فهرست مطالبمقدمه………...…………………………………………………………………………………………………….11بخش اول: مفاهیم، پیشینه، ماهیت و درآمدی بر ارکان و شرایط تحقق دیه……………………………… 15فصل اول: مفاهیم و تحولات تاریخی…………………………………………………………………………...16مبحث اول: واژه شناسی……………………………………………………………………………………...16گفتار اول: واژگاناصلی…………………………………………………………………………………..16الف) دیه………………………………………………………………………………………………..16ب) ارش………………………………………………………………………………………………..25ج) حکومت…………………………………………………………………………………………….31گفتار دوم: واژگان مرتبط………………………………………………………………………………..34الف) طریقیت………………………………………………………………………………………….34ب) موضوعیت…………………………………………………………………………………………35ج) عاقله……………………………………………………………………………………………….36مبحث دوم: پیشینه تاریخی……………………………………………………………………………...…39گفتار نخست: دوران قبل از اسلام……………………………………………………………………..40الف) در دوران قدیم…….……………………………………………………………………………..40ب) در دوران یونانیان……..………….………………………………………………………………41ج)در دوران رومیان……………......………………………………………………………………..42د)در دوران اعراب جاهلی………...…………………………………………………………………46گفتار دوم: دوران پس از اسلام…….…………………………….….………………………………….50الف) در دوران پیامبر……..…….……….……………………………………………………………50ب) در دوران کنونی……………….…………….…………………………………………………..52فصل دوم: ماهیت دیه و درآمدی بر شرایط تحقق آن………..…………………………….…………….. 54مبحث اول: ماهیت دیه……………………………….……………………………………………………55گفتار اول: از دیدگاه فقهی…………………………….……………………………………………….55گفتار دوم: از دیدگاه قانون….………………….....……………………………….……………………59گفتار سوم: از دیدگاه حقوقی…………………………….…………………………………………….63الف) ماهیت جزایی………………………………………………………………………………….63ب) ماهیت خسارت………………….………………………………………………………………65ج) ماهیت دوگانه……………..……………………………………………………………………..69مبحث دوم: شرایط و ارکان تحقق دیه……..…………………………………………………………….71گفتار اول: وجود فعل زیانبار………..…………………………………………………………………73الف) فعل زیانبار و عدم مشروعیت………..………………………………………………………73ب) فعل زیانبار و وجود تقصیر………………..…………………………………………………..77گفتار دوم: وجود ضرر و زیان………..………………………………………………………….…….83گفتار سوم: متضرر از جرم…………..…….……………………………………………………………88گفتار چهارم: رابطه سببیت…………..………………………………………………………….…….92 بخش دوم: مقادیر،مصادیق،مهلتومسئولینپرداخت دیه و درآمدی برموضوعیت و طریقیت آن......96فصل اول: مقادیر، مصادیق و درآمدی بر موضوعیـت و طریقیـت اقسام دیه...................………….……...97مبحث اول: مقادیر دیه………..…….……………………………………………………………………..97گفتار اول: در جنایات عمدی…..…….……..………………………………………………………..100گفتار دوم: در جنایات شبه عمد………..………...………………………………………………….103گفتار سوم: در جنایات خطای محض……………...……………...…………………………………107مبحث دوم: مصادیق دیه و درآمدی بر موضوعیت و طریقیت و اصل بودن یا نبودن مصـادیقآن…………………......………………....…………………………………………………………………110گفتار اول: مصادیق دیه….…………......….……….………………………………………...………..111الف) شتر……..……………….………………………………………….…….……..…………….111ب) گاو……….……………………….……………….……..…….………………………….……114ج) گوسفند………….…………………………………………………………..………....……….117د) دینار………....………….......…………………………………………………………………...120ه) درهم…………......