بسیاری از مفاهیم اجتماعی، که در محدوده آسیبهای عمیق اقتصادی – اجتماعی قرار دارند در اکثر کشورهای بزرگ جهان قابلمشاهدهاند و در برخی از موارد از شاخصهای موازی و مشترک فراوانی برخوردارند. یکی از آن موارد، که کشور ما نیز سالهاست مبتلا به این پدیده نامطلوب شده است، مساله حاشیهنشینی در شهرهای بزرگ است. در این زمینه دیدگاهها و نظرات مختلفی از سوی دانشمندان ارائه شده است.حاشیهنشینی یک پدیده اجتماعی است و این پدیده اختصاص به عصر فعلی نداشته و ریشه در ادوار و اعصار گذشته دارد که هم در کشورهای توسعهیافته و هم در کشورهای در حال توسعه وجود داشته و دارد و تنها تفاوت آن در کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه، از حیث ریشه های تاریخی بوجود آورنده آن و رفتار کالبدی و اجتماعی آن می باشد. کشور ایران نیز از این پدیده مصون نمانده منتهی شرایط حادی که در برخی کشورها از جمله برزیل، هندوستان، پرو و برخی کشورها ی آفریقایی وجود دارد در کشور ما حاکم نیست، ولی از حیث قدمت مشابه سایر کشورها می باشد.پدیده حاشیه نشینی در ایران نیز همانند اکثر کشورهای در حال توسعه تا حدود زیادی ریشه در مهاجرت و عوامل دافعه و جاذبه روستایی- شهری دارد. فقدان و کمبود امکانات رفاهی و خدماتی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک فرآیند مهاجرت را تشدید کرده و حاشیه نشینی را پدید آورد.شهر اردبیل نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مهاجرت های صورت گرفته از روستا باعث بوجود آمدن و توسعه بافت حاشیه شهر گردیده است.حاشیه نشینی از ویژگی های جدائی ناپذیر رشد شهری ایران است که در سالیان اخیر به دلیل افزایش مطالبات اجتماعی در این مناطق و با توجه به تجربه چند دهه گذشته بیشتر مورد توجه محققان و کارشناسان واقع شده است. تجربه نشان می دهد که چاره ای جز ادغام واقعی این نواحی در درون نظام شهری نداریم، مدل بهسازی مداخله در حاشیه باید بر بکارگیری ملاحظات مبتنی بر نیازهای اساسی اجتماعی و اقتصادی برای جذب حاشیه ها در سبک زندگی شهری تاکید نمایند (moitra,196:225)؛ زیرا در گذشته نیز چنین بوده که محلات مذکور پس از مدتی در محدوده قانونی شهرها جذب و حاشیه های جدید متولد شده اند. عنوان فهرست مطالب صفحهفصل اول: کلیات... 1مقدمه. 21-1 بیان مسئله. 32-1 سوالات تحقیق:43-1 ضرورت و اهمیت تحقیق.. 54-1-اهداف تحقیق.. 55-1-پیشینه تحقیق:66-1- روش تحقیق.. 87-1-فرضیه های تحقیق.. 88-1- مشکلات و محدودیتهای تحقیق.. 8فصل دوم: مبانی نظری تحقیق... 101-2 مهاجرت، دیدگاه ها و نگرش ها:111-1-2 دیدگاه اقتصادی:112-1-2 نگرش اجتماعی:123-1-2 رهیافت سیاسی:132-2 مهاجرت در آئینه اندیشه متفکران. 133-2- پارادایم جهانی شدن و مهاجرت:174-2- مهاجرت: علل، پیامد ها و راه حل ها:185-2 مهاجرت و اسکان غیر رسمی.. 216-2 رابطه بین مهاجرت، بیکاری و اسکان غیر رسمی.. 227-2 مهاجرت و دیدگاههای مربوط به اقتصاد کلان. 239-2 مورفولوژی شهری:2410-2 مهاجرت و مورفولوژی شهر:2611-2 مهاجرت و حاشیه نشینی:2812-2 خلاصه ای بر تاریخچه و روند مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران. 3113-2: انواع الگوهای مهاجرت روستاییان به شهرها3414-2: عوامل تعیین کننده مهاجرت در ایران. 