فهرست مطالبفصل نخست: معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی11-1: معرفی21-2: تجارت آب مجازی: ظرفیتها و ملاحظات41-3: آب آبیو آب سبز61-4: معرفی روشهای کمّی91-4-1: روش محاسبۀ آب مجازی ذخیرهشده در محصولات کشاورزی91-4-2: روش محاسبۀ دبی آب مجازی درحال جابهجایی111-5: تجارت آب مجازی و صرفهجویی در مصرف آب121-5-1: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح ملی121-5-2: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح جهانی15 فصل دوم: تجارت آب مجازی، ملاحظات اقتصادی و اجتماعی و امنیت غذایی172-1: مقدمه172-2: ملاحظات اقتصادی و اجتماعی182-2-1: مفهوم اقتصاد آب182-2-2: بازدهی اقتصادی آب202-2-3: نظریۀ مزیت نسبی و نظریۀ هزینۀ فرصت232-2-4: توسعۀ تجارت آب مجازی و توسعۀ زیرساختها242-2-5: تجارت آب مجازی و ارتقای جایگاه اقتصادی آب252-2-6: تحولات اقتصاد آب: قبل و بعد از ظهور واژۀ آب مجازی252-3: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی262-4: بررسی چند نمونهپژوهی282-4-1: مصر292-4-1-1: تولید محصولات کشاورزی و تجارت بینالمللی292-4-1-2: آب مجازی، نیروی کار، زمین و سرمایه292-4-1-3: امنیت غذایی342-4-2: چین352-5: معرفی زمینههای مطالعاتی صورتگرفته35 فصل سوم: سیاستهای مدیریتی منابع آب در کشورهای منتخب آسیایی383-1: عوامل ملی و منطقهای مؤثر بر منابع آب393-1-1: وضعیت آب در جهان393-1-2: وضعیت آب در منطقۀ خاورمیانه و آسیا413-1-3: استراتژی بحران آب در خاورمیانه و آسیا423-1-4: مروری بر عوامل زمینهساز در سطح ملی443-1-4-1: برخی از مشخصهها و روندها از دیدگاه کمیت منابع آب [33]443-1-4-2: برخی شاخصها از دیدگاه مصارف منابع آب[33]453-1-4-3: برخی شاخصها از دیدگاه پیامدهای توسعۀ ناپایدار و جنبههای مدیریتی [33]46۱. بهرهوری استفاده از منابع آب46۲. اجرای طرحهای مکمل طرحهای توسعۀ منابع آب46۳. اقتصادی و مدیریت مالی46۴. کیفیت منابع آب و مسائل زیستمحیطی46۵. حلقههای مفقود463-1-4-4: برخی شاخصها از دیدگاه بهرهبرداری از رودخانههای مرزی و منابع آب مشترک [33]473-2: خلاصهای از سیاستهای مدیریتی منابع آب برای بررسی وضعیت آب در کشورهای منتخب473-2-1: پاکستان [34]473-2-1-1: استراتژیهای موجود برای مصرف مداوم از منابع آب473-2-2: استرالیا [35]493-2-2-1: استراتژیهای ملی و درونکشوری493-2-2-2: مدیریت منابع طبیعی503-2-3: هند [36]513-2-3-1: آب و توسعۀ پایدار513-2-3-2: سیاست ملی آب513-2-3-3: چهارچوب قانونگذاری523-2-4: سریلانکا [37]523-2-4-1: توسعۀ مداوم منابع آبی در سریلانکا523-2-4-2: سیاستهای توصیهشده52۱. تقویت روشهای مدیریت مشارکتی برای دستیابی به دیرپایی اقتصادی و مالی52۲. توجه به قوانین موجود آب و ارائۀ قوانین جدید برای مدیریت مؤثر منابع آب سطحی و زیرزمینی برای استفادۀ مداوم53۳. بهبود سیستم دادههای مدیریت53۴. تقویت مؤسسات مربوط به بخش آب ازطریق اصلاح اصول مدیریتی با تمرکز بر سیاستهای موجود برای دستیابی به دیرپایی مالی53۵. طراحی جامع در آبگیرها54۶. برنامۀ هماهنگسازی بخش ملی برای تأمین آب و تعیین بودجۀ بخش فاضلاب543-2-4-3: استراتژی آینده برای هماهنگسازی مؤثر543-2-4-4: به کارگیری قوانین دوبلین در استراتژیها و پروژهها543-2-5: چین [38]543-2-5-1: طرح ملّی بررسی آب542-2-5-2: قوانین سازمانی برای مدیریت و توسعۀ منابع آبی563-2-6: اندونزی [39]563-2-6-1: وضعیت جاری توسعه و مدیریت منابع آبی56۱. سیاست و استراتژی56۲. دستیابی به توسعۀ منابع آبی، طی طرح 25ساله56۳. سیاستهای بخشها برای توسعه و مدیریت منابع آب57۱. اهداف و استراتژیها برای طرح توسعۀ 25سالۀ دوم57۲. سیاستهای کلّی58۳. سیاستهای ویژه58۴. سیاست مدیریت منابع آب58۵. استراتژی برای مدیریت منابع آب58۶. مصرف آب در بخش صنعت59۷. مصرف آب در بخش کشاورزی59۸. مصرف آب در بخش شهری59۹. کیفیت آب59۱۰. کنترل سیل603-2-6-2: دغدغهها و مشکلات موجود603-2-7: مالزی [40]603-2-7-1: طرح ملی آب603-2-7-2: چهارچوب قانونی و سازمانی60۱. چهارچوب سازمانی60۲. چهارچوب قانونگذاری603-2-7-3: مصرف مداوم منابع آب و حفاظت از آب613-2-8: ایران [41]613-2-8-1: مصارف فعلی آب613-2-8-2: پیشبینی مصارف آب در آینده623-2-8-3: منابع آبی تأمینشدنی برای سال 1400623-2-8-4: پیشبینی منابع آب برای تأمین نیازها در سال 1400623-2-8-5: راهبردهای توسعۀ منابع آب63۱. آبهای زیرزمینی63۲. پسابهای شهری و کشاورزی64۳. منابع آب سطحی643-2-8-6: راهبردهای مصرف آب64۱. مصرف آب در بخش کشاورزی64۲. مصرف شرب و بهداشت و صنعت653-2-8-7: راهبردهای حفاظت محیطزیست آبی65 فصل چهارم: بازنگری در سیاستهای مدیریت منابع آب674-1: تجارت آب مجازی در ایران: ظرفیتها و کاربردها684-2: تجارت آب مجازی از دیدگاه مدیران منابع آب و از دیدگاه کلان کشوری704-3: راهکارهای فعلی تأمین آب در مناطق کشور714-4: ضرورت تشکیل بانک آماری بهمنظور مطالعه و شفافسازی734-4-1: نیازمندیهای آماری744-4-2: نیاز به شفافسازی صادرات و واردات کالاها از دیدگاه تجارت آب مجازی754-5: اقتصاد سیاسی تجارت آب مجازی764-6: سیاستهای امنیت غذایی در کشور و تأثیر آن بر مصرف آب774-7: تجارت آب مجازی و روابط بینالملل814-8: سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی و لزوم تمرکززدایی834-9: تجارت آب مجازی و بخشهای کشاورزی و صنعت و خدمات844-10: تجارت آب مجازی و سیاستهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی864-11: تجارت آب مجازی و تأثیرات زیستمحیطی884-12: تجارت آب مجازی و اصلاح الگوی کشت884-13: توسعۀ پایدار و تجارت آب مجازی904-14: تعمیم موضوع به تجارت درونکشوری و بینالمللی آب مجازی914-14-1: طبقهبندی مباحث و مطالعات آب مجازی921. مباحث و مطالعات اولیه922. تجارت آب مجازی و شفافسازی تجارت محصولات از منظر آب مجازی جابهجاشده933. برنامهریزی و راهبردهای کلان93۱. توسعۀ مدلهای مفهومی و ریاضی و برنامهریزی93۲. بررسی موانع و روابط ساختاری93 فصل پنجم: استراتژی ملی مدیریت منابع آب با رویکرد آب مجازی965-1: مقدمه975-2: استراتژیهای نوین مدیریت منابع آب975-2-1: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی985-2-2: تجارت آب مجازی و ملاحظات سیاسی1015-2-3: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش کشاورزی1045-2-4: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش صنعت1075-2-5: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش مدیریت شهری1085-3: الگوهای مدیریتی پیشنهادی1095-3-1: خودکفایی کامل محصولات کشاورزی1105-3-2: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و واردات آب مجازی1145-3-3: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و صادرات و واردات آب مجازی1185-4: برابری فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی سناریوها1325-5: تکمیل سناریوهای پیشنهادی بهمنظور حفظ منابع آب با رویکرد آب مجازی139 فصل ششم: جمعبندی و تحلیل دادهها1436-1: مقدمه1446-2: گزینش منطقۀ مدنظر144الف. مشخصات منطقه و بررسی برخی بخشهای متأثر از سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی1466-3: کلیات1466-4: منابع آب1486-4-1: آبهای سطحی1486-4-2: آبهای زیرزمینی1496-5: طرحهای انتقال بینحوضهایِ آب در استان1516-6: بررسی شاخصهای اقتصادی و اجتماعی استان اصفهان1566-7: بررسی وضع موجود برخی زیربخشهای کشاورزی استان اصفهان1586-7-1: محصولات زراعی و باغی1596-7-2: آب و خاک160ب. بررسی جامع مصارف آبی و تحلیل سیاستهای بخش کشاورزی در استان، با استفاده از... 1626-8: نگاهی جامع به مصارف بخش کشاورزی در سالهای ۱۳82 و ۱۳83 و ۱۳84، از دیدگاه آب مجازی1636-9: بررسی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ کشاورزی و دامی در سالهای آخر برنامۀ چهارم توسعه... 