چکیدهاشتغال کودکان پدیده ای است که در جهان امروز قابل پذیرش نمی باشد آنهم بدان دلیل که اشتغال کودکانکودکان را از دوران کودکی شان، پتانسیل و جایگاه انسانی شان محروم می سازد و برای رشد فیزیکی و روانی آن زیان آور است. اشتغال کودکان اغلب در بخش هایی نظیر کشاورزی، محیط های شهری، کارهای ساختمانی، ماهیگیری، کارهای صنعتی و تولید و مستخدمین خانگی رخ می دهد. عوامل گوناگونی همچون فقر و خلاء های قانونی منجر به اشتغال کودکان می گردند. کار کودکان پیامدهای مختلفی همچون پیامدهای های منفی فیزیکی، روانی و اجتماعی با خود به همراه دارد. کودک به عنوان یک انسان دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان ها می باشد. حقوقی که از آنها به عنوان حقوق بشر یاد می شود. با این وجود ضرورت حمایت از حقوق کودکان بنا به دلایلی همچون ناتوانی آنها در محافظت بهینه از خود، حساسیت و لطافت روحی آنها و آسیب پذیری شان دو چندان می گردد. یکی از این حمایت ها، محدود نمودن اشتغال کودکان و در نهایت دستیابی به منع اشتغال کودکان می باشد. در واقع گستردگی اشتغال کودکان در کشورهای گوناگون جهان موجب شده است تا برخورد با اشتغال کودکان و پیشگیری از استثمار کودکان به یکی از مهمترین ابعاد حمایت از حقوق کودک در حقوق بین الملل تبدیل گردد. در همین راستا این پایان نامه به تجزیه و تحلیل اسناد حقوق بشری و اسناد بین المللی همچون کنوانسیون های سازمان بین المللی کار، که صریحا یا تلویحا اشتغال کودکان را منع نموده اند، پرداخته و نقش سازمان های بین المللی را در این زمینه مورد نقد و بررسی قرار می دهد. این پایان نامه نتیجه می گیرد که با وجود تدوین قواعد اساسی در زمینه ممنوعیت اشتغال کودکان و با وجود تلاش های بسیار سازمان های بین المللی مربوطه، جهان هنوز از وجود 215 میلیون کودک کارگر رنج می برد. به نظر می رسد که دولت ها نیز اقدامات جدی را برای محو اشتغال کودکان انجام نداده اند. بر این اساس آنچه در زمینه ممنوعیت اشتغال کودکان لازم است، استحکام قواعد و مقررات بین المللی مربوطه از یکسو و عزم دولت ها و جامعه بین المللی برای به اجرا در آوردن این قواعد و مقررات در جهت دستیابی به جهانی "عاری از کار کودک" می باشد. کلید واژه : کودک، کار کودک، بهره کشی از کودکان، حق آموزش کودکان، ممنوعیت کار کودک. فهرست مطالبعنوان صفحه فصل اول: مقدمه................................. 2 فصل دوم : کلیاتمقدمه....................................... 10مبحث اول: تعریف کودک، اشتغال کودکان و تاریخچه ﻱ ممنوعیت اشتغال کودکان درحقوق بین الملل............................... 11گفتار اول: تعریف کودک...................... 11گفتار دوم: تعریف کار کودک.................. 12گفتار سوم: تاریخچه ممنوعیت کار کودک......... 15مبحث دوم: انواع و علل اشتغال کودکان و پیامد های ناشی از آن16گفتار اول: انواع کار کودک.................. 16بند اول) کار کودکان در بخش کشاورزی........ 17بند دوم) کار کودکان در خیابان ها......... 20بند سوم) کار کودکان در بخش های صنعتی...... 21بند چهارم) کار کودکان در معادن........... 22بند پنجم) کار کودکان به عنوان مستخدمین خانگی 23بند ششم) کار کودکان در مخاصمات مسلحانه.... 25بند هفتم) بهره کشی جنسی تجاری از کودکان.... 26بند هشتم) بهره کشی از کودکان در قاچاق مواد مخدر 27گفتار دوم: علل کار کودک.................... 28بند اول) بافت خانواده (سنت ها و فرهنگ های خانوادگی)28بند دوم) فقر.............................. 29بند سوم) مهاجرت .......................... 31عنوان صفحه بند چهارم) فقدان یا عدم اجرای قوانین و مقررات 32بند پنجم) فقدان کنترل در محیط های کاری کوچک تر 33بند ششم) فقدان مدارس کم هزینه............ 