چکیده:این پژوهش به منظور تحلیل محتوای مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و با هدف ارائه یک مدل از نظام اخلاقی تربیتی آموزشی بر اساس مفاهیم اخلاقی قرآن انجام گرفته است. در اين مطالعه براي بررسي دادهها از روش توصيفي، تحليلي و استنتاجي استفاده شده است و سپس به روش کمی تفکیک و دسته بندی آیات، سنجش فراوانی واژگان کلیدی انجام شده است و با فن تحلیل محتوای کیفی مضامین و مفاهیم، نقاط تمرکز و جهت گیری هر کدام از عبارات و آیات با استفاده از تفسیر المیزان استخراج شده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد قرآن کریم به همه ی ابعاد اخلاق فردی، اجتماعی و زیست محیطی توجه دارد، بنابراین برای دستیابی به اخلاقی صحیح و کارآمد، می توان از قرآن کریم الگو گرفت و همچنین اخلاقی کردن انسان ها از دغدغههای اصلی هر نظام تربیتی و آموزشی است. بهتر است که تربیت اخلاقی متناسب با اهداف، مبانی و روش های برگرفته از دین مبین اسلام عرضه گردد که اصلی ترین هدف تربیتی آن قرب به خدا می باشد و مطابق با این آموزه ها، مبانیتوحيد، فطرت، اختيار، معرفتپذيري انسان تبیین گردید و با توجه به این مبانی روش های تربیتی تعیین شده شامل: روش حبّ عبودي، روش موعظه و نصيحت، روش الگوسازي با بيان داستان و مثال، روش پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهي از منكر، روش مواجه شدن با نتایج اعمال، روش تکلیف به اندازه توان، روش ایجاد انگیزه، روش تفکر و مطالعه، روش تشویق و تنبیه می باشد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با توجه به بیشتر و گستردهتر شدن موانع، راه تربیت اخلاقی مشکل تر شده است که با الگوگیری از مفاهیم اخلاقی قرآن و اجرای راهکارهای درست تربیتی آن میتوان به اهداف متعالی تربیت اخلاقی دستیافت.واژگان کلیدی:مضامین اخلاقی، قرآن کریم، نظام تربیتی اخلاقی فهرست عنوان صفحهفصل اول: کلیات تحقیق1.1 مقدمه....................................................................................................................................................................... 32.1 بیان مساله............................................................................................................................................................... 33.1 اهمیت و ضرورت مساله....................................................................................................................................... 64.1 اهداف تحقیق......................................................................................................................................................... 75.1 سوالات تحقیق....................................................................................................................................................... 76.1 تعریف اصطلاحات................................................................................................................................................. 81.6.1 اخلاق................................................................................................................................................................... 82.6.1 قرآن .................................................................................................................................................................... 83.6.1 تربیت................................................................................................................................................................... 84.6.1 نظام تربیتی........................................................................................................................................................ 85.6.1 تربیت اخلاقی.................................................................................................................................................... 9فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق1.2 مقدمه ...................................................................................................................................................................... 112.2 تعریف مفهوم اخلاق............................................................................................................................................. 113.2 دیدگاه ها و مکاتب موجود در مورد اخلاق .................................................................................................... 123.2. 1 اخلاق توصیفى................................................................................................................................................. 123.2. 2 اخلاق هنجارى یا دستورى............................................................................................................................ 133.2. 2. 1 دیدگاه ها و نظریات غایتگرایانه ............................................................................................................ 143.2. 2. 1.1کورتالیسم ................................................................................................................................................. 143.2. 2. 1.2 اپیکوریسم................................................................................................................................................ 153.2. 2. 1.3مکتب جرمی بنتام................................................................................................................................... 153.2. 2. 1.4مکتب استوارت میل................................................................................................................................ 163.2. 2. 1.5مکتب کمال گرایی فریدریش نیچه..................................................................................................... 163.2. 2. 2 دیدگاهها و نظریات وظیفهگرایانه............................................................................................................ 173.2. 2. 2. 1 مکتب کانت............................................................................................................................................ 173.2. 3 فرا اخلاق........................................................................................................................................................... 173.2. 3 .1 طبیعت گرایی اخلاقی................................................................................................................................ 183.2. 3 .2 غیرطبیعت گرایی اخلاقی (یا شهودگرایی)............................................................................................ 183.2. 3 .3غیر شناخت گرایی اخلاقی (یاعاطفهگرایى).......................................................................................... 194.2 دیدگاه صاحب نظران در مورد اخلاق.............................................................................................................. 195.2 دیدگاه صاحب نظران مسلمان راجع به اخلاق.............................................................................................. 212. 6 اخلاق ديني، دين، پشتوانه اخلاق................................................................................................................... 252. 7 نظام تربیتی اخلاق قرآنی.................................................................................................................................. 268.2 پیشینه تحقیق....................................................................................................................................................... 