مقدّمه ای بر جغرافیای سیاسی ـ تاریخی تمدّن ایلاماولین حکومت مرکزی در ایران از اوائل هزاره سوم پ.م با روی کار آمدن سلسله اوان آغاز گردید و متعاقب آن سلسله های دیگر ایلامی از جمله سیماش ، اپارت ، ایکلهاکی ، شوتروکها و ایلام نو به حکومت این سلسله ادامه دادند تا اینکه با لشکر کشی آشوربانی پال ، پادشاه آشور ، دولت ایلام قدرت خود را از دست داد و بعدها به یکی از ساتراپیهای دولت هخامنشی تبدیل شد . محدودۀ جغرافیای سیاسی ایلام ، که تاکنون با استناد به شواهد باستان شناختی می توان در نظر گرفت ، محدوده ای است که از شمال به خرم آباد ، از شمالشرق تا قسمتی از استان اصفهان ، از شرق به استان فارس، ازجنوب به خلیج فارس و از غرب به بین النهرین محدود می شود (صراف70:1373).در مورد محدوده تمدن ایلام اطلاعات چندانی در دست نیست.مدارک به جای مانده از ایلام سه رودخانه اصلی را در محدوده این سرزمین معرفی می کند که عبارتند از اوکنو[1] ، ایتیت[2] و اولای[3] و آنها را معادل کرخه، دز و کارون دانسته اند (cameron1936:53-55). ایالت سیماش در مرکز ایلام قرار داشته و بر طبق مدارک برای اولین بار در حدود 2100 پ .م ، هنگامی که پادشاه آن به حضور پوزور این شوشیناک رسیده ، نام آن دیده می شود (Cameron1963:38). احتمالاً پایتخت سیماش در حوالی خرّم آباد فعلی قرار داشته است (Hinz1936:11). ایلام از جنوب شرق نیز به منطقۀ مال امیر که در حدود کشور انشان بوده می رسیده است و به این مطلب در کتیبه شوتروک ناهونته دوّم پادشاه انشان و شوش اشاره شده است (cameron1936:9-158). کاوشهای انجام شده تلّ ملیان را مرکز پادشاهی انشان معرفی می کند(Sumner1985). همچنین کاوشهای باستان شناختی دور اونتاش[4] را چغازنبیل(Labat1963:2) و کاپناک[5]را هفت تپه (Negahban1991)معرفی کرده اند. محل شهرهای دیگری نیز مربوط به پادشاهی ایلام بازشناسی شده اند که از آن جمله می توان به محل شهر ناگیتو[6] در اطراف رود کارون(Cameron1963:163)و آیاپیر[7] و شیلهیت[8] در اطراف مال امیر ایذه اشاره کرد(Seheil1930:72). آمیه ایلام را به طور کلی به سه بخش تقسیم میکند: دشت شوشان در غرب، خود ایلام شامل سیماش و اوان در مرکز و انشان در شرق(Amiet1979).به چند دلیل می توان گفت که شوش نسبت به ایلام از اهمیّت کمتری برخوردار بوده و شاید فقط به عنوان پایتخت زمستانی ایلام در نظر گرفته شده از آن جمله می توان به نامیدن این شوشیناک خدای حامی شوش بعد از خدایان ایلام و انشان، یا سلسله مراتب سیاسی در ایلام اشاره کرد که بر اساس آن پس از مرگ سوکل مخ اعظم سوکل ایلام و سیماش قدرت برتر را به دست می گرفت و سوکل شوش جانشین سوکل ایلام و سیماش می شد (والا 251:1373). چغازنبیلاین محوطه در 45 کیلومتری جنوب شرق شوش قرار گرفته، مساحت آن در حدود 1300*1000 متر بوده و رود دز از جبهه شمال غربی و به فاصله یک کیلومتری آن به سمت شمال شرق در جریان است (صراف 74:1373). اوّلین بار کنت دومکنم از این محل بازدیدی به عمل آورد و در فاصله سالهای 1963 تا 1939 میلادی در این محل به گمانه زنی پرداخت. آجرهای کتیبه دار مکشوفه از این محوطه آثار معبدی را که به دست اون تاش گال پادشاه سلسله شوتروکی (حدود 1250پ م) ساخته شده بود نشان می داد (مقدم 9:1342).کاوشهای دومکنم توسط گیریشمن از سال 1952 میلادی از سر گرفته شد .