33بند هفتم) معیارها و نگرش های اجتماعی..... 34گفتار سوم: پیامد های کار کودک.............. 34بند اول) پیامد های جسمانی................ 34بند دوم) پیامد های ادراکی................ 38بند سوم) پیامد های عاطفی و روانی......... 39بند چهارم) پیامد های اجتماعی و اخلاقی..... 39مبحث سوم: وضعیت جهانی اشتغال کودکان و ضرورت بررسی حقوقیممنوعیت آن از منظر اسناد بین المللی.......... 40گفتار اول : بررسی آماری کار کودکان در جهان. 40بند اول) توزیع کودکان کارگر بر اساس گروه سنی 40بند دوم) توزیع کودکان کارگر بر اساس جنسیت41بند سوم) توزیع منطقه ای کودکان کارگر..... 41بند چهارم) توزیع کودکان کارگر در کار های خطرناک بر اساس گروه سنی...................................... 41بند پنجم) توزیع کودکان کارگر در کار های خطرناک بر اساس جنسیت......................................... 41بند ششم) توزیع کودکان کارگر بر اساس بخش اقتصادی41گفتار دوم: ضرورت ممنوعیت کار کودک........... 42بند اول) آسیب پذیری کودکان با توجه به وضعیت عمومی بدن 44بند دوم) آسیب پذیری کودکان بر اساس پوست بدن44بند سوم) آسیب پذیری کودکان بر اساس ساختار مغز 44بند چهارم) آسیب پذیری کودکان بر اساس دستگاه های معدی روده ای،غدد درون ریز و تناسلی و عملکرد کلیوی..... 45بند پنجم) آسیب پذیری کودکان بر اساس سیستم آنزیم های سم زدا 45بند ششم) آسیب پذیری کودکان بر اساس فشار فیزیکی/ حرکات تکراری45بند هفتم) آسیب پذیری کودکان بر اساس نبود رشد رفتاری و شناختی45بند هشتم) دیگر عوامل خطرناک برای کودکان.. 46گفتار سوم: اسناد بین المللی و ممنوعیت کار کودکان 46 عنوان صفحه بند اول) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی46بند دوم) میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی47بند سوم) اعلامیه جهانی حقوق کودک.......... 47بند چهارم) کنوانسیون حقوق کودک........... 47بند پنجم) اسناد مربوط به حداقل سن اشتغال. 48بند ششم) اسناد مربوط به کارهای خطرناک ... 48بند هفتم) کنوانسیون راجع به کارگران خانگی (مستخدمان خانگی) 49نتیجه گیری.................................. 49 فصل سوم : تحلیل اسناد حقوقی بین المللی در زمینه ممنوعیت کار کودکمقدمه....................................... 52مبحث اول : تحلیل اسناد حقوق بین الملل بشری در راستای ممنوعیت اشتغال کودکان ..................................... 53گفتار اول: تحلیل اسناد پایه ای حقوق بشر در راستای ممنوعیت کار کودک........................................... 53بند اول) اعلامیه جهانی حقوق بشر .......... 53بند دوم) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی 58بند سوم) میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی60گفتار سوم: تحلیل اسناد حقوق بشری راجع به حقوق کودکدر راستای ممنوعیت کار کودک................. 61بند اول) اعلامیه جهانی حقوق کودک 1959 میلادی 61بند دوم) کنوانسیون حقوق کودک 1989 میلادی... 63گفتار سوم : تحلیل اسناد منطقه ایحقوق بشری در راستای ممنوعیت کار کودک....................................... 75بند اول) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر....... 75بند دوم) کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر...... 75بند سوم) منشور آفریقایی حقوق بشر.......... 76بند چهارم) منشور آفریقایی حقوق و رفاه کودک77مبحث دوم : تحلیل اسناد سازمان بین المللی کار در راستای ممنوعیت کار کودک........................................ 79گفتار اول: اسناد مربوط به کار های خطرناک و زیان آور79بند اول) کنوانسیون شماره 13 راجع به سفید آب سربو توصیه نامه شماره 4 راجع به مسمومیت ناشی از سرب79 عنوان صفحه بند دوم) کنوانسیون شماره 136 راجع به حفاظت در برابر خطراتمسمومیت ناشی از بنزن و توصیه نامه شماره 144 راجع به حفاظتدر برابر خطرات مسمومیت ناشی از بنزن...... 81گفتار دوم : اسناد مربوط به حداقل سن اشتغال. 