چکیدهگسلهايبزرگوفعالواقعدرشرق شهرمينابازمهمترينعواملتكتونيكيمنطقهمحسوبميشوند که در سالهايگذشتهزلزلههايمتعدد و شدیدیرابهوجودآوردهاستوفعاليتآنها درآيندهممكناستخساراتسنگينيرابهبارآورد. لذاشهرميناب و بویژه بافت فرسوده آنازريسكپذيريبالاييدرمقابلزلزلهبرخورداراست. در تحقیق حاضر، با تلفیق GIS و AHP و معرفی شاخصهای آسیبپذیری، به بررسی وضعیت کنونی بافت فرسوده شهر میناب از نظر میزانآسیبپذیری در برابر زلزله پرداخته و نواحی آسیبپذیر مشخص شد. دادههای مورد نیاز از جمله شبکه معابر شهری، کاربریها، تراکم جمعیت، مشخصات سازهای و ... گردآوری و جهت ایجاد پایگاه داده آمادهسازی شدند. سپس با توجه به حجم انبوه شاخصهای مکانی، جهت حصول به اطلاعات برای اخذ تصمیم، دادهها با استفاده از GIS و روش AHPپردازش و نقشه نهایی آسیبپذیری بافت فرسوده تولید شده و مناطق با درجات مختلف آسیب مشخص گردید. بر اساس این نقشه، محلات شیخ آباد، شهید عباسپور، پاکوه، باغ ملک، جوی باریکو و جنگجنگو بافت فرسوده (محلات قدیمی) به عنوان محدودههای با آسیبپذیری زیاد مشخص شدهاند. این در حالی است که محلات پاکوه و باغ ملک جز تراکمهای بالای جمعیتی در منطقه بافت فرسوده محسوب میشوند. نتایج تحقیق حاضر نشان میدهد که بخش عمدهای از آسیبهای ناشی از زلزله، بدلیل فرسوده بودن و مقاومت کم ساختمانها، ریزدانگی ساختمانها و معابر کم عرض میباشد که این امر لزوم اتخاذ تصمیمات ویژهای را در جهت کاهش آسیب و مدیریت بحران مشخص مینماید. در بحث زلزله و شهر، سیستم GISبا قابلیت جمعآوری دادههای مکانی و توصیفی، ذخیرهسازی، تغییر و تحول، تحلیل، مدلسازی و نمایش اطلاعات مکانی به همراه اطلاعات غیرمکانی میتواند به عنوان علم و فنآوری بهینه در جهت ساماندهی و تجزیه و تحلیل جامع و سریع اطلاعات و کمک به اخذ تصمیمات سریع و در عین حال صحیح در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد. کلید واژه: زلزله، آسیبپذیری، سیستم اطلاعات جغرافیایی، تحلیل سلسله مراتبی، بافت فرسوده شهر میناب. فهرست مطالبعنوان صفحه1 فصل اول.. 81-1. مقدمه.. 91-2. بیان مسأله.. 9سؤالهای اصلی تحقیق.. 101-3. اهمیت و ضرورت تحقیق.. 101-4. پیشینه تحقیق.. 361-5. فرضیههای تحقیق.. 111-6. اهداف اساسی تحقیق.. 111-7. جمعبندي كلي.. 112 فصل دوم.. 122-1. شهرهاومخاطراتطبیعی132-2. خطرزلزلهدرشهرها.. 132-2-1. خطرزلزله.. 132-2-2. آسیبپذیریدرزلزله.. 142-2-3. بحرانزلزله:.. 142-3. انواع بحران.. 152-4. زلزله و بحران ناشی از آن.. 152-5. منابع لرزهای.. 162-6. شدت و بزرگی زلزله.. 162-7. آسیبها و خسارات ناشی از زلزله.. 162-7-1. خسارات وارد بر زمین:.. 172-7-2. خسارت وارد بر سازهها.. 172-7-2-1. خسارت وارد بر ساختمانها.. 182-7-2-2. خسارت وارد بر سازههای غیر ساختمانی.. 182-7-2-3. خسارت وارد بر شریانهای حیاتی.. 182-7-2-4. خسارات ناشی از حوادث ثانویه.. 182-8. گسترشفیزیکیشهرهاوافزایشآسیبپذیری.. 182-8-1. ایمنی شهری.. 192-8-2. آسیبپذیری شهری.. 202-8-3. ساختار شهر.. 202-8-4. بافت شهر.. 212-9. فرسايشوفرسودگي.. 232-10. عوامل مؤثر در آسیبپذیری لرزهای شهرها.. 232-10-1. تحلیل آسیبپذیری کالبدی.. 252-11. برنامهریزی شهری و آسیبپذیری شهرها.. 252-12. ارتباط بین کاربری زمین و آسیبپذیری در برابر زلزله.. 262-13. مدیریت بحران.. 272-14. نقش GIS در مدیریت بحران.. 282-14-1. GIS و فاز کاهش اثرات.. 292-14-2. GIS و فاز آمادگی.. 292-14-3. GIS و فاز پاسخگویی.. 292-14-4. GIS و فاز بازسازی.. 302-15. نقش برنامهریزی شهری در مدیریت بحران (زلزله).. 302-16. تصمیمگیری.. 302-16-1. تصمیمگیری مکانی.. 312-16-1-1. تصمیمگیری چند معیاره (MCDM).. 312-16-1-1-1. مدلهای گسسته و پیوسته.. 332-16-1-1-2. مدل های جبرانی و غیر جبرانی.. 