35فصل سوم: شناخت محدوده مورد مطالعه. 381-3 موقعیت جغرافیایی استان. 393-3-ویژگی های طبیعی محدوده مورد مطالعه. 391-3-3-ساختار زمین شناسی.. 392-3-3 توپوگرافی شهر. 401-2-3-3 توپوگرافی اطراف شهر. 402-2-3-3 توپوگرافی شهر در محدوده طرح تفصیلی.. 413-3-3 ویژگی خاک های منطقه. 424-3-3 اقلیم.. 431-4-3-3- دما432-4-3-3 بارندگی.. 443-4-3-3 رطوبت نسبی.. 444-4-3-3 باد. 455-3-3-3 منابع تامین آب شهر. 464-3 ویژگی های اجتماعی.. 471-4-3 پیشینه تاریخی شهر اردبیل.. 472-4-3 وجه تسمیه اردبیل.. 484-4-3-جمعیت... 505-4-3 بعد خانوار. 535-3 ویژگی های اقتصادی.. 531-5-3 تحول بخش های اقتصادی شهر اردبیل.. 532-5-3 قابلیتها و تنگناهای اقتصادی شهر. 541-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش کشاورزی.. 542-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش صنعت... 553-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش خدمات... 56الف) قابلیتهای بخش خدمات... 566-3 بافت شهر اردبیل.. 561-6-3 بافت قدیم.. 572-6-3 بافت نیمه منظم شهری.. 573-6-3 بافت منظم شهری.. 584-6-3 بافت حاشیه ای.. 597-3 تحولات و توسعه کالبدی شهر اردبیل.. 598-3 تاثیر فضای کالبدی در توسعه فیزیکی شهر اردبیل.. 61فصل چهارم : یافته های تحقیق... 63مقدمه:641-4-ویژگی های کالبدی محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 651-1-4-کاربری اراضی در محله گل مغان. 652-1-4-کاربری اراضی در محله پناه آباد. 663-1-4-کاربری اراضی در محله یوسف آباد. 674-1-4-کاربری اراضی در محله ایران آباد- جین کندی.. 685-1-4-کاربری اراضی در محله نیار. 692-4-ویژگی های اجتماعی بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 711-2-4-جمعیت... 712-2-4-تراکم جمعیتی.. 723-2-4-بررسی ویژگی های خانوار. 731-3-2-4-بررسی تعداد خانوار. 732-3-2-4-بررسی بعد خانوار. 744-2-4-رشد جمعیت... 755-2-4-زبان مادری.. 776-2-4 – مذهب... 777-2-4-اقلیت های قومی – مذهبی.. 788-2-4-سطح تحصیلات... 789-2-4-معضلات اجتماعی.. 8110-2-4-سر زندگی و نشاط اجتماعی.. 833-4-ویژگی های اقتصادی بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 841-3-4-جمعیت فعال اقتصادی.. 843-3-4-اشتغال. 864-3-4-هزینه خانوار. 891-4-3-4-هزینه ی ماهانه. 894-4-ویژگی های زیست محیطی محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 915-4-بررسی و ارزیابی عوامل مهاجرت در توسعه بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 931-5-4-مهاجرت... 932-5-4-محل تولد. 943-5-4-مدت زمان سکونت در محلات حاشیه ای.. 954-5-4-قدمت محله. 966-5-4-اقشار ورودی به محله از منظر اقتصادی و میزان درآمد. 977-5-4-اقشار ورودی به محله از منظر اجتماعی و میزان تحصیلات سرپرست خانوار. 988-5-4-تغییر مساحت محلات حاشیه ای شهر اردبیل بر اثر مهاجرت... 999-5-4-حضور اقوام و نقش آن در مهاجرت افراد. 