81بند اول) کنوانسیون حداقل سن استخدام در صنعت 82بند دوم) کنوانسیون حداقل سن استخدام در کار های دریایی 83بند سوم) کنوانسیون حداقل سن استخدام در کشاورزی83بند چهارم) کنوانسیون حداقل سندر مورد کارهای غیر صنعتی 84بند پنجم) کنوانسیون حداقل سن استخدام در مورد صید دریایی85بند ششم)کنوانسیون حداقل سن استخدام در معادن و کارهای زیر زمینی......................................... 85بند هفتم) کنوانسیون حداقل سن استخدام به کار شماره 138 86گفتار سوم) کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک. 90گفتار چهارم) کنوانسیون کار اجباری.......... 92گفتار پنجم) کنوانسیون لغو کار اجباری....... 93گفتار ششم) کنوانسیون مستخدمین خانگی........ 93نتیجه گیری.................................. 95 فصل چهارم : بررسی اقدامات جهانی و ملی در راستای محواشتغال کودکان ونقش و مسئولیت دولت ها در راستای تحقق آنمقدمه....................................... 98مبحث اول : اقدامات و فعالیت های جهانی در راستای محو کار کودک 100گفتار اول: اقدامات سازمان ملل متحد در راستای محو کار کودک 100بند اول) اقدامات ارکان اصلی سازمان ملل در راستای محو کار کودک100الف) مجمع عمومی سازمان ملل متحد......... 100ب) شورای امنیت ........................ 104پ) شورای اقتصادی و اجتماعی............. 105بند دوم) اقدامات نهادهای فرعی سازمان ملل در راستای محو کار کودک......................................... 106الف) کمیسیون حقوق بشر پیشین و شورای حقوق بشر فعلی106بند سوم) اقدامات نهادهای مبتنی بر معاهدات در راستای محو کار کودک......................................... 107الف) کمیته حقوق کودک................... 107عنوان صفحه بند چهارم) اقدامات صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)در راستای محو کار کودک.................... 109گفتار دوم: اقدامات دیگر سازمان های بین المللی در راستای محو کار کودک....................................... 112بند اول) سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) 112بند دوم) سازمان بهداشت جهانی.............. 114بند سوم) بانک جهانی...................... 115بند چهارم) سازمان خواروبار و کشاورزی (فائو) 117گفتار سوم : فعالیت سازمان های بین المللی غیر دولتی در راستای محو کار کودک................................... 118بند اول) دیده بان حقوق بشر............... 118بند دوم) عفو بین الملل.................... 119بند سوم) سازمان بین المللی ضد بردگی....... 120بند چهارم) سازمان راهپیمایی جهانی علیه کار کودک 121بند پنجم) سازمان بین المللی آموزش......... 122بند ششم) اتحاد بین المللی نجات کودکان....... 122مبحث دوم : بررسی اقدامات سازمان بین‌المللی کار و شرکای اجتماعی درراستای محو کار کودک.......................... 124گفتار اول : اقدامات برنامه بین المللی حذف کار کودک(IPEC). 125بند اول) برنامه های با بازه زمانی مشخص برای حذف بدترین اشکالاشتغال کودکان (TBP)....................... 126بند دوم)گفتگوی اجتماعی................... 127بند سوم) بازرسی کار...................... 128بند چهارم) پروژه های جهانی و بین منطقه ای IPEC 129الف) پروژه کمپین جهانی به منظور ارتقا آگاهی و شناخت در خصوصمشکلات و راه حل های بدترین اشکال کار کودک129ب) پروژه مبارزه با اشتغال کودکان از طریق آموزش (تحصیل) درکشورهای آفریقایی، منطقه کارائیب و اقیانوس آرام 129پ) پروژه حذف اشتغال کودکان در کشورهای پرتغالی زبان در آفریقا....................................... 