نتیجه این کاوشها توانست محل شهر باستانی دوراونتاش را در این محل مشخص کند. گیرشمن گزارش این این کاوشها را در دو جلد منتشر کرد(Ghirshman1966-1968).سه حصار خشتی تودرتو ابنیۀ مذهبی و غیر مذهبی شهر را محصور می سازد. کاخهای شاهی نیز در حدّ فاصل حصارهای اول و دوم قرار دارد.دروازه اصلی شهر در شرق حصار اول قرار دارد (صراف 74:1373). تعدادی نیایشگاه کوچک در جریان کاوش در دیوارهای حصار جنوب غربی کشف شد که در آنها تعدادی مهر استوانه ای به دست آمد. دو قطعه از این مهرها در درون طاق نما، چهار قطعه در نیایشگاه شماره 2، چهل و هفت قطعه در نیایشگاه شماره 3 و هفتاد و چهار قطعه در نیایشگاه شماره چهار به دست آمدند (Ghirshman1966:17). هفت تپههفت تپّه در حدّ فاصل رودهای کرخه و دز و در فاصلۀ پنجاه کیلومتری جنوب اندیمشک و یکصد کیلومتری شمال اهواز و 10 کیلومتری جنوب شرق شوش به خطّ مستقیم قرار گرفته و از چهارده تپه بزرگ تشکیل شده است (نگهبان 37:1372). مساحت این محوطه در حدود 1000*1500 متر مربع است (نگهبان 47:1365). این محوّطه در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط پروفسورژاک دمورگان بررسی و ثبت شد (دمورگان 43:44:1336) و مجدداً در سال 1344 هجری شمسی توسّط هیئتی به سرپرستی دکتر عزت الله نگهبان مورد بازبینی قرار گرفت (نگهبان47:1365). در جریان احداث جادّه ای جهت تسطیح راه عمومی طرح نیشکر هفت تپّه قسمتی از این آثار مضطرب گردید و در نتیجۀ لزوم کاوش اضطراری در این محوّطه احساس شد و در زمستان 1344 هجری شمسی اوّلین فصل کاوشهای هفت تپّه به سرپرستی دکتر نگهبان آغاز گردید که تا بهار 1355 طی دوازده فصل به طول انجامید (نگهبان 38:41:13:19:1372). با استناد بر کتیبه های موجود بر روی برخی الواح گلی و اثر مهرهای مکشوفه از هفت تپّه احتمال اینکه هفت تپّه محل شهر باستانی کاپناک باشد بسیار زیاد است (نگهبان38:1372). آثار معماری مکشوفه از این محوّطه شامل مجموعه آرامگاه تپتی آهار و معبد خصوصی این مجموعه، محوّطه حیاط معبد و الحاقات آن، واحدهای مسکونی و بناهای خشتی و گلی و بنایی که از دو قسمت تشکیل شده و توسّط حفار، زیگورات یا کاخ نامیده شده است (نگهبان 69:130:1372). در جریان کاوش در این مجموعه تعدادی مهر استوانه ای و مسطّح نیز به دست آمدکه شرح آنها در ادامه خواهد آمد. تاریخ گذاری انجام گرفته توسّط دکتر نگهبان بازۀ زمانی 1505 تا 1350پ.م را نشان می دهد (نگهبان 48:1365)که آمیه نیز با این تاریخ گذاری موافق است(آمیه 11:12:1372). هفت تپّه در واقع قدیمی ترین شواهد استقراری به دست آمده از دوره ایلام میانی قدیم است (مجیدزاده 75:1370).ّمهرهای استوانه ای چغازنبیلتعداد زیادی مهر استوانه ای در جریان کاوش در چغازنبیل به دست آمد. مجموعاً 127 مهر از این محوطه به دست آمد که دو قطعه از آنها تخت و بقیه را مهرهای استوانه ای تشکیل می دهد[9]. جنس مهرهای استوانه ای از سنگ، خمیر شیشه و شیشه بود (Ghirshman1966:17). پرادا این مهرها را در پانزده گروه تقسیم بندی می کند که گروه پانزدهم را مهرهای تخت تشکیل می دهد (پرادا 13:162:1375). [1]Uknu[2] Itit[3] Ulai[4] Dur-Untash[5] Ka-Ap-Nak[6] Nagitu[7]Aiapir[8] Shilhite این تقسیم بندی بر اساس جنس مهرها صورت گرفته است. [9]