332-16-1-1-3. نمونههای فردی و گروهی.. 332-17. روشهاي وزندهي:.. 342-17-1. فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی( (AHP. 342-18. مجموعههای فازی و عارضههای فازی.. 353 فصل سوم.. 423-1. موقعيتجغرافیایی شهر میناب.. 433-1-1. ویژگیهایطبیعیوزمينشناسي منطقه.. 443-1-2. اقلیم شهر میناب.. 453-2. بلایای طبیعی به ویژه مسائل مربوط به زلزلهخیزی و جایگاه اراضی در مدیریت بحران.. 463-3. نظامفضاييوتقسيماتكالبديشهرميناب.. 463-4. معرفيكليبافتهايفرسودهومسئلهدارشهرميناب.. 473-5. گونهبنديبافتهايفرسودهشهرميناب.. 473-5-1. بافتقديمي.. 483-5-2. بافتمياني.. 483-5-3. بافتحاشيهايجديد.. 483-6. بررسی زیرساختهای شهری.. 493-7. بررسی کاربریهای بافت فرسوده شهر.. 493-8. ایجاد پایگاه اطلاعاتی.. 513-8-1. گردآوری و آمادهسازی داده.. 513-8-2. طراحی پایگاه اطلاعاتی.. 523-9. تلفیق روش تصمیمگیری چندمعیاره (MCDM) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS).. 523-10. انتخاب معیارهای ارزیابی آسیبپذیری.. 533-10-1. آسیبپذیری ناشی از تراكمجمعيتی محلههای بافت فرسوده 543-10-2. آسیبپذیری ناشی از میزان دسترسی به فضاهای باز.. 573-10-3. آسیبپذیری ناشی از جنس مصالح و عمر سازهها.. 583-10-4. آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافت ساختمانی (مساحت قطعات) 603-10-5. آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات.. 623-10-6. دسترسی به شبکه معابر و تأثیر آن بر میزان آسیبپذیری 633-10-7. آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریها.. 643-11. وزندهی معیارها و قواعد تصمیمگیری چندمعیاری.. 653-11-1. روش مبتنی بر مقایسه دو به دو.. 663-11-1-1. ساختن سلسلهمراتب.. 663-11-1-2. مقایسه زوجی و محاسبه وزن.. 663-11-1-3. محاسبه نرخ ناسازگاری.. 673-11-1-3-1. میانگین بردار ناسازگاری.. 683-11-1-3-2. محاسبه شاخص ناسازگاری.. 683-11-1-3-3. محاسبه شاخص ناسازگاری ماترس تصادفی.. 683-11-1-3-4. محاسبه نرخ ناسازگاری.. 693-12. فازیسازی لایهها.. 693-13. نتیجهگیری.. 704فصل چهارم.. 714-1. تحلیل آسیبپذیری در برابر زلزله به تفکیک شاخصهای معرفی شده در تحقیق 724-1-1. آسیبپذیری ناشی از تراکم جمعیت.. 724-1-2. آسیبپذیری ناشی از دسترسی به فضاهای باز.. 734-1-3. آسیبپذیری ناشی از قدمت ساختمانها.. 734-1-4. آسیبپذیری ناشی از جنس مصالح ساختمانها.. 744-1-5. آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافتهای ساختمانی.. 754-1-6. آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات طبقات ساختمان.. 764-1-7. عدم دسترسی به معابر شهری و آسیبپذیری ناشی از زلزله 774-1-8. آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریهای همجوار.. 784-2. محاسبهيوزنهايشاخصها.. 804-3. پهنهبندی آسیبپذیری منطقه.. 824-4. فازیسازی لایههای اطلاعاتی.. 834-4-1. عملگر فازی AND.. 885 فصل پنجم.. 895-1. جمعبندی و نتیجهگیری.. 905-2. آزمون فرضیههای تحقیق.. 915-3. محدودیت تحقیق.. 925-4. پیشنهادها.. 925-5. منابع.. 93 فهرست جدولهاعنوان صفحهجدول 2-1 انواع خرابیهای زمین در برابر زلزله. 17جدول 2-2 ارزیابی مختلف قطعهبندی هنگام و بعد از وقوع زلزله. 22جدول 2-3- رابطهی درجهی آسیبپذیری و انواع بافتهای شهری. 23جدول 2-4- متغیرهای مؤثر بر آسیبپذیری لرزهای شهرها. 24جدول 3-1- آمار مربوط به زمین لرزههای روی داده در استان هرمزگان و از جمله شهر میناب طی 10 سال گذشته. 46جدول 3-2 سطح و سهم کاربریهای مختلف بافتفرسودهشهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 51جدول 3-5 طبقات دسترسی به فضای باز و آسیبپذیری. 