مردم شناسی((زنان فرهیخته دوره قاجار)) از جمله مسائلى كه در بررسى تاريخ معاصر ايران كمتر بدان توجه شده وضعيت زنان فرهيخته و هنرمند در دوره قاجار است. تنها دركتابهاى معدودى چون خيرات حسان، تاريخ عضدى و تذكره نقل مجلس زندگينامه هايى كوتاه وگذرا از برخى زنان دانشمند و اديب ايندوره ذكر شده است، به همين علت جايگاه زنان فرزانه ايران در عصر قاجارناشناخته و مبهم است. غالباً به سبب عدم تحقيق و تتبّع لازم در دوره قاجار چنين تصور مىشود كه اين دوره دوران زنان فرزانه پرور نبوده است، حال آنكهاين دوران با وجود تعداد زيادى از زنان اديب و شاعر و هنرمند و خوشنويس از دورههاى زاينده و بارور در تاريخ فرزانگى زنان ايران بهشمار مىآيد، چيزى كه هست بر اثر برخى از شرايط عصر كه معمولاً تمايلى به ابراز هنر زنان وجود نداشت بسيارى از بانوان فرزانهمعرفى نشده و گمنام باقى ماندند. چنانكه گاه با زنانى شاعر و نويسنده مانند مؤلف كتاب معايب الرجال از آثار مهم نقد اجتماعى دردوره قاجار، مواجه مىشويم كه آثارشان را بى نام و عنوان به جامعه عرضه مىكردند. گزارشهاى سياحان خارجى و تذكرهنويسان ايرانى از شرح حال زنان سخنور و هنرمند اين دوره چه در دربارها و خانوادههاى رجال وچه در ديگر طبقات جامعه به روشنى بيان كننده كثرت اين عده است،(1) ليدى شل (Sheil) همسر وزير مختار انگليس در ايران در دورهحكومت ناصرالدين شاه در اين باره مىنويسد: «زنان طبقه مرفه معمولاً باسواد و با شعر و ادب مملكت خويش آشنايى دارند...»(2) از ميان زنان فرهيخته و ادبور دوره قاجار مىتوان به كسانى چون طاووسخانم، دلشاد و آغاباجى اشاره نمود كه هر سه از زنانفتحعلىشاه قاجار و اهل شعر و ادب بودند. نمونههايى از اشعار آنان در كتابهاى مختلف تذكره آمده است.(3) از ميان دختران فتحعلىشاهكسانى چون ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه(4) و حسن جهانخانم(5) طبع شعر داشتند و برخى مانند عصمت، ام سلمه و ضياءالسلطنهعلاوه بر شاعرى هنرمند و خوشنويس نيز بودند چنانكه به گفته اعتمادالسلطنه عصمت در خط نسخ استاد بود.(6) در دوره قاجار اغلب بانوانى كه به كسب دانش روى آوردند و باسواد شدند از طبعشعر و قريحه ادبى نيز برخوردار بودند و در اينزمينه آثارى از خود باقى گذاشتند. عدهاى ديگر از زنان نيز استعداد خود را در فنون ظريفه و هنرهاى زيبا به كار گرفتند و چونخوشنويسى و استنساخ قرآن از هنرهاى مورد توجه اين عصر بود اغلب زنان هنرمند در جرگه خوشنويسان درآمدند.(7) از ديگر زنان صاحب نام جهان خانم ملقب به مهد عليا است وى به گفته دوستعلىخانمعيّرالممالك، خط ريز و درشت را خوش مىنوشت، نقاشى و گلدوزى مىدانست، در نظم و نثردستى داشت و صاحب كتابخانه خصوصى بود.(8) عفتالسلطنه همسر ناصرالدين شاه و مادر مسعود ميرزا ظلالسلطان نيز از بانوان هنرمنددوره قاجار است بنابر نقل اعتمادالسلطنه، وى خط شكسته را نيكو مىنوشت، در علم نجوم وهيئت ماهر بود، شعر مىگفت و به تصوف و عرفان نيز گرايش داشت.(9)