281.8.2 پژوهشهای انجام شده در داخل کشور....................................................................................................... 28فصل سوم: روش شناسی تحقیق1.3 مقدمه....................................................................................................................................................................... 322.3 روش شناسی تحقیق............................................................................................................................................ 323.3 جامعه آماری و نمونه............................................................................................................................................ 333 .4 ابزار جمعآوری دادهها......................................................................................................................................... 333. 5 روش تجزیه و تحلیل دادهها.............................................................................................................................. 34فصل چهارم: یافتههای تحقیق1.4 .مقدمه ..................................................................................................................................................................... 362.4 پرسش اول تحقیق ............................................................................................................................................... 372.4. 1 مفاهیم و مضامين اخلاقي در قرآن كدامند؟............................................................................................. 371.2.4. 1 اخلاق فردی.................................................................................................................................................. 371.1.1.2.4 خودشناسی ............................................................................................................................................... 372.1.1.2.4 کار و تلاش ................................................................................................................................................ 443.1.1.2.4 سلامت جسم و تن .................................................................................................................................. 471.2.4. 2 اخلاق اجتماعی............................................................................................................................................ 501.2.1.2.4 پدر و مادر................................................................................................................................................... 502.2.1.2.4 همسر........................................................................................................................................................... 523.2.1.2.4 فرزندان........................................................................................................................................................ 534.2.1.2.4 معلم و راهنما............................................................................................................................................. 565.2.1.2.4 شاگردان...................................................................................................................................................... 566.2.1.2.4 ایتام.............................................................................................................................................................. 577.2.1.2.4 مستمندان و مستضعفان......................................................................................................................... 618.2.1.2.4 همسایگان................................................................................................................................................... 649.2.1.2.4 دشمنان و مشرکان................................................................................................................................... 6510.2.1.2.4 منافقین.................................................................................................................................................... 571.2.4. 3 اخلاق محیط زیست.................................................................................................................................... 681.3.1.2.4 طبیعت........................................................................................................................................................ 682.2.4 پرسش دوم تحقیق .......................................................................................................................................... 721.2.2.4 مبانی هستی شناختی و انسان شناختی ................................................................................................ 723.2.4 پرسش سوم تحقیق.......................................................................................................................................... 763.2.4 .1 اهداف تربیت اخلاقی.................................................................................................................................. 771.1.3.2.4 هدف کلی................................................................................................................................................... 772.1.3.2.4 اهداف جزیی.............................................................................................................................................. 781.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق فردی..................................................................................................................... 782.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق اجتماعی.............................................................................................................. 783.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق زیست محیطی................................................................................................... 792.3.2.4 مبانی تربیت اخلاقی.................................................................................................................................... 801.2.3.2.4 توحید.......................................................................................................................................................... 802.2.3.2.4 فطرت ......................................................................................................................................................... 813.2.3.2.4 اختیار.......................................................................................................................................................... 824.2.3.2.4 معرفت پذیری انسان................................................................................................................................ 833.3.2.4 شيوههاي تربيت اخلاقي در قرآن............................................................................................................. 841.3.3.2.4 روش حبّ عبودي..................................................................................................................................... 