59جدول 3-6 مصالح بنا در محدوده بافت فرسوده شهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 60جدول 3-7 قدمت ابنیه در محدوده بافت فرسوده شهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 61جدول 3-8 طبقات مصالح و عمر ساختمانی و آسیبپذیری. 61جدول 3-9 کلاسهای قطعات تفکیکی مساحت و آسیبپذیری. 62جدول 3-10 تعداد طبقات ساختمانها و آسیبپذیری براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 63جدول 3-11 سلسله مراتب معابر شهری و آسیبپذیری. 65جدول 3-12 فاصله از کاربریهای خطرزا و آسیبپذیری. 66جدول 3-13: مقادیر ترجیحات برای مقایسات زوجی. 68جدول 3-14: شاخص ناسازگاری ماتریس تصادفی. 69جدول (4-1): محاسبه وزن نهایی معیارها . 82جدول 4-2: آسیبپذیری حاصل از ترکیب متغیرها83جدول 4‑3 نوع تابع فازی جهت استانداردسازی نقشههای معیار در منطق فازی 84 فهرست شکلهاعنوان صفحهشکل 3-1 نقشه موقعیت جغرافیایی شهر میناب.. 46 شکل3-2- نقشه کاربری اراضی مختلف بافتفرسوده شهر میناب.. 53شکل3-3- نقشه تراکم جمعیتی بافت فرسوده.. 59شکل 3-4- نقشه فضاهای باز محدوده بافت فرسوده.. 60شکل 3-5- نقشه جنس مصالح بافت فرسوده .. 61شکل 3-6- نقشه قدمت ابنیه بافت فرسوده .. 62شکل 3-7- نقشه مساحت قطعات ساختمانی منطقه.. 64شکل 3-8- نقشه تعداد طبقات بافت فرسوده .. 65شکل 3-9- شبکه معابر شهری منطقه .. 66شکل 3-10- موقعیت نقاط خطرزا در بافت فرسوده.. 68شکل4-1- نقشه آسیبپذیری ناشی از افزایش تراکم جمعیت.. 75شکل 4-2- نقشه آسیبپذیری ناشی از دوری از فضاهای باز عمومی.. 76شکل 4-3- نقشه آسیبپذیری ناشی از قدمت سازه .. 77شکل 4-4- نقشه آسیبپذیری ناشی از نوع مصالح ساختمانی.. 78شکل 4-5- نقشه آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافت ساختمان .. 79شکل 4-6- نقشه آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات.. 80شکل 4-7- نقشه دسترسی به معابر شهری و تأثیر آن بر میزان آسیبپذیری 81کل 4-8- ماتریس سازگاری کاربریها با در نظر گرفتن عوامل مخاطره انگیز در زلزله 82شکل 4-9- نقشه آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریها .. 83شکل 4-10- نمودار محاسبه وزنها در نرمافزار Expert Choice. 84شکل 4-11- نقشه پهنهبندی آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب به روش AHP 85شکل 4-12- نقشه فازی تراکم جمعیت.. 87شکل 4-13- نقشه فازی تعداد طبقات ساختمان.. 87شکل 4-14- نقشه فازی مساحت قطعات ساختمان.. 88شکل 4-15- نقشه فازی سازگاری کاربریها.. 88شکل 4-16- نقشه فازی دسترسی به فضای باز.. 89شکل 4-17- نقشه فازی قدمت بنا.. 89شکل 4-18- نقشه فازی مصالح ساختمان.. 90شکل 4-19- نقشه فازی دسترسی به معابر.. 90شکل 4-20- نقشه آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب به روش Fuzzy AND. 91 1 فصل اول کلیات تحقیق 1-1. مقدمهدرطيقرنبيستمبيشاز 1100 زلزلهيمخربدرنقاطمختلفكرهزمينرويدادهكه دراثرآنبيشاز1500000 نفرجانخودراازدستدادهاندكه 90 درصدآنهاعمدتاً ناشيازريزشساختمانهاييبودهكهازاصولمهندسيوايمنيكافيبرخوردارنبودند (لانتادا[1]، 2008). ایران به عنوان کشوری زلزلهخیز، طی دهههای گذشته آسیبهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی از زلزلههای متعدد متحمل شده است. این در شرايطياستكهشهرهايكشورمادربرابرزمينلرزه پنج و نیم و شش ریشتر بهطورجديآسيبپذيرند (عکاشه، 1378).اگرجلوگیريازوقوعزلزلهامکانپذیرنیست،ولیکاهشهايآسیبهايناشیازآنامکانپذیراست. چیزيکهبیشازهمهاهمیتدارد،نجاتدادنجانانسانهادربرابراینرخدادطبیعیاست.رشدشهريباعث تسهیلاتزیاديمیشودولیدرعینحالعواملبحرانزاهمبیشترشدهوتسهیلاتمحیطیتبدیلبهضرر میشود (ناکابایاشی[2]، 1994). ضرورتکاهشآسیبهاياجتماعی (تعدادتلفاتومجروحین)،اقتصادي (هزینههايبازسازي، ازکارافتادناقتصادشهر)وکالبدی (تخریبساختمانها)ناشیاززلزلهبرکسیپوشیدهنیست. علاوهبراینتخریببافت،تأخیردرتخلیهجمعیتساکن،مسدودشدنشبکههايارتباطی،افزایشخساراتو زندهبهگورشدنهزاراننفرازدیگرمسایلخواهدبود. بسیاريازافرادکهدرزیرآوارماندهاند،اگرامکان دسترسیوکمکرسانیبهآنهامسیرنباشد،آنهانیزجانخودراازدستخواهندداد.