131بند پنجم) پروژه های ملی IPEC.............. 132الف) پروژه بنگلادش- استقرار یک مکانیسم کنترلی و نظارتی به منظورمبارزه با اشتغال کودکان در بخش غیر رسمی اقتصاد132عنوان صفحه ب) پروژه اوگاندا: حمایت از برنامه عملیاتی ملی133بند ششم) کمپین ها و برنامه هایIPEC ..... 134الف) کنفرانس جهانی اشتغال کودکان در لاهه134ب) روز جهانی علیه کار کودک............. 134پ) برنامه مشارکت 12 تا 12............... 135ت) کارت قرمز به کار کودک............... 136گفتار دوم : اقدامات دفتر فعالیت های کارگری سازمان بین المللی کار .......................................... 136گفتار سوم: اقدامات دفتر فعالیت های کارفرمایی سازمان بین المللی کار.......................................... 138گفتار چهارم: نقش سیستم نظارتی سازمان بین المللی کار 138گفتار پنجم: اقدامات سازمان های کارگری بین المللی و ملی 139بند اول) کنفدراسیون بین المللی اتحادیه کارگری (ITUC). 141بند دوم) بنیاد حذف اشتغال کودکان در کشورهای تولید کننده تنباکو (ECLT).................................... 142بند سوم) فدراسیون ملی کارگران در بخش کشاورزی... 143گفتار ششم: اقدامات سازمان های کارفرمایی بین المللی و ملی 143بند اول) سازمان بین المللی کارفرمایان (IOE).144بند دوم) کنفدراسیون انجمن های کارفرمایی ترکیه (TISK) 145مبحث سوم: نقش و مسئولیت دولت ها در راستای محو اشتغال کودکان و رویه عملیبرخی از کشورهای جهان در مبارزه علیه کار کودک146گفتار اول : نقش و مسئولیت دولت ها در راستای محو کار کودک 146گفتار دوم: رویه عملی برخی کشورهای جهان در راستای محو کار کودک 148بند اول) اقدامات کشور رومانی در راستای محو کار کودک 148بند دوم) اقدامات کشور غنا در راستای محو کار کودک151نتیجه گیری.................................. 153 فصل پنجم : ایران و ممنوعیت کار کودکمقدمه....................................... 155مبحث اول: تعریف کودک، کودک کارگر و وضعیت اشتغال کودکان در ایران156گفتار اول : تعریف کودک در حقوق داخلی ایران. 156گفتار دوم: تعریف کودک کارگر در حقوق داخلی ایران 158گفتار سوم: ابعاد و وضعیت اشتغال کودکان در ایران 159عنوان صفحه مبحث دوم: ایران و اسناد حقوقی بین المللی در زمینه کار کودک 165گفتار اول: تعهدات ایران در زمینه ی ممنوعیت اشتغال کودکان به موجباسناد حقوق بین الملل بشری.................. 165گفتار دوم: تعهدات ایران در زمینه ممنوعیت اشتغال کودکان به موجب اسنادسازمان بین المللی کار...................... 167مبحث سوم : بررسی قوانین و نهاد های داخلی ایران در زمینه ممنوعیت کار کودک........................................ 171گفتار اول : بررسی قوانین ایران در زمینه ممنوعیت کار کودک 171گفتار دوم: بررسی نهاد های داخلی ایران در زمینه ممنوعیت کار کودک177گفتار سوم: اقدامات ضروری در راستای تحقق ممنوعیت اشتغال کودکان در ایران...................................... 183نتیجه گیری.................................. 184 نتیجه گیری نهایی............................... 187 فهرست منابع................................... 196 فصل اول مقدمهطرح مسئلهکودکان کارگر[1] به کودکانی گفته می شود که به صورت مداوم و پایدار به خدمت گرفته می شوند. اشتغال کودکان یک امر شایع و حتی شاید یک پدیده ی در حال رشد در جهان امروزی است. شاید بتوان گفت تمام کودکانی که کار می کنند با عدول از استاندارد های ملی و بین المللی و یا نقض آنها به کار مشغولند، این امر یک واقعیت عینی است و به عنوان مثال در موارد زیر مصداق دارد:الف) کودکانیکه در شرکت های صنعتی کوچک کارهایی انجام می دهند نظیر لمس سیم های ظریف خیلی ریز که منجر به فقدان بینایی آنها از سنین 5 تا 8 سالگی می شود.