فهرست مطالبعنوان صفحه فصل اول : کلیات پژوهش1-1- مقدمه- 21-2-بيان مسئله- 31-3- اهميت و ضرورت پژوهش-- 51-4- اهداف پژوهش-- 61-4-1- هدف اصلی- 61-4-2- اهداف فرعی- 61-5- سؤال هاي پژوهش-- 71-5-1- سئوال اصلی 71-5-2- سوالات فرعی 71-6- تعريف مفاهيم- 7فصل دوم: پیشینه‌ی پژوهش2-1- مقدمه- 102-2- مباني نظري- 102-2-1- ضرورت پژوهش محوري در آموزش و پرورش و تربيت معلم پژوهنده102-2- 2- پژوهش در آموزش وپرورش-- 112-2- 3-اقدام پژوهي يا معلم پژوهنده142-2-4- ويژگي هاي اقدام پژوهي- 162-2-5- مراحل اقدام پژوهی- 182-2-6-الگوهای اقدام پژوهی- 212-2-7- مديريت اقدام پژوهي در آموزش و پرورش-- 212-2-8- معلم پژوهنده: اهميت و ضرورت پژوهندگي معلم- 232-2-9- الگوی swot242-2-9-1- نقاط قوت و یا رضایتبخش(براساس الگویswot)242-2-9-2- نقاط ضعف (براساس الگویswot)25الف2-2-9-3- فرصتها و تهدیدها(براساس الگویswot)252-2-9-4- مهمترین مزایای تحلیل سوات-- 252-2-9-5- نحوه اجرای swot26 2-2-10- نقاط قوت و ضعف پژوهنده و فرصتها و تهديدهاي اين برنامه- 292-2-11- اهمیت بررسی برنامه پژوهنده با استفاده ازالگوی SWOT- 302-3- پيشينه پژوهش-- 312-3-1- پژوهش هاي انجام شده در داخل كشور312-3-2-پژوهش هاي انجام شده در خارج از كشور372-4- نتیجه گیری- 39فصل سوم: روش شناسی پژوهش3-1- مقدمه- 423-2- روش پژوهش-- 423-3- جامعه ی آماري، حجم نمونه وروش نمونه گیری- 433-3-1- جامعه آماری- 433-3-2- نمونه، روش نمونه گیری و روش تعیین حجم نمونه- 433-4- ابزار جمع آوری اطلاعات و پایایی و روایی آن- 433-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها453-6-داده ها و چگونگی تدوین مقوله ها و سئوالات پرسش نامه- 453-7- قلمرو موضوعی- 463-8- قلمرو مکانی- 463-9- قلمرو زمانی 46فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته هایِ پژوهش4-1- مقدمه- 484-2- تحلیل توصیفی یافته‌های جمعیت شناختی- 484-2-1- جنس آزمودنی‌ها484-2-2- سن آزمودنی ها504-2-3- سطح تحصیلات آزمودنی ها514-2-4- رشته تحصیلی آزمودنی‌ها52ب4-2-5- سنوات خدمت آزمودنی ها534-2-6- سمت آزمودنی ها544-2-7- دوره تحصیلی آزمودنی ها554-2-8- ناحیه آزمودنی ها564-2-9- رتبه آزمودنی ها در برنامه معلم پژوهنده574-2-10- آموزش ضمن خدمت آزمودنی ها584-2-11- شرکت آزمودنی ها در کارگاههایِ آموزشی- 594-2-12- رابط پژوهشی در مدارس-- 604-2-13- تاثیر وجود رابط پژوهشیِ مدرسه در گسترش فرهنگ پژوهش و اقدام پژوهی- 614-2-14- اختصاص شورای معلمان به اقدام پژوهی- 624-3- تجزیه و تحلیل سوال‌های پژوهش-- 63فصل پنجم: نتیجه گیری، بحث و پیشنهادها5-1- مقدمه- 755-2- تفسیر یافته‌ها755-2-1- یافته های جمعیت شناختی- 755-2-2یافته های پژوهشی- 775-3- بحث و نتیجه گیری- 815-4-پیشنهادها825-4-1-پیشنهاد براساس یافته های جمعیت شناسی- 825-4-2-پیشنهادبراساس یافته های پژوهشی- 835-5- محدودیت‌های پژوهش-- 865-5-1- محدودیت های خارج از اختیار محقق- 865-5-2- محدودیت‌های در اختیار محقق- 