………………………………………………………………………………122و) حله یمنی…………………......…………………………………………………………………125گفتار دوم: اصیل بودن یا نبودن موارد دیه………........……………………………………….……130گفتار سوم: طریقیت و موضوعیت دیه .....….…….……………………………………………….. 132فصل دوم: مهلتها و مسئولین پرداخت……………......…………………………………………………..136مبحث اول: مهلتها…………….………………………………………………………………………..136گفتار اول: در جنایات عمد……………………..…………………………………………………….136گفتار دوم: در جنایات شبه عمد و در حکم آن…..……..………………………………………… 141گفتار سوم: در جنایات خطای محض و در حکم آن………………..……....……………………..147مبحث دوم: مسئولین پرداخت دیه …….……………..……………..………….……………………..151گفتار اول: مرتکب……….………………………………..……………………………….…….…...151گفتار دوم: عاقله………..…………………………………………...…………………………………155گفتار سوم: بیتالمال………..………....……………………...………………………………………166گفتار چهارم: بستگان…….……………………………………..………………………………….. 175نتیجه گیری………...…………..…………….………………………………………………………………179پیشنهادات…….…………………………………………………………………………..……….…………181فهرست منابع و مآخذ………………..……..……………………………………………………………….183دیه نهادی مهم در حقوق اسلام است که به جهت منابع مطلوب اجتماعی و اقتصادی در جهت حفظ حرمت خون انسان و جبران ضرر و زیان ناشی از صدمات جسمانی به عنوان حکمی امضایی از سوی شارع مقدس مورد تأیید قرار گرفته است. حکمی که بلا شک با تغییراتی که شارع در آن به وجود آورده است یکی از احکام مترقی اسلام به شمار میآید.تاریخچه نظام دیه در ایران قبل از انقلاب اسلامی مبین این امر است که دیه مبتنی بر یک ضابطه عرفی بوده است اما از زمان انقلاب شکوهمند اسلامی گامهای بلندی در جهت اسلامیکردن قوانین برداشته شد که دیه نیز از این قاعده مستثنی نبود.در این پایان نامه که عنوان آن بررسی احکام و مقادیر دیه در حقوق کیفری ایران و فقه حنفی میباشد، سعی بر این داشتیم تا با تحلیل احکام و مقادیر دیه از منظر قانونگذار و فقهای اسلامی و بیان نظرات فقهای حنفی به تبیین مسائل پرداخته و ایرادات و کاستیهای قانون را بازگو نماییم.موضوع مورد بحث در دو بخش تدوین شده که در بخش اول به تعریف مسائل اساسی مربوط به بحث دیات پرداخته و سیر تحولات تاریخی آن را بررسی مینماییم تا مراحل شکلگیری دیه به عنوان جبران خسارت را نمایان سازیم و در ادامه به ماهیت دیات که امروزه به یکی از مسائل اساسی میان حقوقدانان تبدیل شده است میپردازیم. همانطور که میدانیم برای تحقق هر امری میبایست شرایط و ارکان تحقق آن بررسی شود. دیه نیز از این قاعده مستثنی نیست لذا در این قسمت به دنبال آنیم تا بدانیم برای تحقق دیه نیاز به چه شروطی است و آیا جمع این شرایط، شرط است یا با نبود یکی از آنها نیز میتوان مرتکب را مسئول دانست.در بخش دوم به مقادیر دیه در سه نوع از جنایات (عمدی، شبه عمدی و خطای محض) اشاره کرده و با بیان مصادیق دیه، اصل بودن یا نبودن و موضوعیت و طریقیت آن را بررسی خواهیم کرد، همچنین به تحلیل مهلتهای در نظر گرفته شده از طرف قانونگذار خواهیم پرداخت و در پایان به اشخاصی که مسئول در پرداخت دیه میباشند اشاره نموده و از آنجایی که نهاد عاقله به عنوان یکی از مهمترین مسائل و مشکلات در جامعه امروزی محسوب میشود، به آن پرداخته و در انتها با نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد رساله خود را به پایان خواهم برد.