100فصل پنجم :ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری... 1035-آزمون فرضیه ها و نتیجه گیری.. 1041-5-آزمون فرضیه ها1042-5-جمع بندی و نتیجه گیری.. 1063-5-پیشنهادات... 109فهرست منابع. 110 جدول شماره 1-2: راه حل مهاجرت روستائیان به شهرها از دید شهرداران مراکز. 20جدول شماره 2-2: مقایسه مهمترین مشکلات شهر نشینی از شهرداران و شهروندان و کارشناسان. 21جدول شماره 1-3: مقادیر سالانه پارامترهای هواشناسی در ایستگاه سپتوپیتک اردبیل 1393. 44جدول شماره 2-3: مقادیر سالانه پارامترهای هواشناسی در ایستگاه سیتوپتیک اردبیل -1393. 44جدول شماره 3-3-جمعیت اردبیل و نرخ رشد آن در سنوات گذشته. 51جدول شماره 1-4: کاربری اراضی در محله گل مغان. 66جدول شماره 2-4 :کاربری اراضد در محله پناه آباد. 67جدول شماره 3-4:کاربری اراضی در محله ملا یوسف... 68جدول شماره 4-4:کاربری اراضی در محله ایران آباد – جین کندی.. 69جدول شماره 5-4:کاربری اراضی در محله نیار. 70جدول شماره 6-4:جمعیت محلات حاشیه ای به تفکیک مرد و زن. 71جدول شماره 7-4: تراکم جمعیتی در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 72جدول شماره 8-4:تعداد خانوار در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 73جدول شماره 9-4:بعد خانوار در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 74جدول شماره 10-4: برآورد جمعیت 1390 و 1395 محلات حاشیه ای بر اساس نرخ رشد جمعیت شهر اردبیل طی 1390 -1385 76جدول شماره 11-4 :زبان مادری.. 77جدول شماره 12-4:مذهب ساکنین.. 78جدول شماره 13-4:جمعیت باسواد محلات حاشیه ای به تفکیک محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 79جدول شماره 14-4:جمعیت بی سواد محلات حاشیه ای به تفکیک محلات... 80جدول شماره 15-4: سطح سواد ساکنین به تفکیک محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 81جدول شماره 16-4:مقایسه میزان معضلات اجتماعی در محلات... 82جدول شماره 17-4:مقایسه میزان سرزندگی و نشاط اجتماعی در محلات... 83جدول شماره 18-4:جمعیت فعال اقتصادی در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 85جدول شماره 19-4: بار تکفل در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 86جدول شماره 20-4: جمعیت شاغل.. 87جدول شماره 21-4:جمعیت بیکار در محلات... 87جدول شماره 22-4:الگوی اشتغال ساکنین.. 89جدول شماره 23-4: تغییر نسبت هزینه به درآمد در آینده. 90جدول شماره 24-4:جمعیت مهاجر محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 93جدول شماره 25-4:محل تولد ساکنین.. 94جدول شماره 26-4: مدت زمان سکونت ساکنین در محله ی حاشیه ای شهر اردبیل.. 95جدول شماره 27-4:تغییر جمعیت محله در سال های اخیر. 97جدول شماره 28-4: اقشار ورودی به محلات حاشیه ای از منظر اقتصادی و میزان درآمد. 98جدول شماره 29-4:اقشار ورودی به محله از منظر اجتماعی.. 99جدول شماره 30-4:تغییر مساحت محله در سالهای اخیر. 100جدول شماره 31-4:حضور بستگان و نقش آن در مهاجرت... 101جدول شماره 32-4:ارزیابی توسعه محلات حاشیه ای بر اثر مهاجرت... 102
