فهرست مطالبعنوان صفحهمقدمه تحقیق................................. 1بیان مسأله................................. 2سؤالات تحقیق................................. 3فرضیههای تحقیق.............................. 4پیشینه تحقیق................................ 5اهداف تحقیق................................. 7روش تحقیق................................... 8سازماندهي تحقيق............................. 9فصل اول: مفاهیم و کلیات......................... 10مبحث اول: تعریف و پیشینه عقد مزارعه........ 11گفتار اول: معنای لغوی و اصطلاحی عقد مزارعه در حقوق مدنی و فقه امامیه........................................... 11گفتار دوم: پیشینه عقد مزارعه............... 13مبحث دوم: خصوصیات و نحوه انعقاد عقد مزارعه.. 14گفتار اول: خصوصیات عقد مزارعه.............. 14بند اول) معوض بودن عقد مزارعه.............. 14بند دوم) لزوم عقد مزارعه................... 14بند سوم) تمليكى بودن عقد مزارعه............. 15بند چهارم) حق انتفاع مزارع نسبت به زمین.... 16بند پنجم) امکان اشتراط شرط ضمن عقد.......... 16گفتار دوم: شرایط صیغه، متعاملین و زمین در عقد مزارعه16بند اول) صیغه.............................. 17بند دوم) متعاملین (زارع و مالک)............ 17الف- بلوغ.................................. 17ب- عقل..................................... 17ج- قصد..................................... 17د- اختیار.................................. 17ه- عدم حجر................................. 18و- مالکیت تصرف............................. 18بند سوم) زمین (متعلق معامله)............... 18الف- قابلیت کشت............................ 18ب- مالکیت منافع مزارع...................... 19ج- مساحت معین ............................. 19فصل دوم: احکام و اثار عقد مزارعه .......... 20مبحث اول: احکام عقد مزارعه ................ 21گفتار اول: احکام خاص عقد مزارعه .......... 21بند اول) مشاع بودن محصول بین زارع و مالک ... 21بند دوم) تعیین مدت به تناسب زراعت.......... 23بند سوم) تعیین مسئول ادوات، بذر و هزینهها . 25بند چهارم) تعیین نوع زراعت................. 26بند پنجم) مختص بودن عقد مزارعه به زراعت..... 27گفتار دوم: تفاوتها وتشابهات عقد مزارعه با عقود معین دیگر در احکام28بند اول) مقایسه با مساقات.................. 28بند دوم) مقایسه با اجاره................... 30بند سوم) مقایسه با مضاربه.................. 32مبحث دوم: آثار عقد مزارعه ................. 34گفتار اول: حقوق و تکالیف عامل و مزارع ..... 34بند اول) حقوق و تکالیف عامل................ 34الف- حق فسخ عامل و صور پس از فسخ........... 34الف -1- خیار عیب........................... 34الف -2- خیار تعذر تسلیم.................... 34الف -3- خیار غبن............................ 34الف -4- عدم تسلیم زمین به عامل............. 35الف -5- فسخ عقد توسط عامل و سه حالت آن .... 35حالت اول: فسخ مزارعه پیش از کشت............ 35حالت دوم: فسخ مزارعه بعد از کشت و قبل از ظهور ثمره 36حالت سوم: فسخ مزارعه بعد از ظهور ثمره....... 36ب- انجام زرع مورد توافق و مسئولت ناشی از عدم انجام آن36ب-1- انجام زرع مورد توافق................... 36ب-2- مسؤولیت ناشی از عدم انجام کشت.......... 37ج- خودداری از تعدی و تفریط................. 37د- امکان اجیر گرفتن......................... 38ه- شرکت عامل با دیگری...................... 38و- انتقال یا به مزارعه دادن معامله از سوی عامل39ز- انجام اقدامات لازم کشت.................... 39ی- حفاظت و مراقبت متعارف از زراعت.......... 