استاد مطهري ؛كلام جديد و مسأله «خاتميت» (1)ـ ولي‌الله عباسي* چكيده مباحث جديد كلامي كه امروزه با عنوان «كلام جديد» از آن‌ها بحث مي‌شود، از دغدغه‌هاي مهم انسان معاصر است كه پرسش‌هاي نوپيدايي را فرا روي انديشمندان ديني قرار داده است. استاد مطهري به‌عنوان متكلم و متفكري اسلامي، آثار ارزشمندي از خود به‌جاي گذاشته است كه منابع غني‌اي در اين عرصه به شمار مي‌رود؛ زيرا ايشان با آگاهي به انديشه‌ها و پرسش‌هاي برآمده از دوره جديد (مدرنيته) به تأسيس نظام جديد كلامي‌اي دست زدند كه راهگشاي مناسبي در حل معضلات و مشكلات معرفتي انسان معاصر است؛ به همين‌سبب است كه ميتوان استاد مطهري را بنيانگذار «كلام‌جديد اسلامي» ناميد. در بين مسائل كلامي، مسأله «خاتميت» (كه از ضروريات اعتقادات اسلامي است)، در كلام جديد شكل تازه‌اي به خود گرفته و توجه دين‌پژوهان و انديشمندان ديني را به خود جلب كرده است. در دوره معاصر، دو رويكرد عمده درباره تبيين و تفسير «خاتميت» ارائه شده كه هركدام بعدها منشأ پيدايش نظريات مشابهي شده است. اين دو نظريه يكي متعلق به متفكر نوانديش اهل سنت «محمد اقبال لاهوري» و ديگري مربوط به انديشمند برجسته معاصر شيعي، شهيد «مرتضي مطهري» است. اين دو انديشمند با نگاهي متمايز از نگاه سنتي و با پرسش‌هايي برآمده از تفكر مدرنيستي، تحت تأثير نظريات پوزيتيويستي به تحليل خاصي از نبوت و خاتميت پرداختند. اين نوع نگرش با سخنان اقبال آغاز شد و با نقدهاي استاد‌مطهري بر سخنان وي، گسترش و تكامل يافت. درباره مسأله خاتميت ميتوان سه نوع فعاليت عقلي و معرفتي كه شامل «توجيه»، «تبيين» و «تفسير» است، انجام داد؛ البته هريك تفاوت‌هاي عمده‌اي با ديگري دارد و سخن از تمايز آن‌ها، مسير اصلي بحث را هموار خواهد كرد. براين اساس، نوشتار حاضر پس از طرح برخي مباحث مقدماتي درباره كلام جديد و نقش استاد مطهري در شكوفايي و رشد آن، به بحث از بعد توجيهي، تبييني و تفسيري كلام جديد و ارتباط آن‌ها با مسأله خاتميت پرداخته است. در ادامه، ديدگاه اقبال درباره خاتميت را تحت عناويني مانند: سرشت وحي، تبيين خاتميت و تفسير خاتميت به بحث و بررسي گذاشته و پس از ذكر نقد استاد مطهري بر نظريه اقبال، تبيين و تفسير ختم نبوت از ديدگاه استاد مطهري به‌طور مستقل مورد بررسي قرار گرفته و در پايان نيز نقد «دكتر سروش» بر ديدگاه استاد مطهري و جواب نقد وي بيان شده‌است. واژگان كليدي: كلام جديد، نبوت، خاتميت، توجيه، تبيين، تفسير، وحي. «ما كان محمد أبا أحد من رجالكم ولكن رسول الله و خاتم النبيين»[i] امروزه علم كلام به‌ويژه مباحث جديد كلامي (كلام جديد) از ضروري‌ترين وبحث‌انگيز‌ترين مباحث علمي در كشور ما است كه اذهان بسياري از متكلمان و انديشمندان ديني را به خود معطوف كرده است. عنوان «كلام جديد» در فرهنگ اسلامي از مصطلحات سده اخير است و در ادبيات مذهبي و محافل علمي ـــ پژوهشي ما سابقه چنداني ندارد. نخستين اثري كه دراين‌زمينه ترجمه و منتشر شد، كتاب «علم كلام جديد» اثر «شبلي نعماني» (1273 ـــ 1332 ق) است كه با نگارش تاريخ كلام جديد، بر ضرورت و اهميت تفكر كلامي نوين تأكيد كرد. بعدها استاد مطهري (1298 ـــ 1358 ش) اين واژه را به‌‌كار گرفته و در آثار فارسي بر تحول كلام و ضرورت پرداختن به آن و تأسيس نظام كلامي جديد تأكيد كرد. كساني چون «محمداقبال لاهوري»[ii] (1289 ـــ 1357 ق) نيز از تحول در الهيات و بازسازي انديشه ديني بحث كرده‌اند. وي در كتاب «احياي فكر ديني در اسلام» كوشيده است تا يك الهيات / كلام اسلامي درخور روزگار خويش را تدارك كند؛ اما بحث و بررسي از مسائل جديد كلامي در برنامه آموزشي حوزه و دانشگاه به شكل جدي ـــ كه نقطه عطفي در تحول انديشه كلامي معاصر است ـــ پس از انقلاب فرهنگي و در دهه شصت آغاز شد و از اواسط همين دهه است كه توجه فراواني به آن‌چه مسائل جديد كلامي ناميده مي‌شود؛ پديدار شده است.[iii]
