چكيدهپروژه بینالمللی منارید، اولین پروژه چند زمینهای است که بدنبال استقرار مشارکت و انسجام سازمانی در سه سطح مردم، سازمانهای دولتی و سازمانهای غیر دولتی به منظور مدیریت پایدار سرزمین با تأکید بر مدیریت پایدار منابع طبیعی آغاز به فعالیت نموده است وعلیرغم مشکلات عدیدهای که بر سرِ اجرای آن وجود دارد، با مؤفقیت در منطقه در حال اجرا است. با توجه به لزوم آگاهی دقیق از بازده و تطابق پروژه با شرایط منطقهای، ارزیابی عملکرد پروژه و آثار زیست محیطی آن و نگرش اهالی منطقه در زمینه آثار این پروژه، این تحقیق با هدف بررسی اثرات اقتصادی- اجتماعی پروژه بینالمللی منارید بر شاخص زیستمحیطی بیابانزدایی، از دیدگاه ساکنان روستاهای پایلوت در سایت هامونشهر سیستان انجام شد. چهار روستای پایلوت در پروژه به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند و حجم نمونه با استفاده از فرمول Best survey software، 147 ( و برای دقت بیشتر 150) خانواربهشيوهنمونهگيريتصادفيسادهانتخابشدند. اطلاعاتبدستآمدهازطريقنرمافزارآماري SPSS ، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. نتایج آثار زیستمحیطی پروژه از طریق آزمونهای تفاوت میانگین T و Anovaدر سطح آزمون 5%، برای تمامی پارامترها به جز وضعیت مسکن، مثبت و معنیدار بدست آمد. تأثیر اجرای پروژه از طریق آزمون معنیدارchi- squareدر سطح اطمینان99%برای شاخصمعیشت و درآمد تحت متغیّر اقتصادی در سطح کم و شاخصهای اشتغال و سرمایهگذاری در سطح متوسط، شاخص بهداشت و امکانات رفاهی تحت متغیّر اجتماعی در سطح زیاد، سواد و آموزش، مهاجرت و مشارکت در سطح متوسط، معنیدار شد. همچنین شاخص بیابانزدایی تحت متغیّر زیستمحیطی در سطح متوسط معنیدار بدست آمد. اثرات اقتصادی- اجتماعی پروژه بر شاخص بیابانزدایی منطقه به روش آزمون همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت و نتایج ماتریس همبستگی برای شاخصهای اشتغال، سرمایهگذاری، معیشت و درآمد، سواد و آموزش و مشارکت رابطه مثبت و معنیدار در سطح آزمون 1%، مثبت و معنیدار برای شاخص بهداشت و امکانات رفاهی در سطح آزمون 5% و معکوس و معنیدار برای شاخص مهاجرت در سطح آزمون 1% را نشان داد.نتایج حاصل از رگرسیون چندگانه نشان میدهد شاخصهای سرمایهگذاری، سواد و آموزش و معیشت و درآمد به ترتیب بیشترین تأثیر را بر متغیّر وابسته یعنی بیابانزدایی در منطقه داشته است.نتایج این تحقیق مؤثر بودن عوامل اقتصادي و اجتماعی را بر میزان مشارکت ساکنان و مؤفقیت طرحهای زیستمحیطی کاملاً روشن میسازد، لذا مطالعه و توجه به مسائل اقتصادي و اجتماعی ساکنان در جهت احیاء و توسعه منابع طبیعی منطقه کاملاً ضروري میباشد.کلماتکلیدی: توسعه پایدار، منارید، مقابله با بیابان ( بیابانزدایی)، مشارکت مردمی، هامونشهر.عنوان ................................................................................................................................................................... صفحهفصل اول: مقدّمه و کلیّات1-1- مقدّمه22-1- بیان مسئله33-1- اهمیّت وضرورت انجام پژوهش74-1- اهداف پژوهش105-1- سؤالات پژوهش106-1- فرضیات پژوهش117-1- معرفی پروژه بینالمللی منارید118-1- چارچوب نظری پژوهش131-8-1- مفاهیم مشارکت132-8-1- تاریخچه مشارکت143-8-1- ارزشیابی مشاركتی روستایی (PRA)141-3-8-1- توانمندسازی152-3-8-1- تغییر جهت153-3-8-1- محلّی کردن154-3-8-1- احساس لذت و شادمانی از ارزشیابی155-3-8-1- جامعیت164-8-1- انواع مشارکت231-4-8-1- مشارکت تحمیل شده162-4-8-1- مشارکت ابزاری163-4-8-1- مشارکت توسعهای165-8-1- نظریههای مشارکت171-5-8-1- نظریه مهاتما گاندی172-5-8-1- نظریه ژلیوس نیرره173-5-8-1- نظریه عبید الله خان174-5-8-1- نظریه ویتز185-5-8-1- نظریه فریدمن و ویوور186-5-8-1- نظریه کاردل انگیز (شارل فوریه) 189-1- مدیریت