40بند دوم) حقوق و تكالیف مزارع............... 40الف- حق فسخ مزارع.......................... 40الف-1- غبن مزارع........................... 40الف-2- ترک عمل از جانب عامل................ 40الف-3 فسخ عقد توسط مزارع و سه حالت آن...... 40ب- تعهد به تسلیم زمین و مسئولیت ناشی از عدم تسلیم 41ب-1- تعهد به تسلیم......................... 41ب-2- عدم تسلیم اختیاری..................... 41ب-3- عدم تسلیم در نتیجه قوه قاهره.......... 41ب-4- عدم تسلیم در نتیجه غصب ملک از طرف شخص ثالث41ج- پرداخت خراج زمین........................ 42د- امکان انتقال زمین....................... 43گفتار دوم: انفساخ، بطلان و انقضای مدت عقد مزارعه و آثار آن 43بند اول) موارد انفساخ عقد مزارعه........... 43الف- خروج زمین از قابلیت انتفاع............ 43ب- فوت عامل با شرط مباشرت وی در عقد........ 44ج- فوت مالکی که مادامالعمر صاحب منافع زمین بوده است44د- قوه قاهره............................... 44بند دوم) آثار انفساخ....................... 45الف- انفساخ قبل از کشت..................... 45ب- انفساخ قبل از ظهور ثمره.................. 45ج- انفساخ در اثنا مدت...................... 45بند سوم) موارد بطلان عقد مزارعه............. 45الف- عدم اهلیت یا قصد و رضای طرفین......... 45ب- عدم تعیین موضوع عقد مزارعه یا جهت نامشروع46ج- عدم حصول شرکت در ثمره.................... 46د- تغییر زرع مورد توافق.................... 46بند چهارم) آثار بطلان....................... 47بند پنجم) انقضاى مدت در مزارعه و صور آن.... 47الف- انقضای مدت و ابقای زمین در دست عامل... 48ب- انقضاى مدت و عدم كشت زرع در زمين......... 49ج- انقضاى مدت و نرسيدن زرع................. 50فصل سوم: احکام و آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 53 مبحث اول: احکام عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا و شناخت اوراقمزارعه بانکی............................... 54گفتار اول: کلیات و احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا........................................ 54بند اول) کلیات ............................ 54بند دوم) احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا55الف- صرفا مزارع بودن بانک................. 55ب- ذکر مدت عقد مزارعه..................... 56ج- تعیین مسئولیت ها و مخارج................ 56د- عدم نیاز به واریز پیش پرداخت........... 56ه- مراحل و عملیات صدور اسناد حسابداری مزارعه 57ه-1- ثبت قرارداد.......................... 57ه- 2- ثبت وثیقه........................... 57ه-3- ثبت انتظامی بیمه نامه وثایق و تضمینات57ه-4- پرداخت تسهیلات......................... 57و- پایان عقد مزارعه........................ 57ز- تفاوت عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا، با خرید دین و سلف در احکام...................................... 57ز-1- تفاوت عقد مزارعه با خرید دین.......... 57ز-2- تفاوت عقد مزارعه با عقد سلف........... 58گفتار دوم : شناخت اوراق مزارعه بانکی....... 58بند اول) نحوه انتشار اوراق مزارعه........... 58بند دوم) ارکان اوراق مزارعه................ 59الف- بانی(سفارش دهنده)..................... 59ب- ناشر اوراق مزارعه (وکیل)................ 59ج- دارندهاوراقمزارعه(مالك)............... 60د- زارع................................... 60ه- دارايی(زمین)........................... 60و- فروشندهزمین............................ 61ز- مؤسسهرتبه بندياعتباري................. 61ی- امين..................................... 61بتد سوم) انواع اوراق مزارعه................ 