1936-10: بررسی بازدهی اقتصادی آب در بخشهای کشاورزی و صنعت و در کالاهای راهبردی کشتپذیر در استان2036-11: بررسی سیاستهای امنیت غذایی و مصرف آب در استان با استفاده از مفهوم آب مجازی تا افق 1400207منابع209فهرست جدولهاجدول 1-1: (منبع [2])3جدول 1-2: (منبع [2])3جدول1-3: میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابهجایی در بازۀ زمانی 1977تا۲۰۰۱ بهتفکیک محصولات (منبع: [2])5جدول 1-4: خصوصیات آب آبی و آب سبز (منبع: [10])9جدول 1-5: بزرگترین واردکنندگان آب مجازی و میزان حفظ منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14جدول 1-6: بزرگترین صادرکنندگان آب مجازی و میزان کاهش منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14جدول 2-1: تخمین نیاز سالانۀ نیروی کار و آب آبیاری برای تولید محصولات عمدۀ کشاورزی در درون مصر در طی سالهای 1993تا1997. دستهبندی محصولات در سه دستۀ واردات و خودکفایی و صادرات، نشاندهندۀ مسیرهای آب مجازی است.31جدول 2-2: تولید داخلی و واردات گندم و ذرت و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی موجود در گندم و ذرت وارداتی طی سالهای 1993تا1997.32جدول 2-3: تولید داخلی و صادرات پنبه و برنج و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی در پنبه و برنج صادراتی، در طی سالهای 1993تا1997.34جدول 3-1: پخش جهانی منابع تجدیدشوندۀ آب (منبع: [33])40جدول 3-2: میزان آب دردسترس و آب قابلبرداشت طی سالهای 1960تا۲۰۲۵ (منبع: [26])43جدول 3-3: برآورد سرمایهگذاری لازم برای منطقۀ خاورمیانه و آسیا 1996تا۲۰۰۵ (منبع: [33])44جدول 3-4: وضعیت آب در کشور و برنامۀ تأمین نیازهای آبی کشور61جدول 3-5: نحوۀ تأمین نیازهای آبی در سال 140063جدول 3-6: حجم پسابهای اصلی در سال 140063جدول 3-7: منابع آب موجود در کشورهای آسیا (منبع: [42])66جدول 4-1: بررسی سیاستهای امنیت غذایی در کشور از منظر آب آبی موردنیاز و با استفاده از مفهوم آب مجازی برای سال 138579جدول 4-2: میزان وابستگی اقتصاد ملی به واردات آب مجازی در کشورهای منتخب در طی سالهای 1995تا۱۹۹۹ (منبع: [46])85جدول 5-1: بزرگترین واردکنندگان آب مجازی و میزان حفظ منابع آب میانگین سالیانه فاصلۀ زمانی 1997تا2001 (منبع: [57])102جدول 5-2: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات کشاورزی (منبع: [59])105جدول 5-3: تولیدات گروههای گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org)106جدول 5-4: تولیدات گروههای گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org)106جدول 5-5: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات صنعتی (منبع: [59])108جدول 5-6: نیاز آبی محصولات و فرآوردههای گوناگون گروههای غذایی113جدول 5-7: میزان مصرف و نیاز به محصولات غذایی و آب موردنیاز کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)113جدول 5-8: میزان منابع آبی در ایران (منبع: www.fao.org)114جدول 5-9: واردات گروههای گوناگون غذایی به ایران (منبع: www.fao.org)117جدول 5-10: واردات گروههای گوناگون غذایی به ایران (منبع: (www.fao.org117جدول 5-11: میزان مصرف و واردات محصولات غذایی و آب مجازی واردشده به کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)118جدول 5-12: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور چین، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)123جدول 5-13: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور ترکیه، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)123جدول 5-14: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور بنگلادش، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-15: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور قزاقستان، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-16: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور تایلند، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-17: تولیدات، صادرات و واردات محصولات غذایی کشور امارات، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)125جدول 5- 18: صادرات گروههای گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org)125جدول 5- 19: صادرات گروههای گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org)126جدول 5-20: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)127جدول 5-21: صادرات محصولات غذایی و آب مجازی صادرشده از کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: یافتههای تحقیق، www.fao.org)128جدول 