865-6- پیشنهادها جهت پژوهشهایِ آینده86منابع- 88پیوست-- 92 1-1- مقدمهآموزش و پرورش به مثابه یکی از موضوعات و مسائل مهم همیشگی انسان مطرح بوده است و توجه به آموزش و یادگیری (چه رسمی، چه غیررسمی) همیشه یکی از فعالیتهای انسان محسوب می شدهاست؛ هر چند نوع نگاه و رویکرد افراد و جوامع به آن متفاوت بوده است، از طرفی بی‌شک اهمیت پژوهش به عنوان محوری‌ترین و اساسی‌ترین عامل در توسعه و گسترش آموزش و یادگیری بر هیچ کس پوشیده نیست به نحوی که یکی از مهمترین معیارهای توسعه یافتگی جوامع با شاخص های کمی و کیفی پژوهش سنجیده می شود. در چند دهه اخیر پژوهش در درون نظام آموزشی به ویژه در مدارس مورد توجه قرار گرفته است.در فرایندِ آموزش و پرورش و به طور اخص یاددهی – یادگیری، چه به طور رسمی و چه به طور غیر رسمی، معلم و یاددهنده همیشه نقش اساسی و موثر داشته است؛ این نقش در تمامِ رویکردها و فرهنگهای مختلفِ آموزش و پرورش و برنامهریزیِ درسیِ آن مشهود است (جوزف[1]و همکاران، 2000).اقدام پژوهي[2] (پژوهش در عمل) رويكردي سازنده در جهت گسترش توانايي‌هاي كارورزان در عرصه‌هاي مختلف شغلي است. در حوزه آموزش و پرورش نيز اين انديشه گامي اساسي در جهت اصلاح و بهبود محسوب مي‌شود كه با تكيه بر توانايي‌ها و مشاركت عمومي به ثمر مي‌رسد. با اين رويكرد همه كاركنان مي‌توانند به عنوان عنصري سازنده و فكور در جهت شناسايي مسائل و حل آنها در محيط هاي آموزشي سازماندهي و به كار گرفته شوند (قاسمی پویا، 1382).در اقدام پژوهی، معلمان هر روز در کلاسشان تحقیقاتی را تولید می‌نمایند. وقتی که آنها تاثیرات روشها و مواد جدید آموزشی را مورد بررسی قرار می دهند شکلی از تحقیق را انجام می دهند. برای نمونه وقتی دانش آموزی در فهم محتوای درسی مشکل دارد و معلم با استفاده از رویکردهای مختلف سعی در کمک به وی دارد، پژوهشی به وسیله معلم صورت گرفته است.بحث و برنامه معلم پژوهشگر چند سالي است كه در وزارت آموزش و پرورش، به ويژه در پژوهشكده تعليم و تربيت و شوراي تحقيقات سازمان هاي آموزش و پرورش سراسر كشورها مورد توجه قرار گرفته است. در كشور ما نيز از سال 1375، برنامه معلم پژوهنده در حال اجراست. اين برنامه جهت توسعه كمي و كيفي بايد مورد ارزيابي قرار گيرد تا نقاط ضعف آن شناسايي و رفع و نقاط قوت آن نيز شناسايي و تقويت شود، از طرفی تهدیدهای که برنامه معلم پژوهنده را تحت شعاع قرارمی‌دهد را تحلیل نموده و فرصتها را زمینه رشد این برنامه قرار دهند. امري كه پژوهش حاضر در پي آن است. 1-2- بيان مسئلهپژوهش و تحقیق، هم عصر نخستین تمدّن های بشری است. جایی که انسان اولیه برای بهتر زیستن چاره می جویید و مدام دنبال بهترین شرایط بود. آری؛ پژوهش و نقش آن در تعلیم و تربیت از دیر باز مورد توجه بوده و هست. اگر نگاهی به تاریخ قبل ایران داشته باشیم، گویای دیرینه بودن تاریخ پژوهش ایرانیان است. از سوی دیگر توصیه به تحقیق و پژوهش ریشه در مبانی اعتقادی ما مسلمانان دارد. بخش عمده ای از آیات نورانی قرآن مجید، احادیث و روایات انبیاء و اولیاء الهی به این موضوع اختصاص دارد.