61الف-اوراقمزارعهخاص...................... 61ب-اوراقمزارعهعام........................ 62ب-1- عام باسررسيدمعين..................... 62ب-2- عام بدونسر رسید معین................. 62بتد چهارم) بازاراوراقمزارعه.............. 63مبحث دوم: آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 63گفتار اول: الزامات و پرداخت سود در عقد و اوراق مزارعه 63بند اول) الزامات........................... 63الف- پرداخت نقدی به عامل................... 64ب- شرط عدم انتقال عقد توسط عامل............ 64ج- اخذ تأمین کافی از عامل.................. 64د- نظارت بر حسن اجرا....................... 64ه- بیمه کردن محصول.......................... 64بند دوم) پرداخت سود در عقد مزارعه در عملیات بانکی 64الف- باز پرداخت تسهیلات اعطایی.............. 64ب- تصفیه حساب.............................. 64ج- خاتمه عملیات............................. 65بند سوم) پرداخت سود در اوراق مزارعه........ 65الف- پرداخت سود در اوراق مزارعه عادی....... 67ب- پرداخت سود در اوراقمزارعه بهشرطتمليك.. 67گفتار دوم: بررسی عقد مزارعه از لحاظ معیارهای اقتصادی67بند اول) معیارهای اقتصادی خرد.............. 68الف- کاهش سهم خسارات سرمایه گذار و تولیدکننده 68ب- افزایش بهره وری و سود.................... 68ج- بازده و سود نسبتا یکنواخت............... 68بند دوم) معیارهای اقتصادی کلان............. 69الف- توزیع عادلانه ثروت و رونق کشاورزی..... 69ب- کمک به دولت............................ 69ج- کاهش تورم و ثبات اقتصادی............... 70د- مشارکت اشخاص فاقد سرمايه در فعالیت اقتصادی و کاهش بی کاری 70فصل چهارم: آسیب شناسی عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 71 مبحث اول: شبهه ربوی بودن عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا72گفتار اول: شناخت ربا و معاملات ربوی......... 72بند اول) تعاریف و کلیات ربا................ 72بند دوم) دلایل گرایش به ربا................. 73الف- نظریهی هزینهی فرصت.................... 74ب-نظریهی قیمت.............................. 74ج- نظریهی ترجیح زمانی...................... 75گفتار دوم: چگونگی رفع شبهه ربا از عقد مزارعه در سیستم بانکی ایران75مبحث دوم: تخصیص منابع در عملیات بانکی بدون ربا و مشکلات اجرایی عقد مزارعه........................................... 79گفتار اول: روش های تخصیص منابع در بانکداری بدون ربا در ایران 79بند اول) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی79الف- اعطای وام و اعتبار.................... 79ب- سرمایهگذاری در اوراق بهادار.............. 79بند دوم) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی 79الف- قرض الحسنه............................ 80الف-1- حساب جاري (قرضالحسنه)................ 80الف-2- حساب پسانداز (قرضالحسنه)............. 81ب- عقود مشاركتي............................. 81ب-1- مشاركت مدنی........................... 81ب-2- مشاركت حقوقی.......................... 82ب-3- مضاربه................................ 82ب-4- مزارعه................................ 83ب-5- مساقات................................ 83ب-7- ويژگی‌های عقود مشارکتی................. 83ج- عقود مبادله ای.......................... 85ج-1- فروش اقساطي........................... 85ج-2- اجاره به شرط تمليك..................... 85ج-3- سلف................................... 86ج-4- جعاله................................. 