فهرست مطالبعنوانفصل دوم : بررسی منابع232-1تاریخ کاشت و اثر آن بر عملکرد و اجزاء عملکرد………………………………242-2شاخصهای رشد……………………………………………………………32فصل سوم : مواد روشها343-1زمان و محل اجرای آزمایش……...………………………………………..353-2خصوصیات اقلیمی منطقه ورامین…………………………………………...353-3مشخصات طرح آزمایشی …………………………………………………363-4اندازه گیری صفات ……...………………………………………………373-5درجه روز رشد……...…………………………………………………..373-6سرعت رشد محصول…………………………………………………….373-7شاخص سطح برگ………...…………………………………………….383-8تجزیه آماری ………...…………………………………………………38فصل چهارم : نتايج و بحث404-1تعداد غلاف در بوته …...…………………………………………………...414-2تعداد دانه در غلاف……………..………………………………………….454-3تعداد گره در ساقه اصلی…………..………………………………………...494-4تعداد روز تا رسیدگی…………...…………………………………………..514-5ارتفاع بوته …………...…………………………………………………..544-6وزن هزار دانه…………..………………………………………………584-7عملکرد بیولوژیکی…………..…………………………………………..614-8عملکرددانه…………...…………………………………………………..654-9شاخص برداشت ...………...………………………………………………694-10شاخص سطح برگ…………...………………………………………...734-11درصدپروتئین دانه …………...………………………………………….75 فهرست مطالبعنوان4-12درجه-روزرشد…………...……………………………………...(GDD)4-13سرعت رشد محصول (CGR)……………...…………………………….814-14سرعت رشد نسبی……………...………………………………….(RGR)85فصل پنجم : نتيجه گيری و پيشنهادات89فهرست منابع وماخذ………………………..…………………………………..91چکیده انگلیسی…………………..……………………………………………103 فهرست جداولعنوانجدول1- سطح زیر کشت، میزان تولید وعملکرد ماش سبز دردنیا و چند کشورآسیایی....................14جدول 2- سطح زیر کشت و مقدار تولید ماش بر حسب استان....................................................15جدول 3- تناوب ماش با سایر نباتات زراعی مختلف در ایران و آمریکا......................................20جدول 4- خصوصیات شیمیایی خاک مزرعه محل اجرای طرح.................................................35جدول 5- تجزیه واریانس داده ها برای صفات تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف................41جدول 6 -تجزیه واریانس صفات تعداد گره در ساقه اصلی و تعداد روز تا رسیدگی.........................49جدول 7- تجزیه واریانس صفات ارتفاع بوته و وزن هزار دانه..................................................56جدول 8 - تجزیه واریانس صفات عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی .........................................61جدول 9- تجزیه واریانس داده ها برای صفات شاخص برداشت و شاخص سطح برگ......................70جدول 10- تجزیه واریانس داده ها برای صفات درصد پروتئین دانه و درجه-روز رشد....................76جدول 11- روند تغییرات تعداد روز تا رسیدگی ، درجه- روز رشد و عملکرد دانه در تاریخهای کاشت85جدول 12- تجزیه واریانس برای سرعت رشد محصول (CGR) و سرعت رشد نسبی (RGR).........87 فهرست نمودارهاعنواننمودار 1- روند تغییرات تعداد غلاف در بوته در تاریخهای مختلف کاشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)………42نمودار 2- مقایسه میانگین تعداد غلاف در بوته در ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت)…………43نمودار 3- روند تغییرات میانگین تعداد غلاف در بوته ارقام ماش در تاریخهای مختلف کاشت……………44نمودار 4- روند تغییراتتعداد دانه در غلافدر تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)…….....45…. نمودار 5- مقایسه میانگین تعداد دانه در غلاف در ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت................47نمودار 6- روند تغییراتتعداد دانه در غلاف ارقام ماشدر تاریخهای مختلف کشت ...............................48نمودار 7- روند تغییراتتعداد گره ساقه اصلیدر تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)...........50نمودار 8- روند تغییراتتعداد گره در ساقه ارقام ماشدر تاریخهای مختلف کشت .................................51نمودار 9- روند تغییراتتعداد روز تا رسیدگیدر تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)...........53.نمودار 10- مقایسه میانگین تعداد روز تا رسیدگی در ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت).............53نمودار 11- روند تغییراتتعداد روز تا رسیدگیارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت ..........................54نمودار 12- روند تغییرات ارتفاع بوته ماش در تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)...............55نمودار 13- مقایسه میانگین ارتفاع بوته ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت)...............................57……...... نمودار 14- روند تغییرات میانگین ارتفاع بوته ژنوتیپهای ماش در تاریخهای کاشت.................58نمودار 15 - روند تغییراتوزن هزار دانهدر تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)................59نمودار 16- مقایسه میانگینوزن هزار دانهارقام ماش (میانگین تاریخهای کشت)...................................60نمودار 17- روند تغییراتوزن هزار دانهارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت ..................................60نمودار 18- روند تغییراتعملکرد بیولوژیکیدر تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)............62… نمودار 19- مقایسه میانگین عملکرد بیولوژیکی ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت)............ ...63….. .نمودار20 - روند تغییرات عملکرد بیولوژیکی ارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت (اثرات متقابل) ...64…… نمودار 21- روند تغییرات عملکرد دانه ماش در تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ).66……...... نمودار 22- مقایسه میانگین عملکرد دانه ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت)................67……... نمودار 23- روند تغییرات عملکرد دانه ارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت (اثرات متقابل) ........68نمودار 24- روند تغییرات عملکرد دانه ماش در تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)...............71نمودار 25- مقایسه میانگین شاخص برداشت ژنوتیپهای ماش ( میانگین پنج تاریخ کاشت)........................72نمودار 26- روند تغییرات شاخص برداشت ارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت (اثرات متقابل) ..............73.…نمودار 27- روند تغییرات شاخص سطح برگ در تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)........74….. نمودار 28- روند تغییرات درصد پروتئین دانه ماش در تاریخهای مختلف کشت ( میانگین چهار ژنوتیپ)77 فهرست نمودارهاعنواننمودار 29- روند تغییرات درصد پروتئین ارقام ماش در تاریخهای مختلف کشت (اثرات متقابل)……………..……...نمودار 30 - روند تغییرات درجه- روز رشد در تاریخهای مختلف کاشت ..................................80……… نمودار 31- روند تغییرات سرعت رشد محصول در تاریخ کاشت اول (15 اردیبهشت ) ...............82………نمودار 32- روند تغییرات سرعت رشد محصول در تاریخ کاشت دوم (30 اردیبهشت ) ...............83………نمودار 33- روند تغییرات سرعت رشد محصول در تاریخ کاشت سوم(14 خرداد ماه) ................83……… نمودار 34- روند تغییرات سرعت رشد محصول در تاریخ کاشت چهارم(29 خرداد ماه) .............84………نمودار 35- روند تغییرات سرعت رشد محصول در تاریخ کاشت پنجم (13 تیرماه ماه) ...............84……...نمودار 36- روند تغییرات سرعت رشد نسبی در تاریخهای مختلف کاشت ................................. 86 چکيده این تحقیق به منظور بررسی اثرات تاریخهای مختلف کاشت بر عملکرد، اجزای عملکرد و درصد پروتئین و نیز بررسی روند تغییرات شاخصهای فیزیولوژیکی رشد مانند شاخص سطح برگ، درجه-روز رشد و سرعت رشد محصول وسرعت رشدنسبی در ارقام و لاینهای ماش در منطقه ورامین در سال 1388 اجرا گردید. آزمایش بصورت اسپلیت پلات در قالب طرح بلوك هايكامل تصادفي با 3 تكرار انجام شد. عامل اصلی شامل 5 تاريخ كاشت (15 ارديبهشت،30 ارديبهشت،14خرداد،29 خرداد و13تيرماه)و عامل فرعی شامل چهار ژنوتیپ ماش(دو رقم پرمحصول منطقه پرتو، گوهر و دو لاين اميدبخش1-6-16 وNM-94 ) بود. نتایج آزمایش نشان داد که بالاترین میانگین عملکرد دانه به میزان 1954 کیلوگرم در هکتار متعلق به تاریخ کاشت آخر ( 13 تیرماه) بود. اگرچه بین این تاریخ با تاریخ کاشت چهارم (29 خرداد ماه ) اختلاف ناچیز و غیر معنی داری مشاهده شد.در بین ارقام و لاینهای مورد بررسی نیز بیشترین میانگین عملکرد دانه مربوط به لاین امید بخش NM-94با 1892 کیلوگرم در هکتار و پس از آن رقم گوهر با 1763 کیلوگرم در هکتار بود. در این میان لاین 1-6-16با 1575 کیلوگرم در هکتار کمترین میزان عملکرد دانه را تولید کرد.تاریخ کاشتهای دیرتر موجب کوتاه شدن کل دوره رشد گیاه گردید و از آنجا که گیاه در این شرایط تمایل به ورود سریعتر به دوره زایشی دارد صفاتی همچون ارتفاع بوته و تعداد گره در ساقه اصلی کاهش یافت.تاخیر در تاریخ کاشت ارقام و لاینهای ماش موجب افزایش درصد پروتئین دانه گردید. تعداد درجه روز کسب شده و در اختیار گیاه در سه تارریخ اول کاشت بیش از دو تاریخ انتهایی بود. بخش عمده دوره رشد در تاریخهای اول کاشت صرف رشد رویشی شده و سهم فاز زایشی از کل دوره رشد کمتر بود. در حالی که در تاریخهای دیرتر کاشت (تاریخ کاشتهای چهارم و پنجم )، دوره رشد گیاه مصادف با طول روزهای کوتاه مورد نیاز گیاه بوده و انتفال از فاز رویشی به فاز زایشی سریعتر اتفاق افتاد و در نتیجه سهم دوره رشد زایشی از کل فصل رشد گیاه، بیشتر بود که در نتیجه این امر موجب افزایش تعداد غلاف در بوته ، تعداد دانه در غلاف و همچنین طولانی شدن زمان انتقال مواد فتوسنتزی به دانه ها گردید. ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮﺍﺕ CGR ﺩﺭ ﻛﻠﻴﻪ تاریخهای کاشت ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺍﺯ ﻳﻚ ﺭﻭﻧﺪ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﭘﻴﺮﻭﻱ کرد. کاشت در تاریخ کاشت چهارم ( 29 خردادماه )و پنجم ( 13 تیرماه) بدلیل برخورد سریعتر گیاه با روزهای کوتاه ، موجب کوتاه شدن دوره رشد گیاه بترتیب به 84 و 74 روز گردید. این دو تاریخ به عنوان تاریخهای مناسبتر کشت ماش در منطقه ورامین مشخص گردیدند.کلمات کلیدی: ماش، تاریخ کاشت ، درصد پروتئین، عملکرد ، سرعت رشد محصول، درجه-روز رشد فصل اول کليات مقدمه ماش با نام علمی Vigna radiata ( L .)گیاهی دیپلوئید با کروموزوم می‌باشد ( قوامی، 1376). ساوی در سال 1824 جنس Vigna را کشف کرد و آنرا به یک پروفسور گیاهشناس در شهر پیزا به نام دومینگوویگنا اهدا نمود. در ابتدا این جنس تعدادی اندک از گونه‌هایی را شامل می‌گردید که دارای ناو خمیده و لوله‌ی مادگی کرکدار در قسمت داخلی در زیر کلاله بودند، در حالیکه جنس Phaseolus که توسط لینه نامگذاری شده بود گونه‌هایی را در بر می‌گرفت که خامه پیچیده‌یا خمیده داشتند و برعکس، گونه‌های جنس Vigna خامه‌ی خمیده یا کم و بیش با زاویه‌ی راست داشتند (مجنون حسینی، 1375). جنس Vigna شامل حدود 150 گونه است(اسکیناز،1993). زیر جنس Ceratotropis یک دسته‌ی مشخص، همگن و یکنواخت با منشأ آسیایی است که با گستردگی متفاوت کشت و کار می‌گردند. در این میان ماش معروف ترین گونه‌ی زراعی بوده، که به همراه ماش سیاه (Vigna mungo)مناطق زیادی از آسیا را تحت پوشش خود دارند ( اسکیناز،1993).ماش یکی از حبوبات مهم در هندوستان است که در بیش از 3 میلیون هکتار از اراضی این کشور با تولید 400 کیلوگرم در هکتار کشت می‌گردد (تیکو و چانرا،1999). این گیاه از سومین حبوبات مهم در هند (سینگ و همکاران،1988)و پنجمین آن در ایران است (قوامی، 1376).سطح زیر کشت ماش در دنیا حدود 000/300/5 هکتار و تولید سالانه‌ی آن 000/300/2 تن است. 45% تولید این گیاه در هندوستان بدست می آید. امروزه ماش در تمام نواحی هند، میانمار، پاکستان، تایلند، سریلانکا، اندونزی، چین و ... کشت می شود. زراعت ماش در خاورمیانه، جزایر اقیانوس آرام، شرق آفریقا، استرالیا، آمریکا و کارائیب نیز گسترش یافته است. مهمترین کشورهای صادر کننده‌ی آن تایلند و استرالیا هستند، در حالی که ایالات متحده آمریکا وارد کننده بزرگ برای ماش محسوب می شود. در ایران نیز سطح زیر کشت این گیاه حدود 300/26 هکتار و تولید سالانه‌ی آن 600/26 تن می باشد (صادقی پور، 1380 و کوچکی، 1377).ماش طیف گسترده‌ای از پروتئین (5/19 تا 5/28 درصد) بوده و از نظر فسفر و ویتامینهای و تیامین غنی می‌باشد (پراهاوات،1988). دانه های این گیاه به صورت کامل، لپه شده و آرد مصرف می‌شوند و در مقایسه با گونه‌های دنیای جدید (انواع لوبیاها) بسیار خوشمزه‌تر، قابل هضم تر و خوش طعم‌تر بوده و به صورت کنسرو و دانه‌های سبز و یا در تهیه‌ی سوپ، چاشنی برنج و آبگوشت (مجنون حسینی، 1375) و به صورت آرد در تهیه‌ی رشته و ماکارونی (قوامی، 1376) مورد استفاده قرار می‌گیرند. جوانه های سبز آن غنی از ویتامین ث بوده و در تهیه‌ی انواع سالاد و غذا در چین و آمریکا طرفداران زیادی دارد (مجنون حسینی،1375).به‌طور کلی ماش در مرکز و جنوب آسیا کشت می‌گردد و یکی از محصولاتی است که کمترین تحقیقات و بهره وری در مورد آن صورت گرفته است عملکرد فعلی آن در حدود 800 کیلوگرم در هکتار است که به طور معنی‌داری پایین‌تر از پتانسیل آن (2000 کیلوگرم در هکتار) می‌باشد. بنابراین بهبود عملکرد ماش هم از طریق روشهای اصلاحی و هم از طریق بهبود مدیریت محصول باید بر اساس اثرات متقابل آن با عوامل و فاکتورهای محیطی همانند تنش آب، سرما، آفات و بیماریها و ... باشد ( دی کاستا و همکاران،1999).در حال حاضر ظرفیت افزایش عملکرد حبوبات در مقایسه با غلات فاصله‌ی زیادی تا حد نهایی مطلوب خود دارد. قرار گرفتن این گیاهان در زراعت دیم و وجود شرایط متغیر محیطی سبب شده است که همواره عملکرد آنها ناچیز و ناپایدار باشد. در حال حاضر نیز، قسمت اعظم تولید این گیاهان در مناطق دیم صورت می‌گیرد و عملکرد بالقوه‌ی پایین ارقام کنونی، بکارگیری محدود نهاده‌های کشاورزی، اتخاذ روشهای نامناسب تولید و وقوع تنشهای زیستی و غیرزیستی طی فصل رشد از عوامل مهم کاهش تولید و نوسانات عملکرد این گیاهان محسوب می‌شود (باقری،1377).از تنشهای زیستی که عملکرد حبوبات را تحت تأثیر قرار می‌دهند می‌توان بیماریهای قارچی، باکتریایی، نماتدها، آفات و علفهای هرز را نام برد. تنشهای حرارتی، خشکی، شوری، شرایط غرقابی و کمبود عناصر معدنی بویژه آهن و فسفر، مهمترین تنشهای غیر زیستی برای حبوبات به شمار می‌روند که همه ساله در اکثر مناطق کشت خسارتهای جبران ناپذیری را به این محصولات وارد می‌کنند (باقری،1377).افزایش روز افزون نیاز جهانی برای منابع آبی و غذایی حاکی از آن است که باید با بکارگیری روش های خاص در کشاورزی از هدررفت آب جلوگیری نمود (میری، 1384). افزودن نهاده هایی به خاک ممکن است بهره وری از زمین را افزایش دهد، اما این عمل در مورد آب تغییری ایجاد نمی کند. استفاده‌ی بهینه از آب و نهاده های زراعی می تواند افزایش بهره‌وری از آن را در پی داشته باشد (مینتسینات و همکاران، 2002 ).