استاد مطهري ؛كلام جديد و مسأله «خاتميت» (1)ـ ولي‌الله عباسي* چكيده مباحث جديد كلامي كه امروزه با عنوان «كلام جديد» از آن‌ها بحث مي‌شود، از دغدغه‌هاي مهم انسان معاصر است كه پرسش‌هاي نوپيدايي را فرا روي انديشمندان ديني قرار داده است. استاد مطهري به‌عنوان متكلم و متفكري اسلامي، آثار ارزشمندي از خود به‌جاي گذاشته است كه منابع غني‌اي در اين عرصه به شمار مي‌رود؛ زيرا ايشان با آگاهي به انديشه‌ها و پرسش‌هاي برآمده از دوره جديد (مدرنيته) به تأسيس نظام جديد كلامي‌اي دست زدند كه راهگشاي مناسبي در حل معضلات و مشكلات معرفتي انسان معاصر است؛ به همين‌سبب است كه ميتوان استاد مطهري را بنيانگذار «كلام‌جديد اسلامي» ناميد. در بين مسائل كلامي، مسأله «خاتميت» (كه از ضروريات اعتقادات اسلامي است)، در كلام جديد شكل تازه‌اي به خود گرفته و توجه دين‌پژوهان و انديشمندان ديني را به خود جلب كرده است. در دوره معاصر، دو رويكرد عمده درباره تبيين و تفسير «خاتميت» ارائه شده كه هركدام بعدها منشأ پيدايش نظريات مشابهي شده است. اين دو نظريه يكي متعلق به متفكر نوانديش اهل سنت «محمد اقبال لاهوري» و ديگري مربوط به انديشمند برجسته معاصر شيعي، شهيد «مرتضي مطهري» است. اين دو انديشمند با نگاهي متمايز از نگاه سنتي و با پرسش‌هايي برآمده از تفكر مدرنيستي، تحت تأثير نظريات پوزيتيويستي به تحليل خاصي از نبوت و خاتميت پرداختند. اين نوع نگرش با سخنان اقبال آغاز شد و با نقدهاي استاد‌مطهري بر سخنان وي، گسترش و تكامل يافت. درباره مسأله خاتميت ميتوان سه نوع فعاليت عقلي و معرفتي كه شامل «توجيه»، «تبيين» و «تفسير» است، انجام داد؛ البته هريك تفاوت‌هاي عمده‌اي با ديگري دارد و سخن از تمايز آن‌ها، مسير اصلي بحث را هموار خواهد كرد. براين اساس، نوشتار حاضر پس از طرح برخي مباحث مقدماتي درباره كلام جديد و نقش استاد مطهري در شكوفايي و رشد آن، به بحث از بعد توجيهي، تبييني و تفسيري كلام جديد و ارتباط آن‌ها با مسأله خاتميت پرداخته است. در ادامه، ديدگاه اقبال درباره خاتميت را تحت عناويني مانند: سرشت وحي، تبيين خاتميت و تفسير خاتميت به بحث و بررسي گذاشته و پس از ذكر نقد استاد مطهري بر نظريه اقبال، تبيين و تفسير ختم نبوت از ديدگاه استاد مطهري به‌طور مستقل مورد بررسي قرار گرفته و در پايان نيز نقد «دكتر سروش» بر ديدگاه استاد مطهري و جواب نقد وي بيان شده‌است. واژگان كليدي: كلام جديد، نبوت، خاتميت، توجيه، تبيين، تفسير، وحي. «ما كان محمد أبا أحد من رجالكم ولكن رسول الله و خاتم النبيين»[i] امروزه علم كلام به‌ويژه مباحث جديد كلامي (كلام جديد) از ضروري‌ترين وبحث‌انگيز‌ترين مباحث علمي در كشور ما است كه اذهان بسياري از متكلمان و انديشمندان ديني را به خود معطوف كرده است. عنوان «كلام جديد» در فرهنگ اسلامي از مصطلحات سده اخير است و در ادبيات مذهبي و محافل علمي ـــ پژوهشي ما سابقه چنداني ندارد. نخستين اثري كه دراين‌زمينه ترجمه و منتشر شد، كتاب «علم كلام جديد» اثر «شبلي نعماني» (1273 ـــ 1332 ق) است كه با نگارش تاريخ كلام جديد، بر ضرورت و اهميت تفكر كلامي نوين تأكيد كرد. بعدها استاد مطهري (1298 ـــ 1358 ش) اين واژه را به‌‌كار گرفته و در آثار فارسي بر تحول كلام و ضرورت پرداختن به آن و تأسيس نظام كلامي جديد تأكيد كرد. كساني چون «محمداقبال لاهوري»[ii] (1289 ـــ 1357 ق) نيز از تحول در الهيات و بازسازي انديشه ديني بحث كرده‌اند. وي در كتاب «احياي فكر ديني در اسلام» كوشيده است تا يك الهيات / كلام اسلامي درخور روزگار خويش را تدارك كند؛ اما بحث و بررسي از مسائل جديد كلامي در برنامه آموزشي حوزه و دانشگاه به شكل جدي ـــ كه نقطه عطفي در تحول انديشه كلامي معاصر است ـــ پس از انقلاب فرهنگي و در دهه شصت آغاز شد و از اواسط همين دهه است كه توجه فراواني به آن‌چه مسائل جديد كلامي ناميده مي‌شود؛ پديدار شده است.[iii]