بسیاری از مفاهیم اجتماعی، که در محدوده آسیبهای عمیق اقتصادی – اجتماعی قرار دارند در اکثر کشورهای بزرگ جهان قابلمشاهدهاند و در برخی از موارد از شاخصهای موازی و مشترک فراوانی برخوردارند. یکی از آن موارد، که کشور ما نیز سالهاست مبتلا به این پدیده نامطلوب شده است، مساله حاشیهنشینی در شهرهای بزرگ است. در این زمینه دیدگاهها و نظرات مختلفی از سوی دانشمندان ارائه شده است.حاشیهنشینی یک پدیده اجتماعی است و این پدیده اختصاص به عصر فعلی نداشته و ریشه در ادوار و اعصار گذشته دارد که هم در کشورهای توسعهیافته و هم در کشورهای در حال توسعه وجود داشته و دارد و تنها تفاوت آن در کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه، از حیث ریشه های تاریخی بوجود آورنده آن و رفتار کالبدی و اجتماعی آن می باشد. کشور ایران نیز از این پدیده مصون نمانده منتهی شرایط حادی که در برخی کشورها از جمله برزیل، هندوستان، پرو و برخی کشورها ی آفریقایی وجود دارد در کشور ما حاکم نیست، ولی از حیث قدمت مشابه سایر کشورها می باشد.پدیده حاشیه نشینی در ایران نیز همانند اکثر کشورهای در حال توسعه تا حدود زیادی ریشه در مهاجرت و عوامل دافعه و جاذبه روستایی- شهری دارد. فقدان و کمبود امکانات رفاهی و خدماتی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک فرآیند مهاجرت را تشدید کرده و حاشیه نشینی را پدید آورد.شهر اردبیل نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مهاجرت های صورت گرفته از روستا باعث بوجود آمدن و توسعه بافت حاشیه شهر گردیده است.حاشیه نشینی از ویژگی های جدائی ناپذیر رشد شهری ایران است که در سالیان اخیر به دلیل افزایش مطالبات اجتماعی در این مناطق و با توجه به تجربه چند دهه گذشته بیشتر مورد توجه محققان و کارشناسان واقع شده است. تجربه نشان می دهد که چاره ای جز ادغام واقعی این نواحی در درون نظام شهری نداریم، مدل بهسازی مداخله در حاشیه باید بر بکارگیری ملاحظات مبتنی بر نیازهای اساسی اجتماعی و اقتصادی برای جذب حاشیه ها در سبک زندگی شهری تاکید نمایند (moitra,196:225)؛ زیرا در گذشته نیز چنین بوده که محلات مذکور پس از مدتی در محدوده قانونی شهرها جذب و حاشیه های جدید متولد شده اند. عنوان فهرست مطالب صفحهفصل اول: کلیات... 1مقدمه. 21-1 بیان مسئله. 32-1 سوالات تحقیق:43-1 ضرورت و اهمیت تحقیق.. 54-1-اهداف تحقیق.. 55-1-پیشینه تحقیق:66-1- روش تحقیق.. 87-1-فرضیه های تحقیق.. 88-1- مشکلات و محدودیتهای تحقیق.. 8فصل دوم: مبانی نظری تحقیق... 101-2 مهاجرت، دیدگاه ها و نگرش ها:111-1-2 دیدگاه اقتصادی:112-1-2 نگرش اجتماعی:123-1-2 رهیافت سیاسی:132-2 مهاجرت در آئینه اندیشه متفکران. 133-2- پارادایم جهانی شدن و مهاجرت:174-2- مهاجرت: علل، پیامد ها و راه حل ها:185-2 مهاجرت و اسکان غیر رسمی.. 216-2 رابطه بین مهاجرت، بیکاری و اسکان غیر رسمی.. 227-2 مهاجرت و دیدگاههای مربوط به اقتصاد کلان. 239-2 مورفولوژی شهری:2410-2 مهاجرت و مورفولوژی شهر:2611-2 مهاجرت و حاشیه نشینی:2812-2 خلاصه ای بر تاریخچه و روند مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران. 3113-2: انواع الگوهای مهاجرت روستاییان به شهرها3414-2: عوامل تعیین کننده مهاجرت در ایران. 