کاهشآسیبپذیري جوامعشهريدربرابرزلزلهزمانیبهوقوعخواهدپیوستکهایمنیدر برایرزلزلهدرتمامسطوحبرنامهریزي مدنظرقرارگیردکهدرمیانتمامیسطوحسطحمیانیبرنامهریزيکالبديیعنیشهرسازيیکیازکارآمدترین سطوحبرنامهریزيبرايکاهشآسیبپذیريدربرابرزلزلهمیباشد (حبیبیوهمکاران، 1387). 1-2. بیان مسألهزلزلهپديدهاياستطبيعيكهبيتوجهيبهآن خساراتجبرانناپذيريبهدنبالخواهد داشت. وقوع زلزلههايشديدبشررابرآنداشتهاستكهدرفكر تدوينيكبرنامهزيربناييبرايكاهشخطراتو آسيبهايناشيازآنباشد. ويژگيهايزمينساخت كشور،زلزلهرابهعنوانيكيازمخربترينعوامل انهدامحياتانسانيمطرحنموده است.بررسيهاي تاريخينشانميدهدكهمناطقوسيعيازكشورمان توسطاينحادثهطبيعيمتحملآسيبهايجانيو ماليگرديده است. براساسگزارشسازمانملل،در سال 2003 میلادی، كشورايراندربينكشورهاي جهانرتبهنخسترادرتعدادزلزلههايباشدت بالای پنج و نیم ریشتر ويكيازبالاترينرتبههارادرزمينهی آسيبپذيرياززلزلهوتعدادافرادكشتهشدهدراثر اينسانحه،داشتهاست. بـر اساسهميـنگـزارش،در كشورايـرانزلـزلـهوجـهغالبرادربينسـوانـحطبيعـي دارا است (سازمان کاهش بلایای طبیعی ملل متحد[3]، 2004). ميتوانگفتآنچهموجبافزايشتلفاتدرزلزلهميشود،زلزلهنيستبلكهساختمانهايغيرمقاومياكممقاومتياستكهدراثرغفلتها،ندانمكاريها،عدم احساسمسئوليتدرانجاموظايفتوسطدست اندركارانساختوسازاعمازقانونگذاران، تدوينكنندگانآييننامههايلرزهايوضوابطشهريوشهرسازي،طراحانومالكاناستكه متناسببامشاركتخوددرساختوسازغيراصولي،باعثبروزچنينفجايعيميشوند (مهدیان، 1381). كشورايرانباآسيبپذيريلرزهايگروههاي خاصيازساختوسازهامانند:ساختمانهايعمومي بامصالحغيرمسلحبنايي،ساختمانهايپرجمعيت قديميدرمراكزشهري،بافتهايفرسوده،منازل مسكونيوسازههايبتنيكهدردهه 1960 تا 1980 با مصالحوطراحيضعيفسربرآوردهاندروبرواست. شهرهامكانتجمعجمعيتوافزايشبارگذاريهاي محيطيواقتصاديهستند،وجوداينمسألهمهم ضرورتكاهشآسيبپذيريدربرابرزلزلهرامطرح ميكند. ويژگيهايزمينساختكشور،زلزلهرابهعنوانيكيازمخربترينوتهديدكنندهترين عواملانهدامحياتانسانيمطرحنمودهاست. بررسيتاريخينشانميدهدكهنقاطيامناطق وسيعيازكشورمانتوسطاينحادثهيطبيعيمتحملآسيبهايجانيوماليگرديدهاست. شهرتنهامجموعهايازساختمانهانيست، بلكهپديدههايانساني،اجتماعي،فرهنگي،اقتصاديو كالبدياست.بدينترتيبشهربهعنوانمجموعهاي ازعناصرتعريفميگرددتابتوانبهروشهايمناسبي جهتارزيابيكالبدشهروتعيينشاخصهايكالبدي آسيبپذيريرسيدونيزراهكارهاييبرايكاهش آسيبپذيريارائهنمود.سؤالهای اصلی تحقیق این است:1- آیاباتوجهبهمعيارهايمورداستفادهميتوانآسيبپذيريمناطق مختلف بافت فرسوده شهر میناب را به کمک GISبه صورت کمّی مدلسازی نمود؟2- مهمترین معیار مؤثر در آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب در هنگام وقوع زلزله کدام است؟زلزلهبهعنوانپديدهايطبيعي،زمانيمخاطرهآميز وبحرانآفريناستكهجامعهیواقعدرمعرضزلزله، نسبتبهآنآسيبپذيرباشد.زلزلهيكيازمخاطرات طبيعياستكههموارهاحتمالرخدادناينحادثه طبيعيبهويژهزمانيكهشرايطرخدادنآن،ازجمله وجودگسلهايمتعددفراهمباشد،وجوددارد. تعيينمشخصاتكالبدي، تيپساختماني،تركيبكالبديقطعاتو راهها، نوعكاربريها،تراكمجمعيتی، تيپساختمانيمناسب،تراكمساختمانيكم،استفادهازراههابهعنوانفضاهايگريزو پناهو ...،از جملهروشهايكاهشآسيبپذيريميباشند )عسگري،1381). يكيازعمدهترينفعاليتهادرراستايكاهشخطراتناشياززلزلهوافزايش ايمنيعمومي،مطالعاتپهنهبنديلرزهايمناطقشهريوتعيينميزانآسيبپذيري ساختمانهايگ [1]- Lantada[2]- Nakabayashi[3]- United Nations Disaster Relief