قسمت اعظم ماش در کشورهای در حال توسعه یعنی مناطقی که کم و بیش با تنش خشکی مواجهند تولید می شود. تولید قابل اطمینان در اکثر این مناطق وابسته به حداقل آبیاری است. با این وجود منابع آبی محدودند (رودز،1999).انتخاب تاریخ کاشت مناسب، جهت دستیابی به بیشترین عملکرد دانه، در ماش از عوامل بسیار مهم است. در کشت زودهنگام، ماش ممکن است پس از جوانه زنی و رشد، به سرمای اوایل فصل برخورد کند و این مسأله علاوه بر احتمال خطر سرمازدگی با کاهش عملکرد همراه باشد. از طرف دیگر کشت دیرهنگام نیز به فصل گرما برخورد نموده و در نتیجه تداخل گل دهی با اوج درجه حرارت منطقه، افت شدید عملکرد را در بر خواهد داشت. لذا تعیین بهترین تاریخ کاشت برای ژنوتیپ های مختلف و بررسی اثر متقابل آنها جهت دستیابی به حداکثر عملکرد دانه از اهمیت فراوانی برخوردار است. ماش در منطقه‌ی ورامین به خوبی پس از برداشت گندم و جو قابل کشت بوده که با توجه به دوره‌ی رشد کوتاه، فرصت کافی برای تهیه‌ی زمین جهت کشت گیاه بعدی نیز فراهم می باشد. در حال حاضر این ارقام به صورت تجربی در منطقه ورامین کشت می شوند که ممکن است به دلایل ذکر شده، عملکرد کاهش یابد.در این تحقیق سعی می شود تا به صورت علمی و با اندازه گیری صفات مختلف مرتبط با عملکرد نهایی محصول و تاثیر تاریخهای کشت متفاوت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه و نیز خصوصیات کیفی دانه ماش، ترکیب بهترین و مناسب ترین ارقام و تاریخ کاشت برای ماش و اثر متقابل تیمار(رقم و زمان کاشت) جهت افزایش حداکثر عملکرد دانه به کشاوزران منطقه ورامین معرفی شود. همچنین این طرح می تواند موجب گسترش کشاورزی پایدار در منطقه ورامین شود. منظور از کشاورزی پایدار حذف نهاده ها (سم و کود) نمی باشد. بلکه منظور استفاده بهینه از این عوامل جهت کشاورزی مدرن و دقیق و تلفیق آن با کشاورزی سنتی می باشد. بطوریکه در طی چندین سال متوالی، شاهد یکنواختی در برداشت محصول باشیم. بر این اساس اهداف ذیل در این مطالعه دنبال گردید:1- تعيين بهترين و مناسب ترين تاريخ كاشت ماش در منطقه ورامين به منظور افزايش عملكرد دانه2- تعيين بهترين رقم از نظر عملكرد دانه و خصوصیات کیفی ماش3- بررسي واكنش اجزاي عملكرد به نوسانات درجه حرارت با تغيير تاريخ هاي كاشت4- تعيين تركيب بهترين رقم و مناسب ترين تاريخ كاشت براي ارقام ماش در منطقه ورامين5- بررسی روند تغییرات شاخصهای رشد گیاه ماش تحت تاثیر تاریخهای مختلف کاشت 1-1- حبوبات و اهميت آنهاحبوبات با داشتن بیش از 20 درصد پروتئین ، نقش مهمی در تأمین پروتئین مورد نیاز انسان، بخصوص در کشورهایی که تولیدات دامی و محصولات کشاورزی آنها کم است، دارند. این محصولات در تغذیه‌ی انسان می توانند به عنوان یک مکمل غذایی با ارزش و مناسب برای غلات محسوب شوند.میزان پروتئین در غذاهای حیوانی معمولاً کمتر از میزان پروتئین در منابع گیاه است، ولی پروتئین‌های موجود در غذاهای حیوانی به علت داشتن تعداد و مقدار بیشتر اسیدهای آمینه، با ارزش‌تر از پروتئین های گیاهی می‌باشند (مجنون حسینی، 1375).با ترکیب پروتئین های گیاهی و حیوانی می‌توان کمبود اسیدهای آمینه را برطرف کرد. بنابراین در مواردی که پروتئین غلات و حبوبات با هم مصرف شوند توازن اسیدهای آمینه و مخلوط پروتئین از نظر کیفیت بهتر از حالتی است که هر کدام به تنهایی مصرف شوند (کوچکی، 1368).حبوبات در حاصلخیزی خاک مؤثر بوده و علاوه بر عدم نیاز چندان به ازت، هر ساله مقادیری ازت به خاک می‌افزایند. این گیاهان به دلیل کوتاهی فصل رشد و لطافت بقایای گیاهی بر جای گذاشته، گیاهان خوبی برای قرار گرفتن قبل از محصولات پاییزه و پس از محصولات وجینی و دیررس هستند (باقری و همکاران، 1376). 1-2- تاريخچه و پيدايش ماشماش در انگلیس با نام Green gram، Mung bean و یا Golden gram خوانده می‌شود. نام علمی قدیمی آن Phaseolus aureus بوده است (کوچکی، 1368). ماش زراعی از راسته‌ی نیامداران، تیره‌ی بقولات، زیر‌تیره‌ی پروانه آساها، قبیله‌ی Phaseolus، جنس Vigna و گونه‌ی Radiata می‌باشد. جنس Phaseolus که توسط لینه معرفی گردیده بود در آن زمان بسیار بزرگ و ناهمگن بود و شامل گونه‌هایی می‌گردید که خامه‌ی پیچ خورده یا انحنادار داشتند و این مهم آن را از جنسهای Dolikhus و Vigna که دارای خامه‌ی زاویه‌دار (کمی یا بیشتر از90 درجه) می‌باشند تفکیک می ساخت. گیاه شناسان بعدی این تصور را نادرست انگاشته و بعضی از گونه‌ها را به جنسهای موجود دیگر و یا جنسهای تازه شناسائی شده انتقال دادند (باندین و مارشال ،1998).گام مهم در راه طبقه‌بندی منطقی و واقعی تر جنس مخلوط Phaseolus-Vigna توسط ویلزک برداشته شد که ماش را به جنس Vigna منتقل کرد. بنا به تصور او جنس Vigna دارای دو مشخصه‌ی برجسته است، اولاً گوشوارکها درست در زیر محل خروج برگ و یا شاخه‌ها قرار دارند، ثانیاً خامه‌ی منقار مانند در طرف دیگر کلاله امتداد یافته است (باندین و مارشال،1998).