35فصل سوم: شناخت محدوده مورد مطالعه. 381-3 موقعیت جغرافیایی استان. 393-3-ویژگی های طبیعی محدوده مورد مطالعه. 391-3-3-ساختار زمین شناسی.. 392-3-3 توپوگرافی شهر. 401-2-3-3 توپوگرافی اطراف شهر. 402-2-3-3 توپوگرافی شهر در محدوده طرح تفصیلی.. 413-3-3 ویژگی خاک های منطقه. 424-3-3 اقلیم.. 431-4-3-3- دما432-4-3-3 بارندگی.. 443-4-3-3 رطوبت نسبی.. 444-4-3-3 باد. 455-3-3-3 منابع تامین آب شهر. 464-3 ویژگی های اجتماعی.. 471-4-3 پیشینه تاریخی شهر اردبیل.. 472-4-3 وجه تسمیه اردبیل.. 484-4-3-جمعیت... 505-4-3 بعد خانوار. 535-3 ویژگی های اقتصادی.. 531-5-3 تحول بخش های اقتصادی شهر اردبیل.. 532-5-3 قابلیتها و تنگناهای اقتصادی شهر. 541-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش کشاورزی.. 542-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش صنعت... 553-2-5-3 قابلیتها و تنگناهای بخش خدمات... 56الف) قابلیتهای بخش خدمات... 566-3 بافت شهر اردبیل.. 561-6-3 بافت قدیم.. 572-6-3 بافت نیمه منظم شهری.. 573-6-3 بافت منظم شهری.. 584-6-3 بافت حاشیه ای.. 597-3 تحولات و توسعه کالبدی شهر اردبیل.. 598-3 تاثیر فضای کالبدی در توسعه فیزیکی شهر اردبیل.. 61فصل چهارم : یافته های تحقیق... 63مقدمه:641-4-ویژگی های کالبدی محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 651-1-4-کاربری اراضی در محله گل مغان. 652-1-4-کاربری اراضی در محله پناه آباد. 663-1-4-کاربری اراضی در محله یوسف آباد. 674-1-4-کاربری اراضی در محله ایران آباد- جین کندی.. 685-1-4-کاربری اراضی در محله نیار. 692-4-ویژگی های اجتماعی بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 711-2-4-جمعیت... 712-2-4-تراکم جمعیتی.. 723-2-4-بررسی ویژگی های خانوار. 731-3-2-4-بررسی تعداد خانوار. 732-3-2-4-بررسی بعد خانوار. 744-2-4-رشد جمعیت... 755-2-4-زبان مادری.. 776-2-4 – مذهب... 777-2-4-اقلیت های قومی – مذهبی.. 788-2-4-سطح تحصیلات... 789-2-4-معضلات اجتماعی.. 8110-2-4-سر زندگی و نشاط اجتماعی.. 833-4-ویژگی های اقتصادی بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 841-3-4-جمعیت فعال اقتصادی.. 843-3-4-اشتغال. 864-3-4-هزینه خانوار. 891-4-3-4-هزینه ی ماهانه. 894-4-ویژگی های زیست محیطی محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 915-4-بررسی و ارزیابی عوامل مهاجرت در توسعه بافت حاشیه ای شهر اردبیل.. 931-5-4-مهاجرت... 932-5-4-محل تولد. 943-5-4-مدت زمان سکونت در محلات حاشیه ای.. 954-5-4-قدمت محله. 966-5-4-اقشار ورودی به محله از منظر اقتصادی و میزان درآمد. 977-5-4-اقشار ورودی به محله از منظر اجتماعی و میزان تحصیلات سرپرست خانوار. 988-5-4-تغییر مساحت محلات حاشیه ای شهر اردبیل بر اثر مهاجرت... 999-5-4-حضور اقوام و نقش آن در مهاجرت افراد. 