ارزيابي GIS مبنای آسیبپذيري مساكن شهري در برابر زلزله با استفاده از AHP (مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر میناب
چکیدهگسلهايبزرگوفعالواقعدرشرق شهرمينابازمهمترينعواملتكتونيكيمنطقهمحسوبميشوند که در سالهايگذشتهزلزلههايمتعدد و شدیدیرابهوجودآوردهاستوفعاليتآنها درآيندهممكناستخساراتسنگينيرابهبارآورد. لذاشهرميناب و بویژه بافت فرسوده آنازريسكپذيريبالاييدرمقابلزلزلهبرخورداراست. در تحقیق حاضر، با تلفیق GIS و AHP و معرفی شاخصهای آسیبپذیری، به بررسی وضعیت کنونی بافت فرسوده شهر میناب از نظر میزانآسیبپذیری در برابر زلزله پرداخته و نواحی آسیبپذیر مشخص شد. دادههای مورد نیاز از جمله شبکه معابر شهری، کاربریها، تراکم جمعیت، مشخصات سازهای و ... گردآوری و جهت ایجاد پایگاه داده آمادهسازی شدند. سپس با توجه به حجم انبوه شاخصهای مکانی، جهت حصول به اطلاعات برای اخذ تصمیم، دادهها با استفاده از GIS و روش AHPپردازش و نقشه نهایی آسیبپذیری بافت فرسوده تولید شده و مناطق با درجات مختلف آسیب مشخص گردید. بر اساس این نقشه، محلات شیخ آباد، شهید عباسپور، پاکوه، باغ ملک، جوی باریکو و جنگجنگو بافت فرسوده (محلات قدیمی) به عنوان محدودههای با آسیبپذیری زیاد مشخص شدهاند. این در حالی است که محلات پاکوه و باغ ملک جز تراکمهای بالای جمعیتی در منطقه بافت فرسوده محسوب میشوند. نتایج تحقیق حاضر نشان میدهد که بخش عمدهای از آسیبهای ناشی از زلزله، بدلیل فرسوده بودن و مقاومت کم ساختمانها، ریزدانگی ساختمانها و معابر کم عرض میباشد که این امر لزوم اتخاذ تصمیمات ویژهای را در جهت کاهش آسیب و مدیریت بحران مشخص مینماید. در بحث زلزله و شهر، سیستم GISبا قابلیت جمعآوری دادههای مکانی و توصیفی، ذخیرهسازی، تغییر و تحول، تحلیل، مدلسازی و نمایش اطلاعات مکانی به همراه اطلاعات غیرمکانی میتواند به عنوان علم و فنآوری بهینه در جهت ساماندهی و تجزیه و تحلیل جامع و سریع اطلاعات و کمک به اخذ تصمیمات سریع و در عین حال صحیح در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد. کلید واژه: زلزله، آسیبپذیری، سیستم اطلاعات جغرافیایی، تحلیل سلسله مراتبی، بافت فرسوده شهر میناب. فهرست مطالبعنوان صفحه1 فصل اول.. 81-1. مقدمه.. 91-2. بیان مسأله.. 9سؤالهای اصلی تحقیق.. 101-3. اهمیت و ضرورت تحقیق.. 101-4. پیشینه تحقیق.. 361-5. فرضیههای تحقیق.. 111-6. اهداف اساسی تحقیق.. 111-7. جمعبندي كلي.. 112 فصل دوم.. 122-1. شهرهاومخاطراتطبیعی132-2. خطرزلزلهدرشهرها.. 132-2-1. خطرزلزله.. 132-2-2. آسیبپذیریدرزلزله.. 142-2-3. بحرانزلزله:.. 142-3. انواع بحران.. 152-4. زلزله و بحران ناشی از آن.. 152-5. منابع لرزهای.. 162-6. شدت و بزرگی زلزله.. 162-7. آسیبها و خسارات ناشی از زلزله.. 162-7-1. خسارات وارد بر زمین:.. 172-7-2. خسارت وارد بر سازهها.. 172-7-2-1. خسارت وارد بر ساختمانها.. 182-7-2-2. خسارت وارد بر سازههای غیر ساختمانی.. 182-7-2-3. خسارت وارد بر شریانهای حیاتی.. 182-7-2-4. خسارات ناشی از حوادث ثانویه.. 182-8. گسترشفیزیکیشهرهاوافزایشآسیبپذیری.. 182-8-1. ایمنی شهری.. 192-8-2. آسیبپذیری شهری.. 202-8-3. ساختار شهر.. 202-8-4. بافت شهر.. 212-9. فرسايشوفرسودگي.. 232-10. عوامل مؤثر در آسیبپذیری لرزهای شهرها.. 232-10-1. تحلیل آسیبپذیری کالبدی.. 252-11. برنامهریزی شهری و آسیبپذیری شهرها.. 252-12. ارتباط بین کاربری زمین و آسیبپذیری در برابر زلزله.. 262-13. مدیریت بحران.. 272-14. نقش GIS در مدیریت بحران.. 282-14-1. GIS و فاز کاهش اثرات.. 292-14-2. GIS و فاز آمادگی.. 292-14-3. GIS و فاز پاسخگویی.. 292-14-4. GIS و فاز بازسازی.. 302-15. نقش برنامهریزی شهری در مدیریت بحران (زلزله).. 302-16. تصمیمگیری.. 302-16-1. تصمیمگیری مکانی.. 