842.3.3.2.4 روش موعظه و نصيحت........................................................................................................................... 853.3.3.2.4روش الگوسازي با بيان داستان و مثال................................................................................................ 864.3.3.2.4 روش پرسش و پاسخ................................................................................................................................ 875.3.3.2.4 امر به معروف و نهي از منكر.................................................................................................................. 886.3.3.2.4 روش مواجه شدن با نتایج اعمال........................................................................................................... 887.3.3.2.4 روش تکلیف به اندازه توان...................................................................................................................... 898.3.3.2.4 روش ایجاد انگیزه..................................................................................................................................... 909.3.3.2.4 روش تفکر و مطالعه................................................................................................................................. 9110.3.3.2.4 روش تشویق و تنبیه............................................................................................................................. 92فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادها1.5 مروری بر یافتههای پژوهش.............................................................................................................................. 951.1.5 مرور یافتههای پرسش اول............................................................................................................................ 952.1.5 مرور یافتههای پرسش دوم............................................................................................................................. 963.1.5 مرور یافتههای پرسش سوم.......................................................................................................................... 972.5 بحث و گفتگو........................................................................................................................................................ 993.5 محدودیتهای تحقیق........................................................................................................................................ 1004.5 پیشنهادات تحقیق............................................................................................................................................... 101منابعمنابع فارسی.................................................................................................................................................................... 104منابع خارجی.................................................................................................................................................................. 105 فهرست جداولجدول4-1 فراوانی شاخصهای اخلاق فردی............................................................................................................ 70جدول 4-2 فراوانی شاخصهای اخلاق اجتماعی.................................................................................................... 71جدول 4-3 فراوانی شاخصهای اخلاق محیط زیست............................................................................................ 71
تحلیل محتوایی مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم وکاربردهای آن در طراحی یک نظام تربیتی آموزشی
چکیده:این پژوهش به منظور تحلیل محتوای مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و با هدف ارائه یک مدل از نظام اخلاقی تربیتی آموزشی بر اساس مفاهیم اخلاقی قرآن انجام گرفته است. در اين مطالعه براي بررسي دادهها از روش توصيفي، تحليلي و استنتاجي استفاده شده است و سپس به روش کمی تفکیک و دسته بندی آیات، سنجش فراوانی واژگان کلیدی انجام شده است و با فن تحلیل محتوای کیفی مضامین و مفاهیم، نقاط تمرکز و جهت گیری هر کدام از عبارات و آیات با استفاده از تفسیر المیزان استخراج شده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد قرآن کریم به همه ی ابعاد اخلاق فردی، اجتماعی و زیست محیطی توجه دارد، بنابراین برای دستیابی به اخلاقی صحیح و کارآمد، می توان از قرآن کریم الگو گرفت و همچنین اخلاقی کردن انسان ها از دغدغههای اصلی هر نظام تربیتی و آموزشی است. بهتر است که تربیت اخلاقی متناسب با اهداف، مبانی و روش های برگرفته از دین مبین اسلام عرضه گردد که اصلی ترین هدف تربیتی آن قرب به خدا می باشد و مطابق با این آموزه ها، مبانیتوحيد، فطرت، اختيار، معرفتپذيري انسان تبیین گردید و با توجه به این مبانی روش های تربیتی تعیین شده شامل: روش حبّ عبودي، روش موعظه و نصيحت، روش الگوسازي با بيان داستان و مثال، روش پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهي از منكر، روش مواجه شدن با نتایج اعمال، روش تکلیف به اندازه توان، روش ایجاد انگیزه، روش تفکر و مطالعه، روش تشویق و تنبیه می باشد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با توجه به بیشتر و گستردهتر شدن موانع، راه تربیت اخلاقی مشکل تر شده است که با الگوگیری از مفاهیم اخلاقی قرآن و اجرای راهکارهای درست تربیتی آن میتوان به اهداف متعالی تربیت اخلاقی دستیافت.واژگان کلیدی:مضامین اخلاقی، قرآن کریم، نظام تربیتی اخلاقی فهرست عنوان صفحهفصل اول: کلیات تحقیق1.1 مقدمه....................................................................................................................................................................... 32.1 بیان مساله............................................................................................................................................................... 33.1 اهمیت و ضرورت مساله....................................................................................................................................... 64.1 اهداف تحقیق......................................................................................................................................................... 75.1 سوالات تحقیق....................................................................................................................................................... 76.1 تعریف اصطلاحات................................................................................................................................................. 81.6.1 اخلاق................................................................................................................................................................... 82.6.1 قرآن .................................................................................................................................................................... 83.6.1 تربیت................................................................................................................................................................... 84.6.1 نظام تربیتی........................................................................................................................................................ 