مشارکتی1810-1- ضرورت مشارکت در توسعه پایدار روستایی1911-1- نقش مشارکت مردمی در توسعه پایدار روستایی2012-1- مشارکت جوامع محلّی در مدیریت پایدار منابع طبیعی و کشاورزی2013-1- تعاریف واژهها و متغیرها211-13-1- مفهوم توسعه212-13-1- توسعه اقتصادی213-13-1- توسعه اجتماعی224-13-1- مفهوم پروژه225-13-1- مسائل زیستمحیطی226-13-1- شاخصهای زیستمحیطی227-13-1- بیابانزایی238-13-1- بیابانزدایی239-13-1- مدیریت مشارکتی در منابع طبیعی2310-13-1- طرحهای مدیریت منابع طبیعی2411-13-1- مفهوم انسجام سازمانی2412-13-1- صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) 2413-13-1- برنامه عمران سازمان ملل متحد(UNDP) 25 فصل دوم: مروری بر تحقیقات انجام شده1-2- پژوهشهای انجام گرفته در داخل کشور272-2- پژوهشهای انجام گرفته در خارج از کشور31 فصل سوم: مواد و روشهاپیش درآمد351-3- مروری بر جغرافیای منطقه مورد مطالعه351-1-3- روستای کیخا371-1-1-3- وضعیت اقتصادی روستای كيخا372-1-1-3- وضعیت اجتماعی روستای كيخا372-1-3- روستای بلند381-2-1-3- وضعیت اقتصادی روستای بلند382-2-1-3- وضعیت اجتماعی روستای بلند383-1-3- روستای پودینه381-3-1-3- وضعیت اقتصادی روستای پودینه382-3-1-3- وضعیت اجتماعی روستای پودینه394-1-3- روستای سنچولی391-4-1-3- وضعیت اقتصادی روستای سنچولی392-4-1-3- وضعیت اجتماعی روستای سنچولی402-3- روش تحقیق401-2-3- نوع مطالعه و روش اجرا402-2-3- جامعه آماری403-2-3- شیوهی نمونهگیری414-2-3- ابزار تحقیق و روش تجزیه و تحلیل425-2-3- بررسی متغیّرها و شاخصهای مورد پژوهش436-2-3- تعیین روایی و پایایی پژوهش45 فصل چهارم: نتایج وبحثپیش درآمد481-4- آمارتوصیفی491-1-4- جنسیت پاسخگویان ساکن روستاهای پایلوت492-1-4- روستای محل سکونت پاسخگویان503-1-4- تحصیلات پاسخگویان514-1-4- وضعیت شغلی525-1-4- سابقه سکونت536-1-4- زمین زراعی547-1-4- اراضی زیر کشت558-1-4- اراضی زیرکشت به کمک پروژه569-1-4- درآمد کشاورزی5710-1-4- وضعیت مسکن5811-1-4- فعالیتهای اقتصادی موردعلاقه5912-1-4- فعالیتهای زیستمحیطی موردعلاقه602-4- تحلیل استنباطی611-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس جنسیت612-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس روستا623-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس سطح تحصیلات ساکنان634-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس شغل سرپرست645-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس سابقه سکونت656-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس میزان اراضی667-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه مناریدبراساس میزان اراضی زیرکشت678-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس درآمد کشاورزی689-2-4- آثار زیستمحیطی پروژه منارید براساس وضعیت مسکن693-4- تأثیر اجرای پروژه بر متغیّرهای اقتصادی و اجتماعی701-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص اشتغال702-3-4- تأثیراجرای پروژه بر شاخص سرمایهگذاری723-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص معیشت و درآمد734-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص سواد و آموزش755-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص مهاجرت766-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص بهداشت و امکانات رفاهی787-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص مشارکت808-3-4- تأثیر اجرای پروژه بر شاخص بیابانزایی834-4- آزمونهای همبستگی841-4-4- رابطه اشتغال با آثار زیستمحیطی پروژه منارید842-4-4- رابطه سرمایهگذاری با آثار زیستمحیطی پروژه منارید843-4-4- رابطه معیشت و درآمد با آثار زیستمحیطی پروژه منارید854-4-4- رابطه سواد و آموزش با آثار زیستمحیطی پروژه منارید865-4-4- رابطه مهاجرت