مقدّمه ای بر جغرافیای سیاسی ـ تاریخی تمدّن ایلاماولین حکومت مرکزی در ایران از اوائل هزاره سوم پ.م با روی کار آمدن سلسله اوان آغاز گردید و متعاقب آن سلسله های دیگر ایلامی از جمله سیماش ، اپارت ، ایکلهاکی ، شوتروکها و ایلام نو به حکومت این سلسله ادامه دادند تا اینکه با لشکر کشی آشوربانی پال ، پادشاه آشور ، دولت ایلام قدرت خود را از دست داد و بعدها به یکی از ساتراپیهای دولت هخامنشی تبدیل شد . محدودۀ جغرافیای سیاسی ایلام ، که تاکنون با استناد به شواهد باستان شناختی می توان در نظر گرفت ، محدوده ای است که از شمال به خرم آباد ، از شمالشرق تا قسمتی از استان اصفهان ، از شرق به استان فارس، ازجنوب به خلیج فارس و از غرب به بین النهرین محدود می شود (صراف70:1373).در مورد محدوده تمدن ایلام اطلاعات چندانی در دست نیست.مدارک به جای مانده از ایلام سه رودخانه اصلی را در محدوده این سرزمین معرفی می کند که عبارتند از اوکنو[1] ، ایتیت[2] و اولای[3] و آنها را معادل کرخه، دز و کارون دانسته اند (cameron1936:53-55). ایالت سیماش در مرکز ایلام قرار داشته و بر طبق مدارک برای اولین بار در حدود 2100 پ .م ، هنگامی که پادشاه آن به حضور پوزور این شوشیناک رسیده ، نام آن دیده می شود (Cameron1963:38). احتمالاً پایتخت سیماش در حوالی خرّم آباد فعلی قرار داشته است (Hinz1936:11). ایلام از جنوب شرق نیز به منطقۀ مال امیر که در حدود کشور انشان بوده می رسیده است و به این مطلب در کتیبه شوتروک ناهونته دوّم پادشاه انشان و شوش اشاره شده است (cameron1936:9-158). کاوشهای انجام شده تلّ ملیان را مرکز پادشاهی انشان معرفی می کند(Sumner1985). همچنین کاوشهای باستان شناختی دور اونتاش[4] را چغازنبیل(Labat1963:2) و کاپناک[5]را هفت تپه (Negahban1991)معرفی کرده اند. محل شهرهای دیگری نیز مربوط به پادشاهی ایلام بازشناسی شده اند که از آن جمله می توان به محل شهر ناگیتو[6] در اطراف رود کارون(Cameron1963:163)و آیاپیر[7] و شیلهیت[8] در اطراف مال امیر ایذه اشاره کرد(Seheil1930:72). آمیه ایلام را به طور کلی به سه بخش تقسیم میکند: دشت شوشان در غرب، خود ایلام شامل سیماش و اوان در مرکز و انشان در شرق(Amiet1979).به چند دلیل می توان گفت که شوش نسبت به ایلام از اهمیّت کمتری برخوردار بوده و شاید فقط به عنوان پایتخت زمستانی ایلام در نظر گرفته شده از آن جمله می توان به نامیدن این شوشیناک خدای حامی شوش بعد از خدایان ایلام و انشان، یا سلسله مراتب سیاسی در ایلام اشاره کرد که بر اساس آن پس از مرگ سوکل مخ اعظم سوکل ایلام و سیماش قدرت برتر را به دست می گرفت و سوکل شوش جانشین سوکل ایلام و سیماش می شد (والا 251:1373). چغازنبیلاین محوطه در 45 کیلومتری جنوب شرق شوش قرار گرفته، مساحت آن در حدود 1300*1000 متر بوده و رود دز از جبهه شمال غربی و به فاصله یک کیلومتری آن به سمت شمال شرق در جریان است (صراف 74:1373). اوّلین بار کنت دومکنم از این محل بازدیدی به عمل آورد و در فاصله سالهای 1963 تا 1939 میلادی در این محل به گمانه زنی پرداخت. آجرهای کتیبه دار مکشوفه از این محوطه آثار معبدی را که به دست اون تاش گال پادشاه سلسله شوتروکی (حدود 1250پ م) ساخته شده بود نشان می داد (مقدم 9:1342).کاوشهای دومکنم توسط گیریشمن از سال 1952 میلادی از سر گرفته شد .