جنس Vigna شامل حدود 150 گونه بوده که به هفت زیر جنس با نامهای Vigna، Ceratotropis، Lasiospron، Plectotropis، Sigmoidotropia، Haydonis و Macrorhynchus تقسیم می‌شوند. اگر چه گیاهان واقع در گروههای مختلف مخصوصاً گروههای کرانه‌ای متفاوت به نظر می‌آیند، ولی پیوستگی مشخص بین گونه‌های این گروهها وجود دارد و آن بخاطر وجود فرمهای واسطه می‌باشد.زیر جنس سراتوتروپیس یک دسته‌ی مشخص، همگن و یکنواخت با منشأ آسیایی است که تمام خصوصیات بارز و مشخصه‌ی جنس ویگنا در آن به طرز مشهودی تظاهر یافته است (باندین و مارشال، 1998). این خصوصیات مهم به قرار زیر می‌باشد:1- گوشوارکها درست در زیر محل خروج برگ و ساقه قرار دارند. 2- میانگره در روی محور گل آذین بسیار متراکم می‌باشد. 3- خامه در طرف دیگر کلاله امتداد یافته است. 4- دانه‌ی گرده سه سوراخه بوده و دارای سطح مشبک و غده‌ای می‌باشد (قوامی، 1376).این زیر جنس شامل 16 یا 17 گونه بوده که عمدتاً آسیایی می‌باشند و از آنها شش گونه‌ی Aconitifolia، Angularis، Mungo، Radiata، Trilobata و Umbellata در مناطق مختلف قاره‌ی آسیا با گستردگی متفاوت کشت و کار می‌گردند. آنها توسط خصوصیات مختلفی نظیر تعداد و چگونگی فرورفتگی برگچه‌ها، شکل گوشوارکها، نحوه‌ی جوانه‌زنی، کرکدار بودن یا بی کرک بودن گیاه و غلافهای آن و نهایتاً چگونگی چشم دانه از یکدیگر به راحتی قابل تمایز می باشند (قوامی، 1376). در این میان ماش معروفترین گونه‌ی زراعی است که به همراه ماش سیاه مناطق زیادی از آسیا را تحت پوشش دارند. 1-3-منشا و پراکندگی جغرافيايي ماشمنشا و پراکندگی برخی از گونه‌های زراعی مختلف چندان معلوم نیست، اما عموماً قضاوتها و استنباطها بر مبنای گونه‌ها و فرمهای وحشی به عنوان جد احتمالی این گونه ها استوار می‌باشد. از این نقطه نظر Vigna sublobata و Vigna trilobata مهم به نظر می‌رسند (قوامی، 1376).فرمهای وحشی ماش سبز در سطح وسیعی از مناطق گرمسیر جنوب، جنوب شرقی و شرق آسیا و شمال استرالیا پراکنده شده‌اند (مجنون حسینی، 1375).این احتمال که Vigna sublobata جد نهایی هر دو گونه‌ی Vigna radiata و Vigna mungo باشد بسیار قوی بوده و توسط آزمایشات بسیار از جمله بررسی الگوهای الکتروفورتیکی پروتئین دانه، چند شکلی طول قطعات برشی و قطعات تکثیر یافته‌ی تصادفی، مورد تأیید قرار گرفته است (قوامی، 1376).گونه Vigna sublobata بسیار شبیه به Vigna radiata بوده، به طوریکه برخی از متخصصین رده‌بندی ترجیح می‌دهند آنرا Vigna radiata وارتیه‌ی Sublobata نامیده و نوع زراعی آن را Vigna radiata بنامند.علاوه بر وجود شواهد تاریخی مانند فسیلها و دست نوشته‌هایی دال بر زراعی شدن ماش در هند، مطالعات بعدی بر روی نمونه‌های زنده‌ای که جدیداً یافت شده‌اند، حاکی از آن است که این گونه در منطقه‌ی وسیعی از قاره‌ی هند تمرکز یافته و از آنجا به طرف غرب در مناطق ساحلی شرق آفریقا و ماداگاسکار توسعه‌یافته است.مارشال و همکاران متذکر شده‌اند که پراکندگی ماش بیشتر به قسمت شرقی مناطق گرمسیر آسیا محدود بوده و از هندوستان به اندونزی و جنوب چین پراکنده گردیده است. به اعتقاد واویلوف و گیاه شناسان جدید، ماش سبز از هندوستان و آسیای مرکزی منشأ یافته و هندوستان به احتمال قوی اولین منطقه‌ی زراعی شدن ماش سبز بوده و دارای تنوع خیلی زیادی از فرمهای زراعی، وحشی و نوع هرز این گیاه است (مجنون حسینی، 1375). 1-4- خصوصيات مورفولوژيکی ماشماش زراعی گیاهی است یکساله، بوته‌ای یا نیمه رونده به ارتفاع 15-90 سانتیمتر و حتی بیشتر که دارای ریشه‌های مستقیم با گره‌های درشت و شاخه‌های زیاد می‌باشد. این شاخه‌ها مخصوصاً در قسمت بالایی دارای موهای زیاد، خاردار، خمیده و یا باز می‌باشند. شاخه‌ی مرکزی بوته تقریباً ایستاده، ولی شاخه‌های جانبی نیمه ایستاده هستند. برگها مرکب و متشکل از سه برگچه‌ی بزرگ به رنگ سبز روشن یا تیره بوده که تخم‌مرغی و یا لوزی تخم‌مرغی می‌باشند. برگها دارای دمبرگ طویل بوده به قسمی که دمبرگ برگهای پایینی 15-8 و گاهی 20 سانتیمتر طول دارد. طول دمبرگهای برگچه‌های جانبی در حدود 6-3 میلی متر و طول دمبرگ برگچه‌ی اصلی حدود 30 میلی متر می‌باشد. گوشوارکها دوکی- تخم‌مرغی بوده و حدود 10 تا 15 سانتیمتر طول دارند و درست از زیر برگها و شاخه‌ها خارج می‌شوند (مجنون حسینی ،1375 و تانسند،1974).گلهای ماش کوچک و به رنگ زرد متمایل به سبز یا لیمویی بوده و به صورت خوشه‌های متراکم و جانبی بر روی دمگلی بلندتر قرار دارند.هر خوشه شامل 20-10 گل است که تنها 8-5 عدد از آنها باز می‌شود (مجنون حسینی، 1375).کاسه‌ی گل از 5 کاسبرگ طویل تشکیل شده که کم و بیش به گلبرگها چسبیده اند. طول کاسبرگ 4-3 میلیمتر بوده که در قسمت ابتدایی بهم چسبیده بوده و در قسمت بالا 5 دندانه را تشکیل می‌دهند. اگر در هنگام گرده افشانی آب و هوا بارانی باشد تشکیل دانه ها تحت تأثیر قرار گرفته و دانه کمتری تولید خواهد شد. نحوه‌ی جوانه زنی ماش از نوع اپی‌جیل (بالای زمینی) است (مجنون حسینی، 1375).