با آثار زیست محیطی پروژه منارید866-4-4- رابطه بهداشت و امکانات رفاهی با آثار زیستمحیطی پروژه منارید877-4-4- رابطه مشارکت با آثار زیستمحیطی پروژه منارید885-4- تحلیل رگرسیون عوامل اقتصادی و اجتماعی پروژه منارید بر شاخص بیابانزدایی896-4- نتیجهگیری کلی917-4- محدویتهای پژوهش928-4- پیشنهادات93 منابع و مآخذ96ضمائم103Abstract110 فهرست جداولعنوان .............................................................................................................................................. صفحهجدول 1-3- تعداد جمعیت و نمونه آماری چهار روستای پایلوت پروژه منارید41جدول 2-3- گویهها و شاخصهای متغیّر اقتصادی43جدول 3-3- گویهها و شاخصهای متغیّر اجتماعی44جدول 4-3- گویهها و شاخصهای متغیّر زیستمحیطی45جدول 5-3- ضریب آلفای کرونباخ شاخصهای مورد مطالعه.. 46جدول 1-4- توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب جنسیت49جدول 2-4- توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب روستای محل سکونت50جدول 3-4- توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب سطح تحصیلات51جدول 4-4- توزیع فراوانی شغل سرپرستان خانوار در روستاهای پایلوت52جدول 5-4- توزیع فراوانی سابقه سکونت پاسخگویان در روستاهای پایلوت53جدول 6-4- توزیع فراوانی میزان اراضی زراعی پاسخگویان در روستاهای پایلوت54جدول 7-4- توزیع فراوانی اراضی زیرکشت در روستاهای پایلوت55جدول 8-4- توزیع فراوانی اراضی زیرکشت به کمک پروژه در روستاهای پایلوت56جدول 9-4- توزیع فراوانی درآمد کشاورزی پاسخگویان در روستاهای پایلوت57جدول 10-4- توزیع فراوانی وضعیت مسکن پاسخگویان در روستاهای پایلوت58جدول 11-4- توزیع فراوانی فعالیتهای اقتصادی مورد علاقه پاسخگویان در روستاهای پایلوت59جدول 12-4- توزیع فراوانی فعالیتهای زیستمحیطی موردعلاقه پاسخگویان در روستاهای پایلوت60جدول 13-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس جنسیت61جدول 14-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس روستا62جدول 15-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس سطح تحصیلات63جدول 16-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس روستا64جدول 17-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس سابقه سکونت65جدول 18-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس میزان اراضی66جدول 19-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس میزان اراضی زیرکشت67جدول 20-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس درآمد کشاورزی68جدول 21-4- آزمون تفاوت ميانگين آثار زیستمحیطی پروژه منارید بر اساس وضعیت مسکن69جدول 22-4- ميانگين و انحراف معيارتأثیر اجرای پروژه بر اشتغال70جدول 23-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر اشتغال71جدول 24-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص اشتغال71جدول 25-4- ميانگين و انحراف معيارتأثیر اجرای پروژه بر سرمایهگذاری72جدول 26-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر سرمایهگذاری72جدول 27-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص سرمایهگذاری73جدول 28-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر معیشت و درآمد73جدول 29-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر معیشت و درآمد74جدول 30-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص معیشت و درآمد74جدول 31-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر سواد و آموزش75جدول 32-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر سواد و آموزش75جدول 33-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص سواد و آموزش76جدول 34-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر مهاجرت77جدول 35-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر مهاجرت77جدول 36-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص مهاجرت77جدول 37-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر بهداشت و امکانات رفاهی79جدول 38-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر بهداشت و امکانات رفاهی79جدول 39-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص بهداشت و امکانات رفاهی79جدول 40-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر مشارکت80جدول 41-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر مشارکت80جدول 42-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص مشارکت81جدول 43-4- ميانگين و انحراف معيار تأثیر اجرای پروژه بر بیابانزایی83جدول 44-4- نتایج مربوط به تأثیر اجرای پروژه بر بیابانزایی83جدول 45-4- نتایج مربوط به مقدار کایدو شاخص بیابانزدایی83جدول 46-4- آزمون همبستگی اشتغال با آثار زیستمحیطی پروژه منارید84جدول 47-4- آزمون همبستگی سرمایهگذاری با آثار زیستمحیطی پروژه منارید84جدول 48-4- آزمون همبستگی معیشت و درآمد با آثار زیستمحیطی پروژه منارید85جدول 49-4- آزمون همبستگی سواد و آموزش با آثار زیستمحیطی پروژه منارید86جدول 50-4- آزمون همبستگی مهاجرت با آثار زیستمحیطی پروژه منارید86جدول 51-4- آزمون همبستگی بهداشت و امکانات رفاهی با آثار زیستمحیطی پروژه منارید87جدول 52-4- آزمون همبستگی مشارکت با آثار زیستمحیطی پروژه منارید88 فهرست اشکالعنوان ................................................................................................................................................................ صفحهشکل 1-1- لوگو پروژه بینالمللی منارید11شکل 1-3- موقعیت سایت منارید نسبت به سیستان، استان و کشور36شکل 1-4- نمودار توزیع فراوانی پاسخگویان بر اساس جنسیت49شکل 2-4- نمودار توزیع فراوانی پاسخگویان براساس روستای محل سکونت50شکل 3-4- نمودار توزیع فراوانی پاسخگویان براساس سطح تحصیلات51شکل 4-4- نمودار توزیع فراوانی شغل سرپرستان خانوار در روستاهای پایلوت52شکل 5-4- نمودار توزیع فراوانی سابقه سکونت پاسخگویان در روستاهای پایلوت53شکل 6-4- نمودار توزیع فراوانی میزان اراضی زراعی پاسخگویان در روستاهای پایلوت54شکل 7-4- نمودار توزیع فراوانی اراضی زیرکشت در روستاهای پایلوت55شکل 8-4- نمودار توزیع فراوانی اراضی زیرکشت به کمک پروژه در روستاهای پایلوت56شکل 9-4- نمودار توزیع فراوانی درآمد کشاورزی پاسخگویان در روستاهای پایلوت57شکل 10-4- نمودار توزیع فراوانی وضعیت مسکن پاسخگویان در روستاهای پایلوت58شکل 11-4- نمودار توزیع فراوانی فعالیتهای اقتصادی مورد علاقه پاسخگویان در روستاهای پایلوت59شکل 12-4- نمودار توزیع فراوانی فعالیتهای زیستمحیطی مورد علاقه پاسخگویان در روستاهای پایلوت60شکل 13-4- اثرات یادگیری مشارکتی در روستاهای پایلوت82 ل اول مقدمه وکلیات فصل اول: 1-1- مقدمهدر ارتباط با مسائلاجتماعي و اقتصادي بيابانزايي باید این واقعيت را قبول كرد كه مسائل و مشكلاتفعلي بيابان و بيابانزايي در ايران صرفا مشكلات فني و تكنيكي نيست بلكه مسائلساختاري و اجتماعي و چه بسا سياسي است. در حوزه وسيع و گسترده بيابان بیشترین ارتباط با جوامع روستایي است، بنابراين شناخت ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه روستاییاز جمله توفيقات كاري مطالعات و پروژهها محسوب ميشود. وضع جوامع روستایي در زمينههاي اجتماعي واقتصادي ويژگيهاي خاص خود را دارد. ارتباط اين جامعه با محيط اطراف خود در طول زمانباعث بوجود آمدن روابط و عرف خاصي در سطح روستا گرديده كه بسته به شرايط محيط درمناطق مختلف متفاوت است، بنابراين در هر برنامهاي كه در ارتباط با جامعهی روستاييباشد، شناخت ساختار اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي روستا و عملكرد آن ضرورت دارد وبدون توجه به آن هر گونه طرحي نه تنها با مؤفقيت همراه نخواهد بود بلكه باعث بروزناهماهنگي و به هم زدن ساختار سنتی اجتماعی و اقتصادی روستا نیز خواهد شد.