مقدمه: در نگاهى به معمارى و هنر اسلامى دو وجهه نظر معنوى و صورى درآراءمستشرقينى چون«بوركهارت»و«كربن»از يكسو و«آرنولد»و«گدار»از سوى ديگرظهورى كامل دارد. بوركهارت و كربن و اتينگهاوسن چنان به هنر اسلامى نگريستهاند كهحتى در خانه ساده كعبه جهانى از رمز و راز ديدهاند ،در حالى كه نگاه پوزيتويستى گدارو آرنولد و كونل به معمارى و نقاشى چنان است كه گويى اسلام در آغاز چون فكر وانديشه مردم باديه نشين،برهوتى بىفكر و هنر بيش نبوده است (3) .هر چند ميان اين دوانديشه جدايى و شقاقى بنيادى وجود دارد،اما گهگاه به هم نزديك مىشوند.گدار كسانىرا كه هنر معمارى اسلامى را اغلب از طريق مطالعه در عناصر مختلف ايرانى،بيزانسى وغيره مورد مطالعه قرار مىدهند مورد انتقاد قرار مىدهند.به عقيده او هنر قبل از هر چيزانعكاس روح هنرمند و جلوه نمايان قدرتهايى است كه آن را رهبرى مىكنند،و تكنيكمعمارى هم مانند تكلم جز وسيله ابراز و آلتى در خدمت«روح»نيست.عامل اصلى درمعمارى هم بيش از هر چيز وجود معمار است و اصل مهم در هنر معمارى يك قوم، روحاجتماعى آن قوم است.به نظر گدار معمارى يونان نه يك طريقه ساختمان بلكه عصارهنمايان روح موزون پسند قوم يونانى است.معمارى رومى از ريشه گرفته تا شاخ و برگشمظهر صفات نظم و قدرت و اوتيليتاريسم(مذهب سودانگارى)آنان است كه از مميزاتروح رومى برشمرده مىشود.معمارى بيزانسى پرتوى از آميزش روح آسيايى و يونانىبيزانس است،چنانكه كليساهاى بزرگ غرب عظمت روح و پرستش آنان را مىنمايد. على رغم اين نظر،او مجددا از نظرگاه معنوى و روحانى درباره هنر اسلامى دور مىشود. گدار معتقد است كه روح اسلام در آغاز عقيم بود و جز اصول اخلاقى چيزى همراهنداشت. از اين نظر نمىتوانستبا ايجاد الهامى يك هنر جديد را ابداع كند.از اين لحاظ گدار،اسلام را براى ابداع هنرى به مراتب ضعيفتر از مسيحيت محسوب مىدارد) . به همين جهت نيز او معمارى اسلامى را مبدع نمىداند.به اين معنى كه به زعم او اغلب آنچهدر اسلام ابداع شد بسيار بد و نا موزون بود،چون نه شكل تازهاى در ساختمان ابداع نمودو نه يك روش پارتنون (Partenon) و پانتئون (Pantheon) ساختمانى را تكميل كرد.ازاين نقطه نظر هيچيك از ساختمانهاى اسلامى قابل مقايسه با«پانتئون رم»يا«كليساىآمين» (Amiens) نيستند.مساجد هم رويهمرفته جنبه اقتباسى دارند. در مقابل اين نظر،بوركهارت در شرح پيدايى معمارى اسلامى از جمله در اشاره بهقبة الصخره(گنبد سنگ بزرگ)در بيت المقدس-كه شرحش خواهد آمد-معتقد استنخستين فضايى كه توانست كمال گنبد مركزى معمارى رومى و بيزانسى را ظاهر گرداند،تنها اقليمى اسلامى بود.در اين اقليم خلوص عرفان افلاطونى خويش را نمودار مىكند.
مقدمه: در نگاهى به معمارى و هنر اسلامى دو وجهه نظر معنوى و صورى درآراءمستشرقينى چون«بوركهارت»و«كربن»از يكسو و«آرنولد»و«گدار»از سوى ديگرظهورى كامل دارد. بوركهارت و كربن و اتينگهاوسن چنان به هنر اسلامى نگريستهاند كهحتى در خانه ساده كعبه جهانى از رمز و راز ديدهاند ،در حالى كه نگاه پوزيتويستى گدارو آرنولد و كونل به معمارى و نقاشى چنان است كه گويى اسلام در آغاز چون فكر وانديشه مردم باديه نشين،برهوتى بىفكر و هنر بيش نبوده است (3) .هر چند ميان اين دوانديشه جدايى و شقاقى بنيادى وجود دارد،اما گهگاه به هم نزديك مىشوند.گدار كسانىرا كه هنر معمارى اسلامى را اغلب از طريق مطالعه در عناصر مختلف ايرانى،بيزانسى وغيره مورد مطالعه قرار مىدهند مورد انتقاد قرار مىدهند.به عقيده او هنر قبل از هر چيزانعكاس روح هنرمند و جلوه نمايان قدرتهايى است كه آن را رهبرى مىكنند،و تكنيكمعمارى هم مانند تكلم جز وسيله ابراز و آلتى در خدمت«روح»نيست.عامل اصلى درمعمارى هم بيش از هر چيز وجود معمار است و اصل مهم در هنر معمارى يك قوم، روحاجتماعى آن قوم است.به نظر گدار معمارى يونان نه يك طريقه ساختمان بلكه عصارهنمايان روح موزون پسند قوم يونانى است.معمارى رومى از ريشه گرفته تا شاخ و برگشمظهر صفات نظم و قدرت و اوتيليتاريسم(مذهب سودانگارى)آنان است كه از مميزاتروح رومى برشمرده مىشود.معمارى بيزانسى پرتوى از آميزش روح آسيايى و يونانىبيزانس است،چنانكه كليساهاى بزرگ غرب عظمت روح و پرستش آنان را مىنمايد. على رغم اين نظر،او مجددا از نظرگاه معنوى و روحانى درباره هنر اسلامى دور مىشود. گدار معتقد است كه روح اسلام در آغاز عقيم بود و جز اصول اخلاقى چيزى همراهنداشت. از اين نظر نمىتوانستبا ايجاد الهامى يك هنر جديد را ابداع كند.از اين لحاظ گدار،اسلام را براى ابداع هنرى به مراتب ضعيفتر از مسيحيت محسوب مىدارد) . به همين جهت نيز او معمارى اسلامى را مبدع نمىداند.به اين معنى كه به زعم او اغلب آنچهدر اسلام ابداع شد بسيار بد و نا موزون بود،چون نه شكل تازهاى در ساختمان ابداع نمودو نه يك روش پارتنون (Partenon) و پانتئون (Pantheon) ساختمانى را تكميل كرد.ازاين نقطه نظر هيچيك از ساختمانهاى اسلامى قابل مقايسه با«پانتئون رم»يا«كليساىآمين» (Amiens) نيستند.مساجد هم رويهمرفته جنبه اقتباسى دارند. در مقابل اين نظر،بوركهارت در شرح پيدايى معمارى اسلامى از جمله در اشاره بهقبة الصخره(گنبد سنگ بزرگ)در بيت المقدس-كه شرحش خواهد آمد-معتقد استنخستين فضايى كه توانست كمال گنبد مركزى معمارى رومى و بيزانسى را ظاهر گرداند،تنها اقليمى اسلامى بود.در اين اقليم خلوص عرفان افلاطونى خويش را نمودار مىكند.