در سال‌هاي اخیر تلاش‌هايي براي ضرورت بخشيدن به امر مهم تحقيقات در سطح اين وزارتخانه آموزش و پرورش صورت پذيرفته و هم اينك نيز برنامه هايي براي توجه به امر مهم پژوهش در اين نهاد در دست اجراست. اما مسئولان اين وزارت خانه بايد به مراتب بيش از آنچه تلاش كرده‌اند در فكر نوسازي علمي و ارتقاي جايگاه جهاني اين وزارتخانه در تمامی سطوح (از صف تا ستاد) باشند. تشكيل شوراي عالي تحقيقات در سطح كشور و به عضويت درآمدن انديشمندان و متفكّران صاحب نام در عرصه تعليم وتربيت و به كاربستن يافته‌هايتحقيقاتي مولّفان به صورت عيني و عملي همراه با آموزش هاي مدوّن و مستمر معلّمان وعلاقمندان به شركت دردوره‌هاي آموزش پژوهش وتحقيق و به طور كلي دخالت دادن همه اعضاي اين وزارتخانه، از كارمند ساده تا عالي‌ترين كارشناسان بلندمرتبه در امر پژوهش مي‌توانند راه رابراي پيشرفت در سطوح مختلف اين وزارتخانه هموار سازد (حسني، 1382، ص39).اقدام پژوهي فرايندي است كه در همه سازمانها قابل اجراست. اما وقتي از اقدام پژوهي در حوزه تعليم و تريبت سخن به ميان مي‌آيد انجام اين عمل را به طور عمده از معلمان انتظار داريم، هر چند اجراي اقدام پژوهي در حوزه تعليم و تربيت محدود به معلم نيست اما با توجه به اين كه معلمان بدنه اصلي نيروي انساني آموزش و پرورش راتشكيل مي دهند و در ارتباط مستقيم با فراگيران قرار دارند اين نقش بيشتر متوجه اين گروه مي شود. براي معلمي كه اقدام پژوه است عنوان معلم پژوهنده مصطلح است. هاشم زاده (1387، ص17) در پژوهش خود بیان می کند. اقدام پژوهی روشی است که معلم پژوهنده در کار و وظیفه خود به طور مستمر تفکر می کند، به این ترتیب با اندیشه مسائل را شناخته و با اندیشه و روش علمی راه‌هایی را پیدا کرده و نسبت به حل مساله اقدام می نماید.معلم پژوهنده معلمي است كه علاقمند تغيير و بهسازي در كلاس درس خوداست و اين كار را با استفاده از روش هاي گوناگون به ويژه پژوهش در عمل انجام مي دهد (قاسمي پويا،1382، ص15).بحث و برنامه معلم پژوهشگر چند سالي است كه در وزارت آموزش و پرورش، به ويژه در پژوهشكده تعليم و تربيت و شوراي تحقيقات آموزش و پرورش سراسر كشورها مورد توجه قرار گرفته است. از سال 1375 تاكنون، پژوهشكده تعليم و تربيت اقدام به اجراي سالانه برنامه معلم پژوهنده با اهداف زير نموده است:براي تحقق اهداف فوق، اقدام هايي توسط پژوهشكده تعلیم و تربیت [پژوهشگاه آموزش و پرورش] و ادارات كل آموزش و پرورش استانها انجام شده است كه عبارتند از:اداره كل آموزش و پرورش قم و شوراي تحقيقات اين استان در اين راستا برنامه هاي مختلفي را به انجام رسانده است كه از مهمترين آنها مي توان از برنامه معلم پژوهنده نام برد. واضح است كه اجرا و انجام اين برنامه در سال هاي مختلف لازم است اما كافي نيست و در اين ميان بررسي و ارزيابي اين برنامه در استان امري اساسي و ضروري است. توجه به نقاط قوت و ضعف اين برنامه، ميزان آگاهي معلمان از آن، ميزان ضرورت برنامه و راهكارهاي جديد جهت توسعه كيفي و كمي آن از موضوعات ومسائل مهمي است كه در ارزيابي ها و بررسي ها مي بايست مورد توجه قرار گيرد.