فعاليتهاي چند دهه اخير بيابانزدايي تا حدودي گوياي اين واقعيت است، زيرا در اغلبطرحهايي كه تاكنون به مرحله اجرا درآمده به وضعيت اجتماعي و اقتصادي مردم كمترتوجه شده است به طوري كه مردم در مقام معارضه با منابع طبيعي بودهاند. در اینزمینه بايستي خلاء ناشي از ضعف فرهنگی به ویژه فرهنگ منابع طبیعی به طریقی پر شود. ضمنآنكهاقدامات قانوني در برابر متجاوزين به منابع طبيعي براي هر قشري از جامعه باقاطعيت اجرا گردد.به نظر کارشناسان از دیدگاه شرایط زیستمحیطی، جهان امروز با چهار مشکل جدی و عمده شامل افزایش میزان آلودگی هوا، آلودگی آبها، تخریب لایه اوزون و تخریب سرزمین یا بیابانزایی مواجه است که از میان چهار مشکل فوق مسئله بیابانزایی اهمیت بیشتری دارد، زیرا از یک سو کشور ما به دلایل شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی در معرض این پدیده است و از سوی دیگر این مسئله درد مشترک کشورهای جهان سوم است (سلطانیه 1383). بیابانزایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان بیولوژیکی در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب تحت تأثیر دو دسته عوامل طبیعی و انسانی است (عبدینژاد 1386). Logo(2000) نیز بیابانزایی را فقر اکوسیستم در نواحی خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب معرفی نموده و این فقر را نتیجهی فعالیتهای بی رویهی انسان و خشکسالی میداند. این پدیده، فعّالانه در حال تکوین است و تأثیر جدّی بر روند زندگی بسیاری از انسانها به ویژه روستائیان گذاشته است. این وضعیت به دلایل گوناگون از جمله عدم بهرهبرداری صحیح از منابع طبیعی مناطق خشک و نیمهخشک، افزایش روزافزون جمعیت، مسائل اجرایی، عدم شناخت فرهنگ منابع طبیعی و ... پدید آمده است. سالیان طولانی نیز دستگاههای ذیربط برای حل این مشکل کوشیدهاند ولی متأسفانه کمتر با مؤفقیت همراه بوده است. در این زمینه اگر به جلب مشارکت مردم در احیاء سرزمین توجه نشود مسلماً صرف بودجههای اختصاص داده شده چندان با مؤفقیت همراه نخواهد بود. نتایج مطالعات مختلف نشان میدهد که مهار رشد بیابان از عهده دولت بر نمیآید مگر اینکه سرمایهگذاری شایسته در مورد جلب مشارکت روستائیان در زمینه بیابانزدایی سرلوحه طرحها و فعالیتها قرار گیرد. بدیهی است که جلب این مشارکت هم کار آسانی نیست و باید از جهات مختلف درباره آن به تحقیق پرداخت و عوامل مؤثر در جلب مشارکت در این زمینه بررسی شود، چرا که شناسایی این عوامل مقدم بر اجرای هرنوع کار برای کنترل بیابان میباشد. امروزه تمام تلاشها در جهت توسعه انسانی در راستای کاهش تهدیدها و افزایش فرصتها است. در کشورهای توسعه یافته، شکلگیری NGO[1]ها(سازمانهای غیر دولتی) از واجبات است و در هر کار و پروژهای بایستی سهم سازمانهای دولتی، مردم و NGO، مشخص باشد.در نتیجه در امر حفظ منابعطبیعی امکان مشارکت وجود دارد اما مشارکتی پیچیده و همهجانبه که در این خصوص نمیتوان سادهاندیشی کرد. ساختار جمعی، شرایط قبل و حال مردم و لایههای روانشناختی بایستی صورت بگیرد و الگوی در نظر گرفته شده بایستی انعطافپذیر بوده و با شرایط حال مطابقت کند، تکبخشی نباشد و بدون شناخت با محیط پژوهشی طراحی نگردد و آسیبشناسی هر کدام از اضلاع مثلث ( دولت، مردم و NGO ) به خوبی صورت گرفته باشد (گزارش 1 توسعه یاران مهر، 1392).یکی از عوامل محدودیت مدیریت جامع منابع طبیعی، منابع علمی است. منابع اطلاعاتی در رابطه با ماهیّت، گستره و شدت تخریب منابع طبیعی در مناطق مختلف کشور محدود میباشد و گرایش به سمت تمرکز بر علائم مشهود تخریب سرزمین، نس1- Non- Governmental Organization