غلافهای ماش باریک و استوانه‌ای به اندازه‌ی 4 تا 10 در 5/0 سانتیمتر می‌باشند که در بالا باریک و در پایین پهن می‌شود (تانسند،1974).رنگ غلافها در حالت نارس سبز روشن تا تیره و پس از رسیدن به رنگ قهوه‌ای متمایل به سبز یا خاکستری و کرم در می‌آیند (مجنون حسینی، 1375). معمولاً روی غلافها موهای ستوز برگشته و یا نیمه باز به رنگ قهوه‌ای و به طول 1 میلیمتر دیده می‌شوند. دانه‌ها به رنگ زرد متمایل به سبز تا زیتونی، سبز تیره و حتی سیاه، استوانه‌ای و اندازه‌ی آنها حدوداً 4×3 میلیمتر می‌باشد (تانسند،1974). سطح خارجی بذرها به صورت کدر و براق دیده می‌شود (خیال پرست، 1370). بذور رسیده‌ی ماش در حدود 4 ماه پس از کاشت برداشت می‌شوند (مجنون حسینی،1375) و وزن هزار دانه‌ی آن بین 30 تا 40 گرم می‌باشد (خیالپرست، 1370). 1-5- مشخصات اکولوژيکی و زراعی ماشماش در محدوده‌ی وسیعی از عرض جغرافیایی (از خط استوا تا 40 درجه عرض شمالی یا جنوبی) و در مناطقی کشت می‌گردد که متوسط درجه حرارت شبانه روز در طول دوره‌ی رشد گرمتر از 20 درجه‌ی سانتیگراد باشد (مجنون حسینی، 1375).این گیاه با آب و هوای گرم سازگار بوده و نیاز حرارتی بالایی دارد (خیالپرست،1370). مجموع حرارت مؤثر برای رشد و نمو ارقام دیررس 2400-2300، در ارقام متوسط رس حدود 2000-1800 و در ارقام زودرس 1800-1600 درجه‌ی سانتی گراد می‌باشد (مجنون حسینی، 1375). دمای مناسب برای رشد و نمو ماش 30-25 درجه‌ی سانتیگراد است و به آسانی تا 45 درجه‌ی سانتیگراد را تحمل می‌کند. حداقل دما برای جوانه‌زدن ماش 8 درجه‌ی سانتیگراد بوده و چنانچه درجه حرارت از 13-12 درجه‌ی سانتیگراد کمتر باشد رشد خوبی نکرده و رشد آن تا مساعدتر شدن دما به تعویق خواهد افتاد (خیال پرست،1370).ماش جزء گیاهان روز کوتاه بوده و روزهای بیش از 14 ساعت برای رشد این گیاه مناسب نیست. به طور کلی اگر روزها بلند باشند، نمو آن به تعویق خواهد افتاد. البته عده‌ی معدودی از ارقام ماش به طول مدت روشنایی واکنش نشان نمی‌دهند (مجنون حسینی، 1375). ماش در مناطق بارانی و خشک کشت می‌شود لیکن مناسب مناطق مرطوب و گرمسیر نمی‌باشد و بارندگی شدید هنگام گل دادن برای آن بسیار مضر است. حتی بادهای مرطوب مانع لقاح گلها در ماش می گردند. ماش در مناطق خشک، نیمه خشک، نیمه‌گرمسیر و گرمسیر فقط تحت شرایط آبیاری محصول خوبی را تولید می‌کند. در مناطق مرطوب و گرمسیر هندوستان ماش هم در فصل مرطوب و هم در فصل خشک کشت می‌گردد. در فصل مرطوب به آبیاری احتیاجی نداشته و در فصل خشک تا 5 بار آبیاری می‌گردد (مجنون حسینی، 1375).ماش در خاکهای مختلف قادر به رشد بوده و در خاکهای سبک و غنی از موادآلی یا اراضی لومی زهکش‌دار و شنی لومی محصول خوبی می‌دهد. اما در خاکهای مرطوب سرد و رسی و خاکهای آهکی موفقیت چندانی ندارد، به طوریکه در خاکهای آهکی قلیایی دچار کلروز (زردی) می‌شود. بهترین PH خاک برای کشت ماش بین 6- 5/5 بوده و در نواحی رسوبی واکنش اسیدیته‌ی خاک جهت کشت ماش نبایستی بیش از 5/5 باشد (مجنون حسینی، 1375).ماش سبز در هندوستان عمدتاً به صورت دیم کشت می شود. میزان آب قابل استفاده با توجه به دوره‌ی رشد محصول 400-300 میلیمتر می باشد. حداقل آب مصرفی روزانه 3 میلیمتر بوده و با توجه به فصل رشد می تواند به بیش از 5/4 میلیمتر در روز نیز برسد. دوره‌ی بحرانی تأمین آب، مراحل گلدهی و رشد غلاف ها می باشد. یک یا دو آبیاری سبک در مراحل بحرانی جهت افزایش عملکرد توصیه شده است. در عین حال بایستی در این مراحل از غرقاب شدن خاک جلوگیری نمود چون موجب 60 تا 72 درصد کاهش عملکرد می گردد. مشاهده شده که هم زیادی آب و هم تنش رطوبتی در مراحل گلدهی و رشد غلاف ها باعث کم شدن تعداد غلاف ها و وزن دانه ها شده که منجر به کاهش عملکرد می شود (سرلک، 1386). 1-6- نياز کودییک تن ماش حدود kg 40 نیتروژن، kg 4-3 فسفر، kg 12-10 پتاس، kg 5/1-1 کلسیم و kg 2-5/1 گوگرد و منیزیم از خاک جذب می‌کند. به منظور ثبات در عملکرد لازم است این مواد مجدداً به خاک اضافه شوند.مصرف kg/ha 15-10 نیتروژن به عنوان شروع کننده (استارتر) جهت رشد اولیه‌ی گیاه کافی است. با توجه به آزمایش خاک و مدیریت زراعی کاربرد kg/ha 50-30 فسفر موجب بروز واکنشی مطلوب از سوی گیاه می شود. افزایش عملکرد ناشی از مصرف فسفر مربوط به افزایش تعداد غلاف در گیاه، تعداد دانه در غلاف و وزن دانه ها است. فسفر موجب افزایش گرهک های ریشه می گردد (سرلک، 1386). 1-7- عملکرد دانهدر کشورهای گرمسیری ماش سبز به منظور استحصال دانه، با دست برداشت می شود. بلوغ فیزیولوژیک با ریزش یکنواخت برگها مشخص می گردد. غلاف ها با دست چیده شده، در مقابل آفتاب خشک گردیده و سپس خرمنکوبی می شوند. در کشورهای پیشرفته ای مثل آمریکا و استرالیا برداشت با کمباین انجام می گیرد. جهت انبار نمودن، رطوبت دانه ها نباید بیشتر از 13-12% باشد. تحت مدیریت ضعیف عملکرد حدود kg/ha 500-300 بوده ولی با بهبود عملیات زراعی، عملکرد به kg/ha 1000-600 می رسد. برخی ارقام جدید ماش پتانسیل عملکرد ton/ha 2 را نیز دارند (سرلک، 1386). 