کل مقاله 12 صفحهبررسی جایگاه عدالت اجتماعی در سیره پیامبر اعظم چکیدهعدالت اجتماعی از بزرگ ترین آرمان های بشر بوده و در جوامع مختلف، اعتبار و ارزش بالایی دارد. اسلام نیز به عنوان کامل ترین دین، خود را مدافع عدالت معرفی نموده است، به گونه ای که این موضوع، در سیره رهبران این دین، برجستگی و موقعیت کم نظیری دارد. از آن جا که پیامبراعظم(صلی الله علیه وآله)پس از هجرت، فرصت رهبری اجرایی جامعه را نیز پیدا کرد، مقوله عدالت اجتماعی در سیره ایشان، سخت مورد توجه بود. در این نوشتار، جایگاه عدالت اجتماعی را در سیره پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)بررسی می نماییم.واژگان کلیدی: پیامبراعظم، عدالت، عدالت اجتماعی، قشربندی، نابرابری اجتماعی، تبعیض، سیره و نظام جاهلی. مقدمهعدالت از بزرگ ترین آرمان های بشر و از مهم ترین مفاهیم درحوزه علوم اجتماعی است. ضرورت آن برای جامعه انسانی سبب شده که این گوهر، همواره به عنوان یکی از هدف های عالی زندگی اجتماعی بشر و نیز معیار ارزیابی رفتار رهبران جامعه مطرح باشد. اهمیت عدالت به حدی است که نحله های مختلف فکری و رهبران اجتماعی، به منظور جلب رضایت عمومی و کسب مشروعیت، خود را مدافع آن معرفی می کنند، هرچند در عمل، التزامی بدان نداشته باشند.عدالت در مکتب اسلام، جایگاه ویژه ای دارد و در قرآن کریم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. این مقوله نزد پیامبراعظم(صلی الله علیه وآله) از اعتبار خاصی برخوردار بوده و در اولویت همه برنامه های اجتماعی ایشان قرار داشته است. در این مقاله، جایگاه عدالت در سیره نبوی(صلی الله علیه وآله) بررسی شده است. مفهوم عدالتاگر چه در علوم اجتماعی، تعریف واحدی برای مفاهیم ارائه نمی شود و مفهوم عدالت نیز از این امر مستثنا نیست، اما روشن شدن اجمالی یک مفهوم در تبیین و تحلیل مباحثی که حول آن مطرح می شود نقش مهمی دارد. بنابراین، لازم است با نگاهی به برخی معانی لغوی و اصطلاحی عدالت، مفهوم مورد نظر این مقاله را بیان نماییم.معنای لغوی و اصطلاحی عدالتعدل، یعنی معادل، متعادل، حد وسط، ضد جور، و شایسته گواهی دادن، عادل، داد دهنده، پیمانه، پاداش. در حکمت عملی، عدل مقابل ظلم است و به معنای احقاق حق از باطل است و امر متوسط میان افراط و تفریط را نیز عدل می گویند.برخی نیز عدالت را چنین معنا کرده اند: عدالت در لغت به معنای راستی (استقامت)، و در شریعت به معنای راستی در راه حق و دوری از مانع و برتری دادن عقل بر هواست، و در اصطلاح فقیهان عبارت است از پرهیز از گناهان بزرگ و اصرار نکردن در گناهان کوچک، و راست گویی و پرهیز از دروغ و... . عدالت از آن جا که مصدراست مترادف عدل است و عدل عبارت است از اعتدال و راستی و میل به حق، و حد وسط بین دو طرفِ افراط و تفریط. متفکران اسلامی چند تعریف از عدالت ارائه کرده اند:1. نهادن هر چیز در موضع خودش: این تعریف برگرفته شده از کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام)است که فرمود:العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها عن جهتها؛ عدالت هر چیزی را در جای خود می نهد در حالی که بخشش، آن را از جای خود خار ج می کند.2. اعطاءکل ذی حق حقه: عدالت، دادن حق است به حق دار.3. موزون بودن: اگر مجموعه ای را در نظر