پيشگفتارمسئله ارتداد از مسائل مهمي است كه از جنبه هاي مختلف علوم فقهي ،تاريخي ، كلامي و تفسيري قابل بررسي و كنكاش است. با توجه به اينكه احكام فقهي در جامعه امروز ما از جنبه حكومتي شكل عملي و كاربردي يافته و بازتاب آن در قوانين ،رويه و يا احكام صادره از دادگاهها ظهور و بروز يافته است، لذا موضوع ارتداد امروزه از جنبه حقوقي نيز مورد توجه قرار گرفته و مباحث مختلفي را ميان فقها و حقوقدانان و بعضا سياسيون برانگيخته است .بررسي احكام ارتداد از جنبه موازين حقوق عمومي و خصوصي داخلي و حقوق بين الملل و قوانين مرتبط با حقوق بشر و منشور اعلاميه جهانی آن موضوع جديدی است كه حداكثر در چند دهه اخير به آن پرداخته شده است، حال آنكه كه مباحث ارتداد از جنبه هاي تاريخي سابقه اي چند هزار ساله دارد كه به يونان قديم و محاكمه سقراط مطابق قوانين آتن و محكوميت وي به اعدام باجام شوكران در 2400 سال پيش بر ميگردد .شكايت عليه سقراط در سال 399 پيش از ميلاد با اين مضمون به دادگاه تسليم شد كه «سقراط بر خلاف موازين قانوني رفتار مي‌كند، زيرا او به خدايان تاييد شده از طرف دولت اعتقاد ندارد و خداي جديدي به نام دايمونيا را تبليغ مي‌كنند. علاوه بر آن او مرتكب عمل خلاف قانون مي‌شود، زيرا جوانان را فاسد مي‌نمايد».از جنبه فقه اسلامي نيز سابقه ارتداد به زمان ظهور اسلام و حكومت اسلامي تشكيل شده توسط پيامبر اكرم (ص) مي رسد . اما تفاوت اساسي ارتداد در صدر اسلام با يونان قديم اين بود كه درصدر اسلام ارتداد به صورت تغيير عقيده واقعي و دروني مبتني بر ارتداد فكري مطرح نبود بلكه معمولا با انگيزه هاي سياسي ، اقتصادي يا قومي همراه بود. مثلاً برخي مرتدين به خاطر اينكه زكات نپردازند از اسلام بر مي‌گشتند. و برخي ديگر كه مرتكب جنايت شده بودند جهت فرار از قصاص مرتد مي‌شدند.اينگونه بود كه موضوع ارتداد از همان سالهاي اول ظهور اسلام پديدار گرديده و از ديرباز درعلوم فقهي ، تفسيري و كلامي مورد بررسي قرار گرفت. بنابراين مشخص مي شود كه بررسي مباحث ارتداد از جنبه حقوق داخلي و بين الملل در مقایسه با سوابق مباحث كلامي و تفسيري و فقهي، مباحثي جديد و نو پا هستند كه روزهاي آغازين خود را ميگذرانند. از اين رو اختلاف آرا و ارائه نظريات گوناگون و نرسيدن به نتايج مشخص و پذيرفته شده ميان فقها و حقوقدانان در جامعه امروز ايران نتيجه طبيعي اين بحث نوپا است .نتيجه ديگر اينگونه مباحث نوپا ،عدم پختگي و جامع الاطرف بودن آن است . چنانچه در جريان آزاد اطلاعات، فقها و حقوقدانان بدون هيچگونه محدوديت و يا خود سانسوری بتوانند نظرات خود را ارائه نمایند مي توان در ظرف زماني معقول انتظار داشت كه از تشتت آرا كاسته شده و حتي الامكان مقدمات رسيدن به چارچوبهای مشترک فراهم شود . مقاله حاضر نيز فقط به بیان پاره ای از دیدگاه های موجود پرداخته و نمي تواند جامع الاطراف تلقي گردد. در عين حال در حد بضاعت سعي شده است تا نظرات مختلف بررسي و جمع بندي نهايي ارائه شود. از آنجا كه مباحث مربوط به ارتداد و احكام آن اصولا موضوعي فقهي است، لذا بررسي آراي فقها و نظرات فقهي مشهور و غير مشهور مورد توجه قرار گرفته است. مسئله مهم توجه به نظرات جديد است كه لازم است مورد دقت و اعمال نظر قرار گيرند . تعداد صفحات 147 word فهرست مطالب پیشگفتار............................................................................................ 1 بخش اولبررسي نظرات كلاسيك .................................................................. 4واژه ارتداد....................................................................................... 4الف: معنای لغوی................................................................................ 4ب: ارتداد در اصطلاح......................................................................... 5مصادیق مرتد..................................................................................... 9 انواع ارتداد...................................................................................... 11انواع ارتداد در فقه اهل سنت.............................................................. 11انواع ارتداد در فقه امامیه................................................................... 12مرتد ملی و فطری............................................................................... 12تعاریف سه گانه مرتد فطری............................................................... 13مرتد فطری و ملی مطابق تعریف مشهور.............................................. 14احکام کلی ارتداد در فقه شیعه مطابق تعریف مشهور.......................... 15احكام كلي مرتد فطري (مرد) .............................................................. 15احكام كلي مرتد ملي........................................................................... 15احكام كلي زن مرتده ......................................................................... 15احكام كلي ارتداد دسته جمعي............................................................. 16 محقون الدم و مهدور الدم.................................................................. 16محقون الدم ...................................................................................... 16مهدور الدم........................................................................................ 16مصاديق مهدور الدم........................................................................... 17 مجازاتها............................................................................................ 181- قتل ............................................................................................. 18الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 18ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 20مسئوليت مدني و كيفري مسلمانان در قتل مرتد.................................... 212- مصادره و تقسیم اموال................................................................ 26الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 26مرتد فطري مرد................................................................................. 26مرتد ملي مرد و زن مرتده اعم از ملي و فطري..................................... 27ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 283- انتفای زوجیت.............................................................................. 30الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 30نوع عده زوجه مرد مرتد..................................................................... 31ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 32نتیجه................................................................................................. 334و5- حبس و تنبیه بدنی.................................................................. 34الف: دیدگاه امامیه.............................................................................. 34ب: دیدگاه اهل سنت............................................................................ 35 راههای اثبات ارتداد.......................................................................... 361- علم قاضی..................................................................................... 362- بینه.............................................................................................. 373- اقرار............................................................................................ 38 ارتداد در قرآن.................................................................................. 39شرایط ارتداد در قرآن....................................................................... 39آثار ارتداد در قرآن........................................................................... 41نتيجه................................................................................................. 44 حکم فقهی ارتداد در قرآن بنا به استنباط مشهور فقها......................... 46 توبه مرتد......................................................................................... 50 استتابه ............................................................................................ 57الف: دیدگاه اهل سنت......................................................................... 57دیدگاه امامیه..................................................................................... 58مدت استتابه....................................................................................... 59ادله استتابه ...................................................................................... 60 مجازات ارتداد حد است یا تعزیر........................................................ 61حد از دیدگاه فقها............................................................................... 61مصادیق حدود................................................................................... 62تعزیر از دیدگاه فقها........................................................................... 63تفاوت حد و تعزیر.............................................................................. 64نتیجه................................................................................................. 66 ارتداد از دیدگاه حقوق ایران.............................................................. 70اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها.................................................... 70قاعده منع عقاب بلابیان....................................................................... 71استدلال مخالفین جاری شدن اصل و قاعده........................................... 72پاسخ به مخالفین و نتیجه گیری........................................................... 73 بخش دومبررسی نظرات جدید و غیر مشهور فقها.............................................. 761- آیت الله موسوی اردبیلی............................................................... 77بررسی آیات ارتداد............................................................................ 80نتیجه گیری........................................................................................ 85جمع بندی.......................................................................................... 87بررسی روایات................................................................................... 88ولد علی الاسلام به چه معنا است......................................................... 89جمع بندی و نتیجه گیری....................................................................103توضیحی دیگر در معنایولد علی الاسلام با عنایت به تناسبات علم و موضوع .......................106موجبات ارتداد....................................................................................107تعریف ضروری دین...........................................................................114بررسی اجماع......................................................................................1162-بررسی نظرات حجه الاسلام احمد قابل........................................120تعریف واژگان....................................................................................121دلیل عقلی...........................................................................................126دلیل نقلی............................................................................................128نتیجه دلیل نقلی..................................................................................134ادله نقلیه مورد استناد فقها..............................................................136آیات مرتبط با بحث ارتداد................................................................137انحصار جواز قتل در دو مورد...................................................147