1-8- آفات و امراضمهم ترین آفات ماش سبز، غلاف خوارها، شته ها و مگس های سفید هستند. غلاف خوارها از برگ ها و ساقه ها تغذیه نموده و غلاف های سبز را نیز سوراخ می کنند. سمپاشی با اندوسولفان، مالاتیون و یا کارباریل در کنترل این لارو ها مؤثر است. شته ها و مگس های سفید را نیز می توان با دیمتوات، مالاتیون و یا اندوسولفان کنترل نمود. لکه برگی سرکوسپورا، سیاهک آنتراکنوز، زنگ و موزائیک زرد مهم ترین بیماری های این گیاه محسوب می شوند. دو مرحله سمپاشی به وسیله‌ی باویستین در 30 و 45 روز پس از کاشت در کنترل لکه برگی مؤثر است. ضد عفونی بذر با کاپتان یا تیرام خطر بیماری آنتراکنوز را کاهش می دهد. سمپاشی گیاه با تیرام، زینب و یا ترکیبات مسی در فواصل دو هفته ای شیوع آلودگی را کم می کند. شیوع بیماری زنگ را نیز می توان با سمپاشی به کمک زینب یا گوگرد به حداقل رساند. جدی ترین بیماری این گیاه در جنوب آسیا موزائیک زرد ویروسی ماش سبز می باشد. این ویروس توسط مگس های سفید منتقل می شود. همچنین قارچ رایزوکتنیا باعث پوسیدگی بذور و مرگ گیاهچه می شود. لذا بذرها را با قارچکش های مناسب مثل تتراکلروبندازول به نسبت 2 گرم برای هر کیلوگرم بذر استفاده می کنند (سرلک، 1386).از علفهای هرز مهم که با حبوبات رقابت می‌کنند تاج خروس وحشی، فرفیون یا شیر سگ، خرفه و مرغ می‌باشند (مجنون حسینی،1375). 1-9- عمليات زراعیچون ماش گیاهی است تابستانه و وجینی لذا باید در پاییز سال قبل برای کاشت آن زمین را به عمق 25 تا 30 سانتیمتر شخم زد و اگر کود دامی لازم باشد باید همراه این شخم به زمین داد و در بهار سال بعد به عمق 10 تا 20 سانتیمتر شخمی متوسط زده می شود و به دنبال آن دو تا سه مرتبه دندانه زده می شود. به منظور جوانه زنی مطلوب و رشد قوی گیاهچه ها لازم است که بذور در تماس با رطوبت کافی در خاک قرار بگیرند. برای جوانه زنی مطلوب و استقرار گیاه دمای خاک باید حدود c 0 30 و چگالی ظاهری مناسب آن kg/m2 3/1- 2/1 باشد.روش های کاشت ماش سبز عبارتند از : دستپاش، ردیفی و کپه ای که ارقام جدید معمولاً بصورت ردیفی و ارقام محلی بصورت دستپاش کشت می شوند. مقدار بذر لازم بسته به جنس خاک، روش کاشت و اندازه‌ی بذر متفاوت بوده و معمولاً بین 30 تا 40 کیلو گرم بذر مصرف می کنند. کشت بذور با ردیف کار، کارآیی بالاتری دارد. فاصله‌ی ردیف های کاشت 30 سانتیمتر و فاصله‌ی بوته ها روی ردیف 10-5 سانتیمتر می باشد. در ارقام خزنده فاصله‌ی ردیف ها به 45 سانتیمتر می رسد. در کشت کپه ای فاصله‌ی حفره ها cm 50 ×cm 50 بوده و در هر حفره 7-6 بذر می کارند.در هر حال تراکم بوته 30 گیاه در مترمربع خواهد بود. میزان بذر مصرفی ماش سبز با توجه به اندازه‌ی بذور 20-15 کیلوگرم در هکتار بوده که البته بذور خیلی درشت آن حداکثر با میزان kg/ha 30 کشت می گردند. عمق مطلوب کشت آن نیز 5-3 سانتیمتر می باشد (سرلک، 1386). 1 -10- اهميت و ارزش غذايی ماشماش از حبوبات با ارزش بوده و به لحاظ آنکه منبع سرشار از پروتئین با کیفیت بالا می‌باشد نقش بسزایی در تغذیه‌ی مردم کم درآمد کشورهای در حال توسعه بازی می‌کند.این گیاه در غنی ساختن و باروری خاک از طریق تثبیت بیولوژیکی ازت، در جلوگیری از فرسایش خاک به صورت یک گیاه پوششی و همچنین اغلب اوقات به صورت علوفه‌ی سبز کاربرد دارد. کاشت این گیاه نهاده‌ی اندکی را طلب نموده و دارای دوره‌ی رسیدگی کوتاه می‌باشد، لذا در سیستم‌های چند محصولی به راحتی قابل توصیه و از نظر اقتصادی بسیار با صرفه است (دودواد،1998).کشت ماش در تناوب با دیگر گیاهان سودمند است، به قسمی که ارزن و دال عدس به ترتیب 27 درصد و از 42 تا 57 درصد افزایش عملکرد را در تناوب با ماش نشان داده‌اند. تناوب ماش با دال عدس علاوه بر اینکه از نقطه نظر افزایش عملکرد و درآمد خالص تا 23 درصد سودمند می‌باشد، باعث افزایش باروری خاک نیز می‌گردد، به طوریکه بیشترین محصول گندم در تناوب با نیامداران تنها بعد از کاشت ماش و دال عدس حاصل شده است (سینگ و همکاران،1988). در سریلانکا ماش یکی از اجزای اصلی تناوب لگوم- ذرت در مناطق مرتفع و لگوم- برنج در مناطق پست می‌باشد (دی کاستا و همکاران،1999).دانه‌های ماش از نظر محتوی پروتئین غنی (19.5تا 28.5 درصد) بوده و از نظر فسفر و ویتامینهای A ،B1،B2 و نیاسین غنی می‌باشند و علاوه بر اینها حاوی مقدار زیادی پتاسیم و کلسیم هستند. پروتئین ماش از نظر اسیدهای آمینه‌ی لوسین، آرژنین، ایزولوسین، والین و لیزین غنی بوده ولی همانند سایر نیامدارن از نظر اسید آمینه‌های سولفوره، مانند سیستئین و متیونین فقیر می‌باشد، لیکن در ماش این دو اسید آمینه در مقایسه با سایر نیامدارها بیشتر است. ماش در مقایسه با سایر حبوبات بخصوص لوبیاها و باقلا راحت‌تر هضم می‌گردد، زیرا این گیاه نسبتاً عاری از عوامل ضد ارزش غذایی و مواد نفخ‌زا می‌باشد. قابلیت هضم، ارزش بیولوژیکی و پروتئین خالص دسترسی ماش تقریباً با سویا یکسان است (سینگ و همکاران،1988). دانه‌های ماش به صورت پخته در تهیه‌ی سوپ، چاشنی برنج، آبگوشت و غیره مصرف می‌شوند و از دانه های سبز آن در تهیه‌ی کنسرو استفاده می‌شود. جوانه‌های سبز شده‌ی ماش سرشار از ویتامین ث و ریبوفلاوین بوده و در تهیه‌ی انواع سالاد و غذا در چین و آمریکا هواداران بسیار دارد (مجنون حسینی، 1375).