ب) کودکان چوپان که با مالکان املاک بزرگ قرارداد می بندند تا در طول روز 15 ساعت کار کنند.ج)کودکانی که در معادن زیر زمینی کار می کنند.د) کودکانی که به عنوان کارگر فصلی و ارزان در مزارع مرطوب آغشته به ماده ضد آفت طاعون به کار گرفته می شوند.ز) کودکان در داد و ستد های خیابانی – یک وضعیتی که در جهان توسعه یافته شایع است. [2]فقر و نیاز مادی علت اساسی کار کردن کودکان است. شرایط نامساعد اجتماعی و اقتصادی کودکان را به کار کردن مجبور می کند. این حالت اضطرار و نیاز مادی است که ایشان را وا می دارد برای رهایی از فقر و بدست آوردن لقمه نانی به کار پردازند. عوامل دیگر نیز به نوبه خود این عامل اصلی و علت اساسی را تشدید می نمایند. از جمله این عوامل دیگر عبارتند از: مهاجرت از شهر به روستا و عدم ثبات شغلی سرپرست خانواده، نابسامانی وضع خانوادگی کودک به سبب غیبت پدر یا بیماری، از کار افتادگی یا مرگ یکی از والدین، و یا عدم موفقیت کودک در تحصیل.روشن است که در مورد کودکان خانواده های فقیر غالبا به سبب فقر خانواده و عدم توانایی تحمل هزینه تحصیل کودکان اشتغال ایشان به تحصیل دشوار است، مضافا به آنکه بی سوادی والدین نیز مشکلاتی در راه تحصیل کودک پدید آورده و نمونه و سرمشقی نامناسب برای وی می باشد. در کشورهای پیشرفته از لحاظ اقتصادی، اغلب کودکان در کشاورزی و غالبا در کنار خانواده خارج از ساعات کلاس و در ایام تعطیل تابستان کار می کنند. علاوه بر کشاورزی کودکان و نوجوانان در فعالیت های بازرگانی به عنوان فروشنده یا توزیع کننده کالا و در کار هتلداری و رستوران بویژه در زمان تعطیلات و در نقاطیکه مسافر زیاد است به کار می پردازند.آلبرت توماس اولین مدیر دفتر بین المللی کار عقیده داشت وضع نابسامان کودکان خردسال شاغل در کارهای ریسندگی و غیره و لزوم جلوگیری از آنان بیش از هر عامل دیگری انگیزه اقدامات اولیه و فعالیت های مربوط به ایجاد یک سازمان بین المللی بود که منجر به تاسیس سازمان بین المللی کار [3]گردید. به همین سبب در مقدمه اساسنامه سازمان بین المللی کار و در ضمن اصول کلی جزو فعالیت ها و اقداماتی که باید صورت گیرد حمایت از کودکان و نوجوانان ذکر شده است. این امر مجددا در اعلامیه فیلادلفیا[4] مورد تاکید قرار گرفته است. در راه اجرای اهداف فوق سازمان بین المللی کار مقاوله نامه ها و توصیه نامه های متعددی تصویب نموده است. در همین راستا، مقاوله نامه بدترین اشکال اشتغال کودکان (مقاوله نامه شماره 182) و توصیه نامه شماره 190، برنامه ملی اقدام جهانی سازمان بین المللی کار در مورد بدترین اشکال اشتغال کودکان ) ارائه شده در سال 2006 که دوره زمانی تا 2016 را مورد هدف قرار داده(، 11 مقاوله نامه در خصوص حداقل سن اشتغال در صنایع[5]، کارهای دریایی[6]، کشاورزی[7]، کارهای غیر صنعتی[8]، صید دریایی[9]و غیرهاز جمله اسناد بین المللی هستند که بیشترین ارتباط را با اشتغال کودکان دار Child Labourer.[1].[2] Mini Action Guide, International Trade Union Confederation (ITUC), June 2008http://www.ituc-csi.org ,pp,1-52 International Labour Organization.[3] Declaration of Philadelphia.[4] C005 Minimum Age (Industry) Convention, 1919.[5] C007 Minimum Age (Sea) Convention.1920.[6]C010 Minimum Age (Agriculture) Convention,1921 .[7]C033 Minimum Age (Non-Industrial Employment) Convention.1932 .[8](Fisherman) Convention.1959 C112 Minimum Age.[9]