312-16-1-1. تصمیمگیری چند معیاره (MCDM).. 312-16-1-1-1. مدلهای گسسته و پیوسته.. 332-16-1-1-2. مدل های جبرانی و غیر جبرانی.. 332-16-1-1-3. نمونههای فردی و گروهی.. 332-17. روشهاي وزندهي:.. 342-17-1. فرآیند تحلیل سلسلهمراتبی( (AHP. 342-18. مجموعههای فازی و عارضههای فازی.. 353 فصل سوم.. 423-1. موقعيتجغرافیایی شهر میناب.. 433-1-1. ویژگیهایطبیعیوزمينشناسي منطقه.. 443-1-2. اقلیم شهر میناب.. 453-2. بلایای طبیعی به ویژه مسائل مربوط به زلزلهخیزی و جایگاه اراضی در مدیریت بحران.. 463-3. نظامفضاييوتقسيماتكالبديشهرميناب.. 463-4. معرفيكليبافتهايفرسودهومسئلهدارشهرميناب.. 473-5. گونهبنديبافتهايفرسودهشهرميناب.. 473-5-1. بافتقديمي.. 483-5-2. بافتمياني.. 483-5-3. بافتحاشيهايجديد.. 483-6. بررسی زیرساختهای شهری.. 493-7. بررسی کاربریهای بافت فرسوده شهر.. 493-8. ایجاد پایگاه اطلاعاتی.. 513-8-1. گردآوری و آمادهسازی داده.. 513-8-2. طراحی پایگاه اطلاعاتی.. 523-9. تلفیق روش تصمیمگیری چندمعیاره (MCDM) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS).. 523-10. انتخاب معیارهای ارزیابی آسیبپذیری.. 533-10-1. آسیبپذیری ناشی از تراكمجمعيتی محلههای بافت فرسوده 543-10-2. آسیبپذیری ناشی از میزان دسترسی به فضاهای باز.. 573-10-3. آسیبپذیری ناشی از جنس مصالح و عمر سازهها.. 583-10-4. آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافت ساختمانی (مساحت قطعات) 603-10-5. آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات.. 623-10-6. دسترسی به شبکه معابر و تأثیر آن بر میزان آسیبپذیری 633-10-7. آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریها.. 643-11. وزندهی معیارها و قواعد تصمیمگیری چندمعیاری.. 653-11-1. روش مبتنی بر مقایسه دو به دو.. 663-11-1-1. ساختن سلسلهمراتب.. 663-11-1-2. مقایسه زوجی و محاسبه وزن.. 663-11-1-3. محاسبه نرخ ناسازگاری.. 673-11-1-3-1. میانگین بردار ناسازگاری.. 683-11-1-3-2. محاسبه شاخص ناسازگاری.. 683-11-1-3-3. محاسبه شاخص ناسازگاری ماترس تصادفی.. 683-11-1-3-4. محاسبه نرخ ناسازگاری.. 693-12. فازیسازی لایهها.. 693-13. نتیجهگیری.. 704فصل چهارم.. 714-1. تحلیل آسیبپذیری در برابر زلزله به تفکیک شاخصهای معرفی شده در تحقیق 724-1-1. آسیبپذیری ناشی از تراکم جمعیت.. 724-1-2. آسیبپذیری ناشی از دسترسی به فضاهای باز.. 734-1-3. آسیبپذیری ناشی از قدمت ساختمانها.. 734-1-4. آسیبپذیری ناشی از جنس مصالح ساختمانها.. 744-1-5. آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافتهای ساختمانی.. 754-1-6. آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات طبقات ساختمان.. 764-1-7. عدم دسترسی به معابر شهری و آسیبپذیری ناشی از زلزله 774-1-8. آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریهای همجوار.. 784-2. محاسبهيوزنهايشاخصها.. 804-3. پهنهبندی آسیبپذیری منطقه.. 824-4. فازیسازی لایههای اطلاعاتی.. 834-4-1. عملگر فازی AND.. 885 فصل پنجم.. 895-1. جمعبندی و نتیجهگیری.. 905-2. آزمون فرضیههای تحقیق.. 915-3. محدودیت تحقیق.. 925-4. پیشنهادها.. 925-5. منابع.. 93 فهرست جدولهاعنوان صفحهجدول 2-1 انواع خرابیهای زمین در برابر زلزله. 17جدول 2-2 ارزیابی مختلف قطعهبندی هنگام و بعد از وقوع زلزله. 22جدول 2-3- رابطهی درجهی آسیبپذیری و انواع بافتهای شهری. 23جدول 2-4- متغیرهای مؤثر بر آسیبپذیری لرزهای شهرها. 24جدول 3-1- آمار مربوط به زمین لرزههای روی داده در استان هرمزگان و از جمله شهر میناب طی 10 سال گذشته. 46جدول 3-2 سطح و سهم کاربریهای مختلف بافتفرسودهشهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 51جدول 3-5 طبقات دسترسی به فضای باز و آسیبپذیری. 