پژوهش حاضر با توجه به موضوعات مطرح شده و همچنين نكات اخير به «مطالعه برنامه معلم پژوهنده با توجه به الگوی swot[3] از نظر معلمان و کارورزان آموزشی در استان قم» مي پردازد و از اين طريق قصد دارد كه به انجام هر چه بهتر اين برنامه در آينده مساعدت نمايد. 1-3- اهميت و ضرورت پژوهشبه طور معمول، ارایه و برگزاریِ یک دورهی آموزشی و پژوهشی کار آسانی است اما این دورهها مورد بررسی، مطالعه، و ارزشیابی قرار نگیرد شاید نتوان کارایی و کارآمدی آنها را سنجید. از طرف دیگر، هزینههایی که در این زمینه مصرف میشود (اعم از هزینههای انسانی و مادی) شاید به تنهایی اهمیت وضرورتِ بررسی و مطالعهی برنامهی معلم پژوهنده را نشان دهد )بلاغت،1391، ص4).داور و بازيگر اصلي در رهبري آموزشي و فرايند ياددهي و يادگيري معلم است و معلمانهستند كه در نهايت بايد دست به عمل آموزش بزنند و بالندگي دانش آموزان را فراهم سازند. پس ميزان آگاهي و توانايي‌هاي آنان چه از نظر محتواي آموزش و چه از نظر روش و اصول بسيار مهم است. از اين رو پژوهش و نقادي مداوم سبب بهبود اين توانايي‌هاي معلمان مي شود و آموزش را همواره با روش هاي غني تر پيش مي برد. امروزه همه مشاغل رو به حرفه اي شدن و تخصصي شدن حركت مي كنند. معلمي نيز افزوده بر هنر بودن مستلزم مهارت داشتن در حرفه خود است. معلمان نيز ضرورت دارد براي بهسازي حرفه خود كه همانا آموزش و يادگيري و رهبري دانش آموزان در راه رشد و بالندگي همه جانبه است، از مهارت هاي پژوهشي، دست كم پژوهش در سطح كلاس و مدرسه برخوردار باشند. قضاوت هاي معلمان اگر مبتني بر يافته‌هاي پژوهشي برخواسته از كلاس درس و محيط مدرسه نباشد از اعتبار بالايي برخوردار نخواهد بود (قاسمي پويا، 1382، ص42).یکی از بارزترین نکات قابل توجه در سند تحول بنیادین آموزش وپرورش توجه ویژه به امرپژوهش و توسعه ظرفیت پژوهش، نوآوری، نظریه پردازی و مستندسازی تجربیات تربیتی بومی است. تحول بنیادین در نظام آموزش و پرورش و هدایت موضوعات و اهداف پژوهشی در راستای تحقق اهداف تعلیم وتربیت رسمی می تواند زمینه کارهای جدید و نوآوری در مدارس و نظام تعلیم و تربیت عمومی را برداشته باشد.اگر پذيرفته باشيم كه مدرسه بايد كانون تحولات تربيتي باشد، اين كانون بدون بهره مند شدن از پژوهش ميداني در خود مدرسه و كلاس هاي درس آن، نمي‌تواند مبناي تحول قرار گيرد. توفيق برنامه هاي صادر شده از مركز مستلزم سازگار شدن آن با وضعيت خاص محيط هاي آموزشي در سراسر كشور است.با توجه به اينكه اين محيط هاي آموزشي ماهيت و وضعيت يكساني ندارند، در نتيجه نياز به تعديل و تفسير و همساز كردن در محيط هاي مدرسه هميشه وجود خواهد داشت. براي تغيير و تفسير نيز گريزي از پژوهش نيست. لذا پژوهندگي توسط معلمان ضرورتي اجتناب ناپذير خواهد بود. به طور معمول ارائه و برگزاري يك دوره آموزشي و پژوهشي كار آساني است اما اگر اين دوره ها مورد بررسي، مطالعه و ارزشيابي قرار نگيرد شايد نتوان كارايي و كارآمدي آنها را سنجيد. از طرف ديگر، هزينه هايي كه در اين زمينه مصرف مي‌شود شايد به تنهايي اهميت و ضرورت بررسي و مطالعه برنامه معلم پژوهنده را نشان مي دهد.