در هندوستان ماش به طور وسیعی به عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد و تقریباً بیش از 12 نوع غذای مختلف با آن پخته می‌شود (غلامی، 1374). غذاهای هندی که از ماش تهیه می‌شوند عمدتاً جزئی از غذای روزانه‌ی مردم را تشکیل می‌دهند و همچنین به صورت دسر و پیش غذا در سرتاسر کشور مصرف می‌شوند (سینگ و همکاران،1988).آرد ماش به همراه آرد گندم در صنعت ماکارونی و رشته سازی در تایلند به کار برده می‌شود همچنین این کشور مقدار بسیار زیادی ماش به کشورهای دیگر از جمله چین و آمریکا برای استفاده به عنوان سبزی تازه جوانه زده صادر می‌نماید (قوامی، 1376).بر اساس آمارهای منتشره در گزارشات دومین سمپوزیوم ماش و هم چنین بعضی از مقالات، هندوستان اولین تولید کننده‌ی این محصول بوده و بیش از نیمی از محصول تولیدی جهان را به خود اختصاص داده است (تیکو و چاندرا،1999). تایلند که از بزرگترین صادر کنندگان ماش محسوب می‌شود، با حدود 430 هزار هکتار سطح زیر کشت، تولیدی بیش از 250 هزار تن دارد. در آمریکا بیش از 50 هزار هکتار زیر کشت ماش بوده که از این میان تنها 25 هزار هکتار آن برای مصارف دانه‌ای کشت می‌شود (قوامی، 1376). 1-11- سطح زيرکشت و ميزان توليد ماش سطح زیر کشت ماش در دنیا حدود 0000/300/5 هکتار و تولید سالانه آن 000/300/2 تن است. 45% تولید این گیاه در هندوستان به دست می آید. امروزه ماش در تمامی نواحی هند، میانمار، پاکستان، تایلند، سریلانکا، هندوچین، اندونزی، چین و... کشت می شود. زراعت ماش در خاورمیانه، جزایر اقیانوس آفریقا، استرالیا، آمریکا و کارائیب نیز گسترش یافته است. مهم ترین کشورهای صادر کننده آن تایلند و استرالیا بوده، در حالی که ایالات متحده آمریکا وارد کننده ای بزرگ برای ماش محسوب می شود. در ایران نیز سطح زیر کشت این گیاه حدود 300/26 هکتار وتولید سالانه 600/26 تن می باشد (شاهمرادی،1382 وکارگر،1380). جدول 1- سطح زیر کشت، میزان تولید وعملکرد ماش سبز در دنیا و نیز چند کشور آسیایی (فائو 2008)سطح زیر کشت(هکتار)تولید(تن)عملکرد(کیلوگرم در هکتار)جهان43615223344945767افغانستان39500425001075ارمنستان501322640آذربایجان80010001250بهرین11121090بنگلادش8154971597878بوتان20001600800چین500001000002000قبرس7164901هند1500000800000533اندونزی20001000500ایران74000850001148اسراییل110100909ژاپن000اردن000کره جنوبی483766371372قرقیزستان110013001182جمهوری دومنیکن1450014400993لبنان411002439مالدیو10075750مغولستان14001350964نپال2927025410868پاکستان163000121000742فیلیپین3600028000778عربستان سعودی450082001822سوریه70012001714تاجیکستان4604242215260تایلند79000800001012تیمور000ترکیه2093920829944ازبکستان4400110002500ویتنام13300097000729یمن8900105001180 جدول 2 - سطح زیر کشت و مقدار تولید ماش بر حسب استان ( آمارنامه کشاورزی 1386) استانکلآبیدیمسطح زیرکشت (هکتار)تولید(تن)سطح زیر کشت(هکتار)تولید(تن)سطح زیر کشت(هکتار)تولید (تن)کل کشور1616711661125141020136521460آذرباریجان شرقی3913003032508850آذربایجان غربی7859277609102517اردبیل5343375003223415اصفهان20624520624500ایلام4023402300تهران1516141620چهارمحال بختیاری831348113400خراسان جنوبی000000خراسان رضوی86527549103خراسان شمالی1911181100خوزستان6401575963905753116زنجان1322122200سمنان511275112700سیستان و بلوچستان23633211740107623215فارس65471864671286قزوین4229372851قم10810800کردستان634433323013کرمان55148755148700کرمانشاه81616554167کهگیلویه وبویراحمد18320918020623گلستان3145140638131527641090گیلان9108812لرستان327256316248117مازندران111534711مرکزی5877507285هرمزگان71171100همدان2743243548یزد1312131200 1-12- ويژگی های گياهشناسی ماشماش نباتی است یک ساله، بوته ای یا بالا رونده به طول 45 تا 95 سانتی متر، ساقه ها زاویه دار با شاخ وبرگ متعدد وکرک دار و در برخی نژادها ساقه پیچک دار است. شاخه مرکزی بوته کم وبیش ایستاده ولی شاخه ها جانبی نیمه ایستاده هستند. ریشه ها مستقیم با گره های درشت روی آنها، برگ ها مرکب و متشکل از سه برگچه بزرگ به رنگ سبز روشن یا تیره دارای دمبرگ بلند وپهنگ بیضی شکل می باشد. در زیر برگ ماش زائده های قندی وجود دارد که مورد توجه زنبورهای عسل قرار می گیرد. گل ها کوچک (1 تا 5/1 سانتی متر) به رنگ لیموئی زرد که به صورت خوشه های متراکم و جانبی به روی دمگلی بلند قرار دارند. هر خوشه شامل 10 تا 20 گل می باشد که در زمان شکفتن گل ها 5 تا 8 عدد آنها باز می شوند. غلاف ها یا نیام ها باریک و استوان های به طول 5 تا 10 سانتی متر بوده و وقتی که نارس هس