نتیجه این کاوشها توانست محل شهر باستانی دوراونتاش را در این محل مشخص کند. گیرشمن گزارش این این کاوشها را در دو جلد منتشر کرد(Ghirshman1966-1968).سه حصار خشتی تودرتو ابنیۀ مذهبی و غیر مذهبی شهر را محصور می سازد. کاخهای شاهی نیز در حدّ فاصل حصارهای اول و دوم قرار دارد.دروازه اصلی شهر در شرق حصار اول قرار دارد (صراف 74:1373). تعدادی نیایشگاه کوچک در جریان کاوش در دیوارهای حصار جنوب غربی کشف شد که در آنها تعدادی مهر استوانه ای به دست آمد. دو قطعه از این مهرها در درون طاق نما، چهار قطعه در نیایشگاه شماره 2، چهل و هفت قطعه در نیایشگاه شماره 3 و هفتاد و چهار قطعه در نیایشگاه شماره چهار به دست آمدند (Ghirshman1966:17). هفت تپههفت تپّه در حدّ فاصل رودهای کرخه و دز و در فاصلۀ پنجاه کیلومتری جنوب اندیمشک و یکصد کیلومتری شمال اهواز و 10 کیلومتری جنوب شرق شوش به خطّ مستقیم قرار گرفته و از چهارده تپه بزرگ تشکیل شده است (نگهبان 37:1372). مساحت این محوطه در حدود 1000*1500 متر مربع است (نگهبان 47:1365). این محوّطه در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط پروفسورژاک دمورگان بررسی و ثبت شد (دمورگان 43:44:1336) و مجدداً در سال 1344 هجری شمسی توسّط هیئتی به سرپرستی دکتر عزت الله نگهبان مورد بازبینی قرار گرفت (نگهبان47:1365). در جریان احداث جادّه ای جهت تسطیح راه عمومی طرح نیشکر هفت تپّه قسمتی از این آثار مضطرب گردید و در نتیجۀ لزوم کاوش اضطراری در این محوّطه احساس شد و در زمستان 1344 هجری شمسی اوّلین فصل کاوشهای هفت تپّه به سرپرستی دکتر نگهبان آغاز گردید که تا بهار 1355 طی دوازده فصل به طول انجامید (نگهبان 38:41:13:19:1372). با استناد بر کتیبه های موجود بر روی برخی الواح گلی و اثر مهرهای مکشوفه از هفت تپّه احتمال اینکه هفت تپّه محل شهر باستانی کاپناک باشد بسیار زیاد است (نگهبان38:1372). آثار معماری مکشوفه از این محوّطه شامل مجموعه آرامگاه تپتی آهار و معبد خصوصی این مجموعه، محوّطه حیاط معبد و الحاقات آن، واحدهای مسکونی و بناهای خشتی و گلی و بنایی که از دو قسمت تشکیل شده و توسّط حفار، زیگورات یا کاخ نامیده شده است (نگهبان 69:130:1372). در جریان کاوش در این مجموعه تعدادی مهر استوانه ای و مسطّح نیز به دست آمدکه شرح آنها در ادامه خواهد آمد. تاریخ گذاری انجام گرفته توسّط دکتر نگهبان بازۀ زمانی 1505 تا 1350پ.م را نشان می دهد (نگهبان 48:1365)که آمیه نیز با این تاریخ گذاری موافق است(آمیه 11:12:1372). هفت تپّه در واقع قدیمی ترین شواهد استقراری به دست آمده از دوره ایلام میانی قدیم است (مجیدزاده 75:1370).ّمهرهای استوانه ای چغازنبیلتعداد زیادی مهر استوانه ای در جریان کاوش در چغازنبیل به دست آمد. مجموعاً 127 مهر از این محوطه به دست آمد که دو قطعه از آنها تخت و بقیه را مهرهای استوانه ای تشکیل می دهد[9]. جنس مهرهای استوانه ای از سنگ، خمیر شیشه و شیشه بود (Ghirshman1966:17). پرادا این مهرها را در پانزده گروه تقسیم بندی می کند که گروه پانزدهم را مهرهای تخت تشکیل می دهد (پرادا 13:162:1375). [1]Uknu[2] Itit[3] Ulai[4] Dur-Untash[5] Ka-Ap-Nak[6] Nagitu[7]Aiapir[8] Shilhite این تقسیم بندی بر اساس جنس مهرها صورت گرفته است. [9]