100فصل پنجم :ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری... 1035-آزمون فرضیه ها و نتیجه گیری.. 1041-5-آزمون فرضیه ها1042-5-جمع بندی و نتیجه گیری.. 1063-5-پیشنهادات... 109فهرست منابع. 110 جدول شماره 1-2: راه حل مهاجرت روستائیان به شهرها از دید شهرداران مراکز. 20جدول شماره 2-2: مقایسه مهمترین مشکلات شهر نشینی از شهرداران و شهروندان و کارشناسان. 21جدول شماره 1-3: مقادیر سالانه پارامترهای هواشناسی در ایستگاه سپتوپیتک اردبیل 1393. 44جدول شماره 2-3: مقادیر سالانه پارامترهای هواشناسی در ایستگاه سیتوپتیک اردبیل -1393. 44جدول شماره 3-3-جمعیت اردبیل و نرخ رشد آن در سنوات گذشته. 51جدول شماره 1-4: کاربری اراضی در محله گل مغان. 66جدول شماره 2-4 :کاربری اراضد در محله پناه آباد. 67جدول شماره 3-4:کاربری اراضی در محله ملا یوسف... 68جدول شماره 4-4:کاربری اراضی در محله ایران آباد – جین کندی.. 69جدول شماره 5-4:کاربری اراضی در محله نیار. 70جدول شماره 6-4:جمعیت محلات حاشیه ای به تفکیک مرد و زن. 71جدول شماره 7-4: تراکم جمعیتی در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 72جدول شماره 8-4:تعداد خانوار در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 73جدول شماره 9-4:بعد خانوار در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 74جدول شماره 10-4: برآورد جمعیت 1390 و 1395 محلات حاشیه ای بر اساس نرخ رشد جمعیت شهر اردبیل طی 1390 -1385 76جدول شماره 11-4 :زبان مادری.. 77جدول شماره 12-4:مذهب ساکنین.. 78جدول شماره 13-4:جمعیت باسواد محلات حاشیه ای به تفکیک محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 79جدول شماره 14-4:جمعیت بی سواد محلات حاشیه ای به تفکیک محلات... 80جدول شماره 15-4: سطح سواد ساکنین به تفکیک محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 81جدول شماره 16-4:مقایسه میزان معضلات اجتماعی در محلات... 82جدول شماره 17-4:مقایسه میزان سرزندگی و نشاط اجتماعی در محلات... 83جدول شماره 18-4:جمعیت فعال اقتصادی در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 85جدول شماره 19-4: بار تکفل در محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 86جدول شماره 20-4: جمعیت شاغل.. 87جدول شماره 21-4:جمعیت بیکار در محلات... 87جدول شماره 22-4:الگوی اشتغال ساکنین.. 89جدول شماره 23-4: تغییر نسبت هزینه به درآمد در آینده. 90جدول شماره 24-4:جمعیت مهاجر محلات حاشیه ای شهر اردبیل.. 93جدول شماره 25-4:محل تولد ساکنین.. 94جدول شماره 26-4: مدت زمان سکونت ساکنین در محله ی حاشیه ای شهر اردبیل.. 95جدول شماره 27-4:تغییر جمعیت محله در سال های اخیر. 97جدول شماره 28-4: اقشار ورودی به محلات حاشیه ای از منظر اقتصادی و میزان درآمد. 98جدول شماره 29-4:اقشار ورودی به محله از منظر اجتماعی.. 99جدول شماره 30-4:تغییر مساحت محله در سالهای اخیر. 100جدول شماره 31-4:حضور بستگان و نقش آن در مهاجرت... 101جدول شماره 32-4:ارزیابی توسعه محلات حاشیه ای بر اثر مهاجرت... 102