مردم شناسی((زنان فرهیخته دوره قاجار)) از جمله مسائلى كه در بررسى تاريخ معاصر ايران كمتر بدان توجه شده وضعيت زنان فرهيخته و هنرمند در دوره قاجار است. تنها دركتابهاى معدودى چون خيرات حسان، تاريخ عضدى و تذكره نقل مجلس زندگينامه هايى كوتاه وگذرا از برخى زنان دانشمند و اديب ايندوره ذكر شده است، به همين علت جايگاه زنان فرزانه ايران در عصر قاجارناشناخته و مبهم است. غالباً به سبب عدم تحقيق و تتبّع لازم در دوره قاجار چنين تصور مىشود كه اين دوره دوران زنان فرزانه پرور نبوده است، حال آنكهاين دوران با وجود تعداد زيادى از زنان اديب و شاعر و هنرمند و خوشنويس از دورههاى زاينده و بارور در تاريخ فرزانگى زنان ايران بهشمار مىآيد، چيزى كه هست بر اثر برخى از شرايط عصر كه معمولاً تمايلى به ابراز هنر زنان وجود نداشت بسيارى از بانوان فرزانهمعرفى نشده و گمنام باقى ماندند. چنانكه گاه با زنانى شاعر و نويسنده مانند مؤلف كتاب معايب الرجال از آثار مهم نقد اجتماعى دردوره قاجار، مواجه مىشويم كه آثارشان را بى نام و عنوان به جامعه عرضه مىكردند. گزارشهاى سياحان خارجى و تذكرهنويسان ايرانى از شرح حال زنان سخنور و هنرمند اين دوره چه در دربارها و خانوادههاى رجال وچه در ديگر طبقات جامعه به روشنى بيان كننده كثرت اين عده است،(1) ليدى شل (Sheil) همسر وزير مختار انگليس در ايران در دورهحكومت ناصرالدين شاه در اين باره مىنويسد: «زنان طبقه مرفه معمولاً باسواد و با شعر و ادب مملكت خويش آشنايى دارند...»(2) از ميان زنان فرهيخته و ادبور دوره قاجار مىتوان به كسانى چون طاووسخانم، دلشاد و آغاباجى اشاره نمود كه هر سه از زنانفتحعلىشاه قاجار و اهل شعر و ادب بودند. نمونههايى از اشعار آنان در كتابهاى مختلف تذكره آمده است.(3) از ميان دختران فتحعلىشاهكسانى چون ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه(4) و حسن جهانخانم(5) طبع شعر داشتند و برخى مانند عصمت، ام سلمه و ضياءالسلطنهعلاوه بر شاعرى هنرمند و خوشنويس نيز بودند چنانكه به گفته اعتمادالسلطنه عصمت در خط نسخ استاد بود.(6) در دوره قاجار اغلب بانوانى كه به كسب دانش روى آوردند و باسواد شدند از طبعشعر و قريحه ادبى نيز برخوردار بودند و در اينزمينه آثارى از خود باقى گذاشتند. عدهاى ديگر از زنان نيز استعداد خود را در فنون ظريفه و هنرهاى زيبا به كار گرفتند و چونخوشنويسى و استنساخ قرآن از هنرهاى مورد توجه اين عصر بود اغلب زنان هنرمند در جرگه خوشنويسان درآمدند.(7) از ديگر زنان صاحب نام جهان خانم ملقب به مهد عليا است وى به گفته دوستعلىخانمعيّرالممالك، خط ريز و درشت را خوش مىنوشت، نقاشى و گلدوزى مىدانست، در نظم و نثردستى داشت و صاحب كتابخانه خصوصى بود.(8) عفتالسلطنه همسر ناصرالدين شاه و مادر مسعود ميرزا ظلالسلطان نيز از بانوان هنرمنددوره قاجار است بنابر نقل اعتمادالسلطنه، وى خط شكسته را نيكو مىنوشت، در علم نجوم وهيئت ماهر بود، شعر مىگفت و به تصوف و عرفان نيز گرايش داشت.(9)