امید است که نگارش این رساله بتواند اندکی در روشن نمودن زوایای تاریک نظام دیه تأثیر گذار باشد و قطعاً رساله حاضر دارای نواقص و کاستیهایی میباشد که برطرف نمودن آن نیاز به سعی و تلاش بیشتر دارد. واژگان کلیدی:دیه، عاقله، مقادیر، جنایت، ماهیت، حنفی مقدمه:علی رغم اینکه نهاد دیه با تصویب قانون دیات به طور رسمی وارد حقوق کیفری ایران گردید و با وجود اینکه منابع اصلی آن در دسترس است، هنوز زوایای مختلف آن بر ما پوشیده است و فلسفه بسیاری از احکام مربوط به دیه در هالهای از ابهام قرار دارد و پاسخ قانع کنندهای برای پرسشهای جای گرفته در ذهن نخواهیم داشت، از جمله میتوان به مواردی اشاره کرد که ماهیت واقعی دیه چیست؟ چرا دیه منحصر در شتر، گاو، گوسفند، دینار، درهم و حله است؟ چرا مقدار این مصادیق میان سه نوع جنایت عمدی، شبه عمدی و خطای محض مساوی است؟ چرا عاقله در قبال عمل دیگری مسئول است؟ و پرسشهایی از این دست. با تصویب قانون مجازات اسلامی در سال 1375 و مباحث مربوط ب هدیات تحت عنوان کتاب چهارم مجدداً همان نقایص مشاهده میشود و به نظر میرسد بعضی از مواد به صورت تعبدی و مفرطانه از نوشتههای فقهی وارد حقوق کیفری ایران شده است و اندیشههایی که فقها در آن به نتیجه قاطعی نرسیدهاند، به عنوان دیدگاه مسلم شرعی تدوین یافته است و به جای قواعد کلی به ذکر مثال و مصداق بسنده شده است که لزومی به ذکر آنها نبود، البته هدف این نیست که بگوییم نظام دیه در آن زمان دارای ایراد بود بلکه برعکس، با بررسی قوانینی که عیناً از فقه استخراج شده است میتوان چنین نتیجه گرفت که نظام دیه در آن دوران بسیار پیشرفته بوده است. اما مشکل اینجاست که با پیشرفت جوامع نیاز ها و سلایق و موضوعات مبتلا به عرف جامعه دگرگون شده و ممکن است مواردی که تا چند سال پیش یکی از مسائل مهم و اساسی به شمار میرود هم اکنون به دست فراموشی سپرده شود و کاربردی نداشته باشد، مانند ضمان عاقله که در زمان خود با وجود زندگی قبیلهای نظامی پیشرفته محسوب میشد اما در حال حاضر با تغییر سبک زندگی دیگر نمیتوان بستگان جانی را ملزم به پرداخت دیه نمود فلذا میبایست نهاد جدیدی همچون بیمه جایگزین آن شود.با توجه به موارد گفته شده ضرورت تحقیق در آن است که با تحلیل مواد و مباحث مربوط به آن بتوان به ضعف و قوت نظام دیه پی برد.از جمله اهدافی که در این رساله مدنظر بوده است به شرح ذیل میباشد.1- چگونگی شکل گیری نظام دیه نزد جوامع بدوی و پرداختن به فلسفه دیه تا تأسیس آن توسط اعراب جاهلی و امضا آن توسط شارع اسلام به مثابه دیگر2- شناخت ماهیت واقعی دیات در مورد اینکه دیه مجازات است یا جبران خسارت یا تلفیقی از آن دو.3- بررسی و ارزیای نقاط قوت و ضعف سیاست کیفری ایران در خصوص دیات.4- تطبیق نظام دیه ایران در حقوق کیفری ایران و فقه حنفی.5- ارائه پیشنهاد جهت رفع مشکلات مواد مربوط به دیات و بیان نارساییهایی فراوانی وجود دارد که میطلبد مباحث مربوط به دیه بروز رسانی شود.1- آیا دیه از احکام تأسیسی است یا امضایی؟2- مصادیق دیه طریقیت دارند یا موضوعیت؟3-در چه مواردی بین دیدگاهای فقه حنفی با فقه امامیه تفاوت وجود دارد؟4-آیا مسائل مربوط به دیات با جامعه امروزی همخوانی دارند؟ د)فرضیههای تحقیق1- دیه از احکام امضایی میباشد که توسط شارع مقدس امضا شده است.2- مصادیق دیه از آن جهت که هیچ یک اصل نمیباشند و میتوان هر یک را