85.6.1 تربیت اخلاقی.................................................................................................................................................... 9فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق1.2 مقدمه ...................................................................................................................................................................... 112.2 تعریف مفهوم اخلاق............................................................................................................................................. 113.2 دیدگاه ها و مکاتب موجود در مورد اخلاق .................................................................................................... 123.2. 1 اخلاق توصیفى................................................................................................................................................. 123.2. 2 اخلاق هنجارى یا دستورى............................................................................................................................ 133.2. 2. 1 دیدگاه ها و نظریات غایتگرایانه ............................................................................................................ 143.2. 2. 1.1کورتالیسم ................................................................................................................................................. 143.2. 2. 1.2 اپیکوریسم................................................................................................................................................ 153.2. 2. 1.3مکتب جرمی بنتام................................................................................................................................... 153.2. 2. 1.4مکتب استوارت میل................................................................................................................................ 163.2. 2. 1.5مکتب کمال گرایی فریدریش نیچه..................................................................................................... 163.2. 2. 2 دیدگاهها و نظریات وظیفهگرایانه............................................................................................................ 173.2. 2. 2. 1 مکتب کانت............................................................................................................................................ 173.2. 3 فرا اخلاق........................................................................................................................................................... 173.2. 3 .1 طبیعت گرایی اخلاقی................................................................................................................................ 183.2. 3 .2 غیرطبیعت گرایی اخلاقی (یا شهودگرایی)............................................................................................ 183.2. 3 .3غیر شناخت گرایی اخلاقی (یاعاطفهگرایى).......................................................................................... 194.2 دیدگاه صاحب نظران در مورد اخلاق.............................................................................................................. 195.2 دیدگاه صاحب نظران مسلمان راجع به اخلاق.............................................................................................. 212. 6 اخلاق ديني، دين، پشتوانه اخلاق................................................................................................................... 252. 7 نظام تربیتی اخلاق قرآنی.................................................................................................................................. 268.2 پیشینه تحقیق....................................................................................................................................................... 281.8.2 پژوهشهای انجام شده در داخل کشور....................................................................................................... 28فصل سوم: روش شناسی تحقیق1.3 مقدمه....................................................................................................................................................................... 322.3 روش شناسی تحقیق............................................................................................................................................ 323.3 جامعه آماری و نمونه............................................................................................................................................ 333 .4 ابزار جمعآوری دادهها......................................................................................................................................... 333. 5 روش تجزیه و تحلیل دادهها.............................................................................................................................. 34فصل چهارم: یافتههای تحقیق1.4 .مقدمه ..................................................................................................................................................................... 362.4 پرسش اول تحقیق ............................................................................................................................................... 372.4. 1 مفاهیم و مضامين اخلاقي در قرآن كدامند؟............................................................................................. 371.2.4. 1 اخلاق فردی.................................................................................................................................................. 371.1.1.2.4 خودشناسی ............................................................................................................................................... 372.1.1.2.4 کار و تلاش ................................................................................................................................................ 443.1.1.2.4 سلامت جسم و تن .................................................................................................................................. 471.2.4. 2 اخلاق اجتماعی............................................................................................................................................ 501.2.1.2.4 پدر و مادر................................................................................................................................................... 502.2.1.2.4 همسر........................................................................................................................................................... 523.2.1.2.4 فرزندان........................................................................................................................................................ 534.2.1.2.4 معلم و راهنما............................................................................................................................................. 565.2.1.2.4 شاگردان...................................................................................................................................................... 566.2.1.2.4 ایتام.............................................................................................................................................................. 