59جدول 3-6 مصالح بنا در محدوده بافت فرسوده شهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 60جدول 3-7 قدمت ابنیه در محدوده بافت فرسوده شهر میناب براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 61جدول 3-8 طبقات مصالح و عمر ساختمانی و آسیبپذیری. 61جدول 3-9 کلاسهای قطعات تفکیکی مساحت و آسیبپذیری. 62جدول 3-10 تعداد طبقات ساختمانها و آسیبپذیری براساس طرح بهسازی بافت مسألهدار شهر میناب سال 1388. 63جدول 3-11 سلسله مراتب معابر شهری و آسیبپذیری. 65جدول 3-12 فاصله از کاربریهای خطرزا و آسیبپذیری. 66جدول 3-13: مقادیر ترجیحات برای مقایسات زوجی. 68جدول 3-14: شاخص ناسازگاری ماتریس تصادفی. 69جدول (4-1): محاسبه وزن نهایی معیارها . 82جدول 4-2: آسیبپذیری حاصل از ترکیب متغیرها83جدول 4‑3 نوع تابع فازی جهت استانداردسازی نقشههای معیار در منطق فازی 84 فهرست شکلهاعنوان صفحهشکل 3-1 نقشه موقعیت جغرافیایی شهر میناب.. 46 شکل3-2- نقشه کاربری اراضی مختلف بافتفرسوده شهر میناب.. 53شکل3-3- نقشه تراکم جمعیتی بافت فرسوده.. 59شکل 3-4- نقشه فضاهای باز محدوده بافت فرسوده.. 60شکل 3-5- نقشه جنس مصالح بافت فرسوده .. 61شکل 3-6- نقشه قدمت ابنیه بافت فرسوده .. 62شکل 3-7- نقشه مساحت قطعات ساختمانی منطقه.. 64شکل 3-8- نقشه تعداد طبقات بافت فرسوده .. 65شکل 3-9- شبکه معابر شهری منطقه .. 66شکل 3-10- موقعیت نقاط خطرزا در بافت فرسوده.. 68شکل4-1- نقشه آسیبپذیری ناشی از افزایش تراکم جمعیت.. 75شکل 4-2- نقشه آسیبپذیری ناشی از دوری از فضاهای باز عمومی.. 76شکل 4-3- نقشه آسیبپذیری ناشی از قدمت سازه .. 77شکل 4-4- نقشه آسیبپذیری ناشی از نوع مصالح ساختمانی.. 78شکل 4-5- نقشه آسیبپذیری ناشی از ریزدانگی بافت ساختمان .. 79شکل 4-6- نقشه آسیبپذیری ناشی از تعداد طبقات.. 80شکل 4-7- نقشه دسترسی به معابر شهری و تأثیر آن بر میزان آسیبپذیری 81کل 4-8- ماتریس سازگاری کاربریها با در نظر گرفتن عوامل مخاطره انگیز در زلزله 82شکل 4-9- نقشه آسیبپذیری ناشی از ناسازگاری کاربریها .. 83شکل 4-10- نمودار محاسبه وزنها در نرمافزار Expert Choice. 84شکل 4-11- نقشه پهنهبندی آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب به روش AHP 85شکل 4-12- نقشه فازی تراکم جمعیت.. 87شکل 4-13- نقشه فازی تعداد طبقات ساختمان.. 87شکل 4-14- نقشه فازی مساحت قطعات ساختمان.. 88شکل 4-15- نقشه فازی سازگاری کاربریها.. 88شکل 4-16- نقشه فازی دسترسی به فضای باز.. 89شکل 4-17- نقشه فازی قدمت بنا.. 89شکل 4-18- نقشه فازی مصالح ساختمان.. 90شکل 4-19- نقشه فازی دسترسی به معابر.. 90شکل 4-20- نقشه آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب به روش Fuzzy AND. 91 1 فصل اول کلیات تحقیق 1-1. مقدمهدرطيقرنبيستمبيشاز 1100 زلزلهيمخربدرنقاطمختلفكرهزمينرويدادهكه دراثرآنبيشاز1500000 نفرجانخودراازدستدادهاندكه 90 درصدآنهاعمدتاً ناشيازريزشساختمانهاييبودهكهازاصولمهندسيوايمنيكافيبرخوردارنبودند (لانتادا[1]، 2008). ایران به عنوان کشوری زلزلهخیز، طی دهههای گذشته آسیبهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی از زلزلههای متعدد متحمل شده است. این در شرايطياستكهشهرهايكشورمادربرابرزمينلرزه پنج و نیم و شش ریشتر بهطورجديآسيبپذيرند (عکاشه، 1378).اگرجلوگیريازوقوعزلزلهامکانپذیرنیست،ولیکاهشهايآسیبهايناشیازآنامکانپذیراست. چیزيکهبیشازهمهاهمیتدارد،نجاتدادنجانانسانهادربرابراینرخدادطبیعیاست.