اگر برنامه معلم پژوهنده اجرا شود و ضرورت هاي اجراي آن مشخص نشود و همچنين معلمان اطلاعي ازاجراي آن نداشته باشند، نمي توان گفت كه این برنامه به اهداف خودرسيده است. پژوهش حاضر تلاش خود را در اين زمينه قرار خواهد داد تا ضرورت اجراي اين برنامه و همچنين ميزان اطلاع معلمان از اجراي آن را بررسی نماید و به تحلیل(آنالیز) نقاط قوت و ضعف برنامه معلم پژوهنده درقم بپردازد تا با شناسايي اين نقاط و كمك به رفع نقاط ضعف و تقويت نقاط قوت وفراهم آوردن فرصتهای گسترش آن در اثر بخشي و كارآمدی بيش از پيش اين برنامه مؤثر باشد.اين پژوهش مي تواند كاربردهايي براي مسئولان، برنامه ريزان، مديران و مشاوران و راهنمايان و معلمان داشته باشد. مسئولان آموزشي مي توانند با استفاده از نتايج تحقيق توجه بيشتري به پژوهش معلمان و نقاط ضعف و قوت آن نشان دهند. برنامه ريزان آموزشي مي توانند براي برنامه هاي معلم پژوهنده و انجام پژوهش توسط معلمان تدابير بهتر و بيشتري اتخاذ كنند. مديران آموزشي با مطالعه اين پژوهش، نسبت به راههاي اثر بخشي بيشتر برنامه معلم پژوهنده آگاهي بیشتری به دست مي آورند و از اين طريق مي توانند در ايجاد شرايط جهت انجام هر چه بهتر اقدام پژوهي گام هاي مؤثري بردارند. مشاوران و راهنمايان نيز با توجه به نتايج اين پژوهش درراهنمايي هاي خود در اين زمينه با فرصت ها و موقعيت هاي جديدي آشنا مي شوند و نهايتاً با ايجاد شرايط بهتر و مناسب‌تر جهت انجام برنامهی معلم پژوهنده، معلمان اثربخشي و كارايي خود را افزايش خواهند داد و در نتیجه باعث یادگیری موثرتر دانش آموزان در کلاس درس می شود. 1-4- اهداف پژوهشبررسی برنامه معلم پژوهنده با توجه به الگوی SWOT از نظر معلمان و کارگزاران آموزشی استان قم 1- شناسایینقاط قوت برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمان2- شناسایینقاط ضعف برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظرمعلمان3- شناسایی فرصتهای برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمان4- شناسایی تهدیدهای برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمان5- تعیین میزان آگاهی معلمان ازبرنامه معلم پژوهنده6- تعیین نقش دوره های آموزشی درافزایش مهارتهای پژوهشی معلمان7- تعیین تاثیر آگاهی معلمان ازبرنامه پژوهنده براثربخشی آنان درکلاس8- تعیین راهکارهای اثربخش جهت توسعه ی کیفی وکمی برنامه ی معلم پژوهنده 1-5- سؤال هاي پژوهشبرنامه معلم پژوهنده با توجه به الگویSWOT از نظر معلمان و کارگزاران آموزشی در استان قم چیست؟1- نقاط قوت برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمان چیست ؟2- نقاط ضعف برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظرمعلمان چیست؟