پژوهش آزمایشی، روشی است که یک متغیر تحقیق در کنترل محقق باشد تا بتواند با دستکاری آن، اثرش را بر متغیر دیگر بررسی نماید. به عبارت دیگر تحقیق آزمایشی روشي کنترل شده و منظم براي یافتن پاسخ این سوال است که «اگر متغیر الف تحت شرايط كنترل شده تغییر کند، چه اثری بر متغیر ب خواهد داشت ؟». در تحقیق آزمایشی، متغیر مستقل (متغیر الف) به وسیله آزمایش کننده دستکاری می شود تا تأثیرات تغییرات آن بر متغیر دیگری (متغیر ب) که وابسته فرض شده است، مشاهده و اندازه گیری شود. به عنوان مثال در یک طرح آزمایشی که به منظور تعیین کارایی یک روش تدریس جدید بر یادگیری علوم طرح ریزی شده است، روش تدریس جدید متعیر مستقل است و یادگیری علوم متغیر وابسته است. این مثال نشان می دهد که به منظور برقراری رابطه علت و معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود. در تحقیق آزمایشی، آزمايشكنندگان، محرك، رفتار يا شرايط محيطي (متغیر مستقل) را دستكاري ميكنند، سپس چگونگي تاثير اين امر را در تغيير وضعيت و يا رفتار آزمودني (متغیر وابسته) مورد مشاهده قرار ميدهند. دستكاري آنها دقيق، منظم و کنترل شده است، آنها بايد از عوامل ديگري كه بر نتيجه كار اثر ميكند (متغیرهای مزاحم یا اخلال گر) آگاه باشند و آنها را به گونهاي كنترل نمايند يا از ميان بردارند كه بتوانند بين عامل دستكاري شده(متغیر مستقل) و آثار مشاهدهشده (متغیر وابسته) رابطهاي منطقي برقرار سازند. در این روش، پژوهشگران ابتدا مسئلهاي را تعريف می نمایند، سپس براي آن يك پاسخ آزمايشي يا فرضيه پيشنهاد ميكنند. آنان فرضيه را ميآزمايند و بر اساس رابطه ميان متغيرهاي كنترل شدهاي كه مشاهده كردهاند (رابطه متغیر مستقل و وابسته) فرضیه را تائيد يا رد ميكنند. بايد توجه داشته باشيم كه تائيد يا رد يك فرضيه بر اساس احتمال بيان ميشود نه بر اساس يقين.نکته بسیار مهم در روش آزمایشی این است که عناصر دستكاري شده و آثار مشاهده شده را ميتوان كنترل كرد. کنترل مفهوم بسیار مهم و کلیدی در تحقیق آزمایشی است به نحوی که اگر بخواهیم یک تفاوت عمده بین تحقیق آزمایشی و سایر روش های تحقیق در نظر بگیریم، می توان از کنترل نام برد (در قسمت های بعدی تحقیق آزمایشی از کنترل بیشتر صحبت خواهیم نمود). در واقع می توان گفت که اين روش پيچيدهترين، دقيقترين و موثرترين روش براي كشف و پروراندن رشتهاي از دانش سازمانيافته است. گرچه بيشترين كاربرد روش تجربي در آزمايشگاه است، اما در موقعيتهاي غيرآزمايشگاهي مانند كلاس درس نيز كه عوامل يا متغيرهاي مهم را ميتوان تا حدودي كنترل كرد، به گونه موثري بكار ميرود. هدف آني آزمايش، پيشبيني وقايع در موقعيتهاي تجربي است. هدف غائي آن تعميم روابط متغيرها است به گونهاي كه در خارج از آزمايشگاه و در مورد جامعه گستردهتري نيز كه مورد نظر محقق است صدق كند.با توجه به اینکه آزمايش، کنترل شده ترین، دقیق ترین و پيچيدهترين روش پژوهشي است که مورد استفاده محققین قرار می گیرد، افراد عادي نیز غالباً روش علمي را مساوی با آزمايش در نظر ميگيرند. حتی از دیدگاه کرلینجر تحقیق عبارت است از بررسی و مطالعه منظم، کنترل شده و آزمایشی قضیه های فرضی درباره روابط احتمالی بین پدیده های طبیعی با دیدی انتقادی. به بیان دیگر از نظر وی تحقیق در درست ترین حالت خود برابر است با آزمایش. اما روش آزمایش، فقط يكي از جنبههاي روشهاي تحقیق است، در روش هاي علمي فعاليت هاي زيادي انجام ميشود كه آزمايش يكي از آنها است.پژوهش آزمایشی