رشدشهريباعث تسهیلاتزیاديمیشودولیدرعینحالعواملبحرانزاهمبیشترشدهوتسهیلاتمحیطیتبدیلبهضرر میشود (ناکابایاشی[2]، 1994). ضرورتکاهشآسیبهاياجتماعی (تعدادتلفاتومجروحین)،اقتصادي (هزینههايبازسازي، ازکارافتادناقتصادشهر)وکالبدی (تخریبساختمانها)ناشیاززلزلهبرکسیپوشیدهنیست. علاوهبراینتخریببافت،تأخیردرتخلیهجمعیتساکن،مسدودشدنشبکههايارتباطی،افزایشخساراتو زندهبهگورشدنهزاراننفرازدیگرمسایلخواهدبود. بسیاريازافرادکهدرزیرآوارماندهاند،اگرامکان دسترسیوکمکرسانیبهآنهامسیرنباشد،آنهانیزجانخودراازدستخواهندداد.کاهشآسیبپذیري جوامعشهريدربرابرزلزلهزمانیبهوقوعخواهدپیوستکهایمنیدر برایرزلزلهدرتمامسطوحبرنامهریزي مدنظرقرارگیردکهدرمیانتمامیسطوحسطحمیانیبرنامهریزيکالبديیعنیشهرسازيیکیازکارآمدترین سطوحبرنامهریزيبرايکاهشآسیبپذیريدربرابرزلزلهمیباشد (حبیبیوهمکاران، 1387). 1-2. بیان مسألهزلزلهپديدهاياستطبيعيكهبيتوجهيبهآن خساراتجبرانناپذيريبهدنبالخواهد داشت. وقوع زلزلههايشديدبشررابرآنداشتهاستكهدرفكر تدوينيكبرنامهزيربناييبرايكاهشخطراتو آسيبهايناشيازآنباشد. ويژگيهايزمينساخت كشور،زلزلهرابهعنوانيكيازمخربترينعوامل انهدامحياتانسانيمطرحنموده است.بررسيهاي تاريخينشانميدهدكهمناطقوسيعيازكشورمان توسطاينحادثهطبيعيمتحملآسيبهايجانيو ماليگرديده است. براساسگزارشسازمانملل،در سال 2003 میلادی، كشورايراندربينكشورهاي جهانرتبهنخسترادرتعدادزلزلههايباشدت بالای پنج و نیم ریشتر ويكيازبالاترينرتبههارادرزمينهی آسيبپذيرياززلزلهوتعدادافرادكشتهشدهدراثر اينسانحه،داشتهاست. بـر اساسهميـنگـزارش،در كشورايـرانزلـزلـهوجـهغالبرادربينسـوانـحطبيعـي دارا است (سازمان کاهش بلایای طبیعی ملل متحد[3]، 2004). ميتوانگفتآنچهموجبافزايشتلفاتدرزلزلهميشود،زلزلهنيستبلكهساختمانهايغيرمقاومياكممقاومتياستكهدراثرغفلتها،ندانمكاريها،عدم احساسمسئوليتدرانجاموظايفتوسطدست اندركارانساختوسازاعمازقانونگذاران، تدوينكنندگانآييننامههايلرزهايوضوابطشهريوشهرسازي،طراحانومالكاناستكه متناسببامشاركتخوددرساختوسازغيراصولي،باعثبروزچنينفجايعيميشوند (مهدیان، 1381). كشورايرانباآسيبپذيريلرزهايگروههاي خاصيازساختوسازهامانند:ساختمانهايعمومي بامصالحغيرمسلحبنايي،ساختمانهايپرجمعيت قديميدرمراكزشهري،بافتهايفرسوده،منازل مسكونيوسازههايبتنيكهدردهه 1960 تا 1980 با مصالحوطراحيضعيفسربرآوردهاندروبرواست. شهرهامكانتجمعجمعيتوافزايشبارگذاريهاي محيطيواقتصاديهستند،وجوداينمسألهمهم ضرورتكاهشآسيبپذيريدربرابرزلزلهرامطرح ميكند. ويژگيهايزمينساختكشور،زلزلهرابهعنوانيكيازمخربترينوتهديدكنندهترين عواملانهدامحياتانسانيمطرحنمودهاست. بررسيتاريخينشانميدهدكهنقاطيامناطق وسيعيازكشورمانتوسطاينحادثهيطبيعيمتحملآسيبهايجانيوماليگرديدهاست. شهرتنهامجموعهايازساختمانهانيست، بلكهپديدههايانساني،اجتماعي،فرهنگي،اقتصاديو كالبدياست.بدينترتيبشهربهعنوانمجموعهاي ازعناصرتعريفميگرددتابتوانبهروشهايمناسبي جهتارزيابيكالبدشهروتعيينشاخصهايكالبدي آسيبپذيريرسيدونيزراهكارهاييبرايكاهش آسيبپذيريارائهنمود.سؤالهای اصلی تحقیق این است:1- آیاباتوجهبهمعيارهايمورداستفادهميتوانآسيبپذيريمناطق مختلف بافت فرسوده شهر میناب را به کمک GISبه صورت کمّی مدلسازی نمود؟2- مهمترین معیار مؤثر در آسیبپذیری بافت فرسوده شهر میناب در هنگام وقوع زلزله کدام است؟زلزلهبهعنوانپديدهايطبيعي،زمانيمخاطرهآميز وبحرانآفريناستكهجامعهیواقعدرمعرضزلزله، نسبتبهآنآسيبپذيرباشد.زلزلهيكيازمخاطرات طبيعياستكههموارهاحتمالرخدادناينحادثه طبيعيبهويژهزمانيكهشرايطرخدادنآن،ازجمله وجودگسلهايمتعددفراهمباشد،وجوددارد. تعيينمشخصاتكالبدي، تيپساختماني،تركيبكالبديقطعاتو راهها، نوعكاربريها،تراكمجمعيتی، تيپساختمانيمناسب،تراكمساختمانيكم،استفادهازراههابهعنوانفضاهايگريزو پناهو ...،از جملهروشهايكاهشآسيبپذيريميباشند )عسگري،1381). يكيازعمدهترينفعاليتهادرراستايكاهشخطراتناشياززلزلهوافزايش ايمنيعمومي،مطالعاتپهنهبنديلرزهايمناطقشهريوتعيينميزانآسيبپذيري ساختمانهايگ [1]- Lantada[2]- Nakabayashi[3]- United Nations Disaster Relief