87ج-5- خريد دين.............................. 87ج-6- ضمان.................................. 88ج-7- ويژگی‌های عقود مبادلهای................ 88د- سرمايه گذاری مستقيم..................... 89گفتار دوم: مشکلات اجرایی عقد مزارعه......... 90 فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات.......... 945-1- نتیجهگیری............................. 955-2- پیشنهادات............................. 98منابع و مآخذ.............................. 101چکیدهمزارعه عقدی است که بر اساس آن یک طرف به عنوان مالک، زمین مشخصی را برای مدت معین، به طرف دیگر که عامل نامیده میشود، میدهدتا در آن زراعت کرده و در پایان، حاصل را مطابق توافق اولیه بین خویش تقسیم کنند. مزارعه عقدی لازم، معوض و تمليكى که هدف اصلی از انعقاد آن، ایجاد شرکت در محصول است تا بتوان آن را مزارعه تلقی کرد. این عقد یکی از بخش های فقه و نیز مواد518تا542قانونمدني را به خوداختصاصداده است.عقد مزارعه در بخش اعطای تسهیلات و تخصیص منابع قانون عملیات بانکداری بدون ربا قرار میگیرد و یکی از روشهای تأمین نیازهای مالی کوتاه مدت و عوامل تولید در بخش کشاورزی است که موجب تشویق در امر کشاورزی و افزایش تولید محصولات خواهد شد. در کنار عقد مزارعه، اوراق مزارعه را داریم که ابزاربسيارخوبي جهت سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و کمک به زارعین بدون زمین میباشد.میتوان با در نظر گرفتن شروط قید شده در قانون بانکداری بدون ربا و استنباط از نظر فقها، عملیات پرداخت سود در عقد مزارعه بانکی را غیرربوی تلقی کرد؛ لیکن آنچه مورد انتقاد حقوق دانان و فقها واقع گشته، نحوهی به کارگیری عملی قانون و آیین نامههاست. اینکه در عمل، بانکها قبل از این که میزان سود مشخص شود، سودی را تحت عنوان حداقل سود مورد انتظار، قطعی فرض کرده و سهم خویش را اخذ میکنند این را با ذات عقود مشارکتی من جمله مزارعه در منافات می دانند و در نتیجه این موضوع باعث شده که جهتگیری فعالیت های بانکها عمدتاً به سمت به کارگیری عقود با بازدهی ثابت من جمله قراردادهای مبادلهای شود و الزام بانک یا مشتریان به سایر قراردادها از جمله مزارعه سبب صوری شدن این قراردادها شده است.کلمات کلیدی: عقد، مزارعه، بانک، ربا، قانون.مقدمه تحقیق«ينبت لكم به الزّرع و الزّيتون و النّخيل و الاعناب و من كلّ الثّمرات انّ في ذلك لاية لقومٍِ يتفكّرون»«از آب باران زراعتها بروياند و درختان زيتون، خرما و انگور و از هر گونه ميوه بپرورد و در اين كار قدرت و آيات الهي براي اهل فكر پديداراست». ( قرآن كريم سوره النحل آيه 11).شکر پروردگار عزوجل که فرصتي عنایت فرمود تا بتوان در این پایاننامه كشاورزي و بالاخص عقد مزارعه را از ديدگاه قوانين اسلامي، يعني دينی که افتخار رهبرش احداث نخلستان و حفر چاه به منظور آبياري آن، جهت تأمين غذاي محتاجان جامعه است را در قالب بانکداری مورد بررسي قرار داد.در امر زراعت قوانين پيشرفته و مدوني در فقه به نام مساقات، مزارعه و … مــوجــود است كه روشنگر حقوق و مباحث حقوقـی فراوانی مي باشد. در قانون مدنى در ماده 518 مزارعه بدین صورت تعریف شده است: «عقدى است كه به موجب آن احدی از طرفين زمينى را براى مدت معينى به طرف ديگر مىدهد كه آن را زراعت كرده و حاصل را تقسيم كند». طرفى كه زمين را تأمين مىكند، «مزارع» يا مالك و طرفى كه زراعت مىكند، «زارع» يا عامل ناميده مىشود.