3- فرصتهای برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمانچیست ؟4- تهدیدهای برنامه معلم پژوهنده در استان قم ازمنظر معلمانچیست؟5- معلمان تاچه حدی ازبرنامه معلم پژوهنده آگاهی دارند؟6- نقش دوره های آموزشی درافزایش مهارتهای پژوهشی معلمان به چه میزان است؟7- آیا آگاهی معلمان ازبرنامه پژوهنده براثربخشی آنان درکلاس تاثیردارد؟8- چه راهکارهای اثربخشی راجهت توسعه ی کیفی وکمی برنامه ی معلم پژوهنده می توان ارائه کرد؟ 1-6- تعريف مفاهيم- اقدام پژوهي: «اتكينا»[4]و همكاران معتقدند كه اقدام پژوهي يك سنت بررسي و مطالعه است كه محققان مختلف علوم اجتماعي به منظور درك شرايط و موقعيت ها و تعامل ها و همچنين بهبود عمل، آنرا انجام مي دهند. «فرنس»[5] اقدام پژوهي را به طور خاص به معلمان منتسب مي كند و اعتقاد دارد كه اقدام پژوهي به جستجوي نظام مندي اشاره دارد كه توسط معلم و با هدف مشخصي صورت مي گيرد. اين نوع پژوهش در متن محيطي صورت مي گيرد كه معلم با دانش‌آموزان و در مدرسه به فعاليت مشغول است (سيگلر[6]، 2009، ص18).منظور از اقدام پژوهي در تحقيق حاضر پژوهش‌هايي است كه توسط معمان و مدیران مدارس، کارشناسان استان قم در كلاس هاي درس، مدرسه و یا اداره انجام شده و از طرف مدرسه، اداره آموزش و پرورش مربوطه و يا مراجع بالاتر مورد تاييد قرار گرفته است.- معلم پژوهنده: معلمي كه علاقمند تغيير و بهسازي در كلاس درس خود است و اين كار را با استفاده از روش‌هاي گوناگون به ويژه پژوهش در عمل انجام مي‌دهد (قاسمي پويا، 1382، ص15).بختیاری(1389)برنامه معلم پژوهنده یا اقدام پژوهی را روشی برای مسئله شناسی و مسئله کاوی در عرصه آموزش و پرورش می‌داند و معتقد است. با این روش معلم و کارگزار آموزشی به مطالعه و کنکاش دغدغه‌ها و مسائل پیش روی خود درون فرهنگ آموزشی می پردازد.منظور از معلمان پژوهنده در پژوهش حاضر تمامی معلمان، مدیران، معاونان، کارشناسان و مدرسان اقدام پژوهی در تمام مقاطع که بیش از دو دوره در برنامه اقدام پژوهی شرکت نموده اند. الگویSWOT :سوات ابتدايمعادلانگليسيكلماتقوت (Strength) ،ضعف(Weakness) ، فرصت (Opportunity)وتهديد (Threat) ميباشد.درتجزيهو تحليلسوات،عواملخارجيوداخليموردبررسيقرارميگيرندتافرصتها،تهديدها،قوت‌هاو ضعف‌هايسازماندرآيندهشناساييشدهوبرايروياروييبهترباآنهااستراتژيهامناسبيتدوينشوند.برايانجاماين تجزيهوتحليلازماتريسسواتاستفادهميشود.این الگو ابزارمهمياستكهمديرانبه وسيلهآن اطلاعاتمربوطبهعواملداخليوخارجيرامقايسهمي‌كنند ومي‌توانند بااستفادهازآنوباتوجهبهماتريساستراتژياصلي،انواعاستراتژي‌هايممکنراارائهكنند . [1] -Joseph2. قدام پژوهی: ( action research) مطالعه ی یک وضعیت اجتماعی به منظور بهبود بخشیدن به کیفیت کار در درون آن (به نقل از هاپکینز 2002و75).1-معادل انگليسي كلمات قوت( Strength) ، ضعف(Weakness)، فرصت (Opportunity) و تهديد( Threat) مي باشد. [4]- Etkina[5]- Ferece[6] -Sigler-2009