577.2.1.2.4 مستمندان و مستضعفان......................................................................................................................... 618.2.1.2.4 همسایگان................................................................................................................................................... 649.2.1.2.4 دشمنان و مشرکان................................................................................................................................... 6510.2.1.2.4 منافقین.................................................................................................................................................... 571.2.4. 3 اخلاق محیط زیست.................................................................................................................................... 681.3.1.2.4 طبیعت........................................................................................................................................................ 682.2.4 پرسش دوم تحقیق .......................................................................................................................................... 721.2.2.4 مبانی هستی شناختی و انسان شناختی ................................................................................................ 723.2.4 پرسش سوم تحقیق.......................................................................................................................................... 763.2.4 .1 اهداف تربیت اخلاقی.................................................................................................................................. 771.1.3.2.4 هدف کلی................................................................................................................................................... 772.1.3.2.4 اهداف جزیی.............................................................................................................................................. 781.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق فردی..................................................................................................................... 782.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق اجتماعی.............................................................................................................. 783.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق زیست محیطی................................................................................................... 792.3.2.4 مبانی تربیت اخلاقی.................................................................................................................................... 801.2.3.2.4 توحید.......................................................................................................................................................... 802.2.3.2.4 فطرت ......................................................................................................................................................... 813.2.3.2.4 اختیار.......................................................................................................................................................... 824.2.3.2.4 معرفت پذیری انسان................................................................................................................................ 833.3.2.4 شيوههاي تربيت اخلاقي در قرآن............................................................................................................. 841.3.3.2.4 روش حبّ عبودي..................................................................................................................................... 842.3.3.2.4 روش موعظه و نصيحت........................................................................................................................... 853.3.3.2.4روش الگوسازي با بيان داستان و مثال................................................................................................ 864.3.3.2.4 روش پرسش و پاسخ................................................................................................................................ 875.3.3.2.4 امر به معروف و نهي از منكر.................................................................................................................. 886.3.3.2.4 روش مواجه شدن با نتایج اعمال........................................................................................................... 887.3.3.2.4 روش تکلیف به اندازه توان...................................................................................................................... 898.3.3.2.4 روش ایجاد انگیزه..................................................................................................................................... 909.3.3.2.4 روش تفکر و مطالعه................................................................................................................................. 9110.3.3.2.4 روش تشویق و تنبیه............................................................................................................................. 92فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادها1.5 مروری بر یافتههای پژوهش.............................................................................................................................. 951.1.5 مرور یافتههای پرسش اول............................................................................................................................ 952.1.5 مرور یافتههای پرسش دوم............................................................................................................................. 963.1.5 مرور یافتههای پرسش سوم.......................................................................................................................... 972.5 بحث و گفتگو........................................................................................................................................................ 993.5 محدودیتهای تحقیق........................................................................................................................................ 1004.5 پیشنهادات تحقیق............................................................................................................................................... 101منابعمنابع فارسی.................................................................................................................................................................... 104منابع خارجی.................................................................................................................................................................. 105 فهرست جداولجدول4-1 فراوانی شاخصهای اخلاق فردی............................................................................................................ 70جدول 4-2 فراوانی شاخصهای اخلاق اجتماعی.................................................................................................... 71جدول 4-3 فراوانی شاخصهای اخلاق محیط زیست............................................................................................ 71