بگیریم که اجزا و ابعاد مختلفی داشته و هدف خاصی از آن منظور باشد، باید در آن از حیث مقدار لازم هر جزء و از لحاظ کیفیت ارتباط اجزا با یگدیگر شرایط معینی رعایت شود، و تنها در این صورت است که آن مجموعه می تواند باقی باشد و نقش منظور و نتیجه مطلوب را ایفا نماید. چنین مجموعه ای را متعادل می گویند. برای عدالت اجتماعی نیز تعاریف مختلفی ارائه شده که به برخی از آن ها اشاره می شود:1. عدالت اجتماعی؛ عبارت است از احترام به حقوق دیگران و رعایت مصالح عمومی؛ به بیان دیگر، عدالت اجتماعی عبارت است از شناخت حقوق طبیعی و قراردادی که جامعه برای تمام افراد قائل است، مانند تقسم کار و دادن مزد به کارگران طبق کارایی آنان و افزودن خدمات و تأمین نیازهای اجتماعی ای که افراد برای حفظ بقای خود و تسهیل در پیشرفت کار خود و رسیدن به سعادت خود، حق دارند آن ها را به دست آورند.2. عدالت، نقطه مقابل ظلم و تبعیض است و عبارت است از رعایت حقوقی که هر بشر به موجب خلقت خود و به موجب کار و فعالیت خود به دست آورده است. اما عدالت، نقطه مقابل ظلم است، زیرا ظلم، یعنی این که آن چه فرد استحقاق دارد به او ندهند و از او بگیرند، و نیز عدالت نقطه مقابل تبعیض است، زیرا تبعیض، یعنی این که موهبتی را از دو فرد که در شرایط مساوی قرار دارند دریغ بدارند.3. عدالت اجتماعی، عبارت است از این که حق هر صاحب حقی را به او بدهند و هر کس به حق خود که لایق و شایسته آن است برسد؛ نه ظلمی به او بشود و نه او به کسی ظلم کند.البته باید توجه داشت که عدالت اجتماعی اصطلاحی جدید است و مکتب هایی که اقتصاد و ثروت را محور اصلی می دانند، روی آن تکیه می کنند. آن چه در آموزه های اسلام بر آن تأکید می شود، عدل است. البته عدل، گرایش ها و موارد اجرا و کاربردش در جامعه، مصادیق متعددی دارد که با مفهوم عدالت اجتماعی، همسویی پیدا می کند.با توجه به تعریف های یاد شده، مراد ما از عدالت اجتماعی در این جا عبارت است از توزیع برابر امکانات و فرصت های اجتماعی و تساوی همگان در برابر قوانین جاری، و استیفای بدون تبعیض حقوق، به گونه ای هرکس به تناسب استعداد و تلاش خود و بدون لحاظ روابط نژادی، حزبی و گروهی، از امتیازات و خیرات اجتماعی بهره مند شود. پافشاری پیامبر درباره عدالت مداری کارگزاراندر واقع در سراسر زندگی سیاسی اجتماعی پیامبراعظم به مقوله عدالت به عنوان بزرگ ترین مصلحت اجتماعی نگاه می شد. در اندیشه نبوی، اساس و فلسفه تشکیل حکومت، اجرای عدالت در جامعه است و حکومت بدون عدالت هیچ ارزش و اعتباری ندارد. آن حضرت در یکی از بیاناتشان می فرماید:آیا می خواهید شما را از حکومت با خبر کنم که حکومت چیست ؟ اول آن سرزنش و دوم آن پشیمانی و سوم آن عذاب در روز قیامت است مگر کسی که عدالت را پیشه کند.از همین رو، یکی از سفارش های مهم آن حضرت به کارگزاران حکومتی شان، اجرای عدالت بود. فرمان آن حضرت به عمرو بن حازم که به عنوان حاکم یمن منصوب شده بود نمونه ای گویا از این حقیقت است. پیامبر گرامی اسلام به وی فرمان می دهد که طرف دار حق باشد همان طوری که خدا بدان دستود داده است و در انجام دادن حق با مردم نرم باشد و در ستم گری بر آنان سخت گیرد، زیرا که خدا ظلم را ناپسند دارد و از آن نهی کرده و فرموده است: آگاه باشید که لعنت خدا بر ظالمان باد.