پژوهش آزمایشی، روشی است که یک متغیر تحقیق در کنترل محقق باشد تا بتواند با دستکاری آن، اثرش را بر متغیر دیگر بررسی نماید. به عبارت دیگر تحقیق آزمایشی روشي کنترل شده و منظم براي یافتن پاسخ این سوال است که «اگر متغیر الف تحت شرايط كنترل شده تغییر کند، چه اثری بر متغیر ب خواهد داشت ؟». در تحقیق آزمایشی، متغیر مستقل (متغیر الف) به وسیله آزمایش کننده دستکاری می شود تا تأثیرات تغییرات آن بر متغیر دیگری (متغیر ب) که وابسته فرض شده است، مشاهده و اندازه گیری شود. به عنوان مثال در یک طرح آزمایشی که به منظور تعیین کارایی یک روش تدریس جدید بر یادگیری علوم طرح ریزی شده است، روش تدریس جدید متعیر مستقل است و یادگیری علوم متغیر وابسته است. این مثال نشان می دهد که به منظور برقراری رابطه علت و معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود. در تحقیق آزمایشی، آزمايشكنندگان، محرك، رفتار يا شرايط محيطي (متغیر مستقل) را دستكاري ميكنند، سپس چگونگي تاثير اين امر را در تغيير وضعيت و يا رفتار آزمودني (متغیر وابسته) مورد مشاهده قرار ميدهند. دستكاري آنها دقيق، منظم و کنترل شده است، آنها بايد از عوامل ديگري كه بر نتيجه كار اثر ميكند (متغیرهای مزاحم یا اخلال گر) آگاه باشند و آنها را به گونهاي كنترل نمايند يا از ميان بردارند كه بتوانند بين عامل دستكاري شده(متغیر مستقل) و آثار مشاهدهشده (متغیر وابسته) رابطهاي منطقي برقرار سازند. در این روش، پژوهشگران ابتدا مسئلهاي را تعريف می نمایند، سپس براي آن يك پاسخ آزمايشي يا فرضيه پيشنهاد ميكنند. آنان فرضيه را ميآزمايند و بر اساس رابطه ميان متغيرهاي كنترل شدهاي كه مشاهده كردهاند (رابطه متغیر مستقل و وابسته) فرضیه را تائيد يا رد ميكنند. بايد توجه داشته باشيم كه تائيد يا رد يك فرضيه بر اساس احتمال بيان ميشود نه بر اساس يقين.نکته بسیار مهم در روش آزمایشی این است که عناصر دستكاري شده و آثار مشاهده شده را ميتوان كنترل كرد. کنترل مفهوم بسیار مهم و کلیدی در تحقیق آزمایشی است به نحوی که اگر بخواهیم یک تفاوت عمده بین تحقیق آزمایشی و سایر روش های تحقیق در نظر بگیریم، می توان از کنترل نام برد (در قسمت های بعدی تحقیق آزمایشی از کنترل بیشتر صحبت خواهیم نمود). در واقع می توان گفت که اين روش پيچيدهترين، دقيقترين و موثرترين روش براي كشف و پروراندن رشتهاي از دانش سازمانيافته است. گرچه بيشترين كاربرد روش تجربي در آزمايشگاه است، اما در موقعيتهاي غيرآزمايشگاهي مانند كلاس درس نيز كه عوامل يا متغيرهاي مهم را ميتوان تا حدودي كنترل كرد، به گونه موثري بكار ميرود. هدف آني آزمايش، پيشبيني وقايع در موقعيتهاي تجربي است. هدف غائي آن تعميم روابط متغيرها است به گونهاي كه در خارج از آزمايشگاه و در مورد جامعه گستردهتري نيز كه مورد نظر محقق است صدق كند.با توجه به اینکه آزمايش، کنترل شده ترین، دقیق ترین و پيچيدهترين روش پژوهشي است که مورد استفاده محققین قرار می گیرد، افراد عادي نیز غالباً روش علمي را مساوی با آزمايش در نظر ميگيرند. حتی از دیدگاه کرلینجر تحقیق عبارت است از بررسی و مطالعه منظم، کنترل شده و آزمایشی قضیه های فرضی درباره روابط احتمالی بین پدیده های طبیعی با دیدی انتقادی. به بیان دیگر از نظر وی تحقیق در درست ترین حالت خود برابر است با آزمایش. اما روش آزمایش، فقط يكي از جنبههاي روشهاي تحقیق است، در روش هاي علمي فعاليت هاي زيادي انجام ميشود كه آزمايش يكي از آنها است.پژوهش آزمایشی