عقد مزارعه يكى از روشهاى تأمين نيازهاى مالى كوتاهمدت در بخش كشاورزى و يكى از ابزارهاى كمك به كشاورزان، علیالخصوص کشاورزان بدون زمین است و به منظور افزايش بهرهورى و توليد محصولات كشاورزى فایده بخش خواهد بود. در كشور ما، زارع همواره یکی از ضعيف ترين اقشار جامعه بوده و هست كه در بخشهاى اقتصادى فعاليت مىكند كه سيستم بانكى براى حمايت از اين قشر میبایست عقد مزارعه را به جريان اندازد و ایرادات اجرایی آن را مرتفع سازد. بیان مسألهبا گسترش صنعت بانکداری، متفکران مسلمان به این فکر افتادند که به شکلی از این پدیده استفاده کنند؛ اما به دلیل آن که بیشتر فعالیتهای بانک براساس قرض با بهره است که از نظر اسلام ربا و ممنوع میباشد، از اینرو ابتدا تلاش نمودند با حفظ عملیات بانکداری متعارف، بهره را توجیه نمایند. در اینجا بود که برخی اندیشمندان اسلامی درصدد طراحی بانکی براساس معاملات اسلامی برآمدند و نتیجه آن را امروزه در قالب بانکهای بدون ربا و اسلامی در سراسر دنیا و در ایران مشاهده میکنیم (میرجلیلی، 1372).از زمره معاملات اسلامی که در فقه اسلامی مورد توجه قرار گرفته و در قانون مدنی ایران نیز به تبع آن وارد شده است، عقد مزارعه است. قانونگذار در این قانون مواد 518 تا 542 را به این قرارداد اختصاص داده است که به موجب آن یک طرف (عامل) زمینی را که مناسب زراعت است به مدت معینی که برای رسیدن محصول کافی باشد در اختیار دیگری (مزارع) میگذارد تا زراعت نموده و در محصول آن به نسبت سهام تعیین شده شریک شوند.عقد مزارعه در قانون عملیات بانکداری بدون ربا نیز مورد توجه قرار گرفته تا به عنوان یکی از ابزارهای مهم شرعی به بانکها کمک نماید تا در امور کشاورزی بر اساس یک عقد تأیید شده اسلامی سرمایهگذاری کنند و به دولت نیز کمک میکند تا بخشی از سیاستهای ارضی و کشاورزی خود را بدین طریق پیش ببرد؛ لیکن با وجود اینکه این عقد مبنای شرعی دارد، بانکها در عمل و از حیث اعطای تسهیلات بانکی در قالب مزارعه شرایط فراوانی به این عقد تحمیل مینمایند (موسویان، 1384).این شرایط و ضوابط خاص در قانون عملیات بانکداری بدون ربا و آییننامههای موجود باعث گشته که عقد مزارعه منعقد شده در بانک از حیث تطابق با شرع با ابهام و چالش مواجه گردد. بنابراین مسأله اساسی این است: سؤالات تحقیقسؤال اصلیآیا قراردادهای معمول در عملیات بانکی کشور تحت عنوان مزارعه با عقد معین مزارعه در قانون مدنی مفادا انطباق دارند و یا آنچه در عملیات بانکی کشور مورد عمل است را می توان عقدی غیرمعین محسوب نمود؟سؤالات فرعی اولاً: براساس احکام ربا در فقه امامیه سود حاصل از عقد مزارعه در عملیات بانکی چه صورتی به خود میگیرد؟ثانیاً: در صورتی که در عقد مزارعه عملیات بانکی با عدم سود مواجه شویم، آیا اخذ بهره بانکی قابل توجیه است؟با وجود اینکه تحقیقات پیشین برخی عقود اسلامی را در عرصه بانکداری بدون ربا مورد توجه قرار دادهاند؛ اما به عقد مزارعه در این عرصه توجه نگردیده است در حالی که قرارداد مزارعه میتواند به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای بانکی هم به بانک، هم به دولت و هم به زارعین بدون زمین کمک نماید تا سرمایه انباشته خود را در این عرصه به گردش درآورد، سیاستهای ارضی و اجتماعی را اعمال کند و انگیزه کافی برای تلاش و کسب سود حلال را در کشاورز (مزارع) ایجاد کند. این تحقیق تلاش خواهد کرد تا ضمن بررسی اصول فقهی و قانونی حاکم بر عقد مزارعه، اجرای آن را در عملیات بانکی بدون ربا بر این اساس مورد مطالعه قرار داده و ارکان و شرایط و نحوه اجرای آن را تبیین و تحلیل نماید و به سؤالات فوق پاسخ دهد. در جواب سؤالات مطروحه باید گفت: فرضیه های تحقیقفرضیه اصلی: چنین به نظر میرسد آنچه در عملیات بانکی کشور مورد عمل است علیرغم عنوان مزارعه، عقد غیرمعین و خاص است.فرضیه فرعی اول:چنین به نظر میرسدکه سود حاصل از عقد مزارعه در عملیات بانکی، قابل تطبیق بر احکام فقهی باشد.فرضیه فرعی دوم:چنین به نظر میرسد که اخذ بهره بانکی در صورت عدم سود در عقد مزارعه در عملیات بانکی، قابل توجیه نبوده و جایگاه حقوقی ندارد.