5-22: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی و آب مجازی کشور ایران، 200۱تا200۳134جدول 5-23: برابری سناریوهای پیشنهادی و جدول امتیازدهی136جدول 5-24: درصد پیشنهادی دگرگونیهای تولید و صادرات و واردت در گروههای غذایی در سناریوی سوم140جدول 6-1: پروژههای بینحوضهای انتقال آب در استان اصفهان152جدول 6-2: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1387164جدول 6-3: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1387168جدول 6-4: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1387168جدول 6-5: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388170جدول 6-6: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1388176جدول 6-7: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1388176جدول ۶-۸: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388177جدول 6-9: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1389182جدول 6-10: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1389182جدول 6-11: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1387183جدول 6-12: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1388184جدول 6-13: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1389186جدول 6-14: وضعیت تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سالهای 1387تا1389 با احتساب کالاهای کشاورزی و دامی187جدول 6-15: بررسی میزان مصارف آبی، صرفهجویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش رفتار تولید محصولات زراعی (میزان تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش مییابد) در سالهای 1387تا1389 در استان اصفهان187جدول 6-16: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی194جدول 6-17: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی196جدول 6-18: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سالهای ۱۳87 و ۱۳88 با سالهای 1387تا1389 در تولید محصولات عمده و راهبردی198جدول 6-19: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1387، با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی199جدول 6-20: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1388، با توجه به برنامۀ چهارم توسعه از دیدگاه تجارت آب مجازی199جدول 6-21: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سالهای ۱۳87 و ۱۳88 یا سالهای 1387تا1389 در تولید محصولات دامی200جدول 6-22: بررسی میزان مصارف آبی، صرفهجویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش عملکرد تولید محصولات عمده و راهبردی (میزان تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش مییابد) در سالهای 1387 و 1388 در استان اصفهان201جدول 6-23: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخشهای زراعت و باغداری، استان اصفهان سالهای 1387تا1389203جدول 6-24: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخشهای زراعت و باغداری، استان اصفهان سالهای 1387تا1389203جدول 6-25: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب در سالهای 1387تا1389 با استفاده از مفهوم آب ذخیرهشده در کالا، برای کالاهای راهبردی قابل تولید در استان اصفهان بهصورت استانی و میانگین کشوری205جدول 6-26: بررسی سیاستهای امنیت غذایی کشور در استان از منظر آب آبی و سبز موردنیاز با استفاده از مفهوم آب مجازی برای سال 1386207فهرست نمودارهانمودار 2-1: ارزش کل آب در کشورهای منتخب جهان. منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب21نمودار 2-2: ارزش مصارف غیرکشاورزی آب در چند کشور. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد)22نمودار 2-3: ارزش مصارف کشاورزی آب در کشورهای منطقه. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب(23نمودار 4-1: میزان آب آبیاری موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک با رشد جمعیت و در بازدههای گوناگون80نمودار 4-2: تأثیر بهبود بازده در میزان مصرف آب آبیاری درصورت خودکفایی در محصولات استراتژیک در سال 138580نمودار 4-3: تأثیر سرانۀ مصرف گندم در ایران بر میزان مصرف آب آبیاری در صورت خودکفایی در سال 1385 (جدول 4-1)81نمودار 5-1: برابری قیمت تمام شدۀ محصولات غذایی در ایران و بازارهای جهانی،1382 111نمودار 5-2: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، کاربری زمین، سال 2004 (منبع: www.fao.org) 115نمودار 5-3: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، مصارف آب، 2004 (منبع: www.fao.org) 115نمودار 5-4: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، زمینهای کشتپذیر، 2004 (منبع: www.fao.org) 116نمودار 5-5: تولیدات میوه و سبزیجات در ایران (منبع: (www.fao.org119نمودار 5-6: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی میوه و سبزیجات (منبع: www.fao.org) 120نمودار 5-7: تولیدات غلات در ایران (منبع: www.fao.org)120نمودار 5-8: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی غلات (منبع: (www.fao.org121نمودار 5-9: تولیدات گوشت در ایران (منبع: (www.fao.org121نمودار 5-10: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی گوشت (منبع: www.fao.org) 122نمودار 5-11: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)126نمودار 5-12: صادرات غلات کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org)129نمودار 5-13: صادرات روغن نباتی کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org)129نمودار 5-14: صادرات شکر کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org) 130نمودار 5-15: صادرات محصولات کشاورزی کشور تایلند (منبع: www.fao.org) 131نمودار 5-16: واردات محصولات کشاورزی کشور امارات (منبع: www.fao.org) 132نمودار 5-17: مقایسۀ نموداری شاخصهای هریک از سناریوهای مطرحشده137نمودار 5-18: مقایسۀ مجموع امتیاز کسبشده با کمک هر سناریو138نمودار 5-19: درصد دگرگونیها در میزان منابع آبی141نمودار 5-20: میزان دگرگونیهای آب مجازی وارداتی و صادراتی کشور141نمودار 6-1: میزان مصرف آب محصولات زراعی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1387189نمودار 6-2: برابری مصارف آبی کالاهای عمدۀ کشاورزی و دامی در سالهای 1387تا1389 (با احتساب آب آبی و آب سبز و بدون درنظرگرفتن بازده) 190نمودار 6-3: برابری میزان صادرات آب مجازی با کمک تولید کالاهای عمدۀ صادرکنندۀ آب مجازی در استان در سالهای 1387تا1389192نمودار 6-4: افزایش مصارف آبی تولید محصولات عمده و راهبردی و دامی در سالهای نشاندادهشده200نمودار 6-5: میزان مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1387202نمودار 6-6: میزان مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1388202نمودار 6-7: تغییرات بازدهی اقتصادی آب با توجه به درصد بهبود عملکرد و بازده، با توجه به ارقام سال 1387 در استان اصفهان206نمودار 6-8: بررسی میزان آب موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک قابل تولید در منطقه با رشد جمعیت و با افزایش میزان عملکرد به میزان درصدهای ذکرشده بدون احتساب بازده208فهرست شکلهاشکل 1-1: چرخۀ آب آبی و آب سبز (منبع [11]) 8شکل 1-2: تعادل آب شیرین در جهان (منبع [4]) 8شکل 1-3: حفظ آب ملی مصر با واردات سالانۀ گندم از کشورهای گوناگون. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13شکل 1-4: کاهش منابع آب ملی ازطریق صادرات برنج از تایلند به سایر کشورها. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13شکل 1-5: حفظ آب جهانی با کمک واردات برنج توسط مکزیک از آمریکا. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 16شکل 1-6: کاهش آب جهانی با کمک واردات برنج اندونزی از تایلند. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13])16شکل 4-1: رابطۀ سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاستهای کلان در جامعهای ایدئال95شکل 4-2: رابطۀ سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاستهای کلان در وضعیت فعلی95شکل 5-1: چهارچوب سیاستهای مدیریتی بررسی تجارت آب مجازی (منبع: یافتههای تحقیق)98شکل 5-2: نقشۀ پخش گرسنگی در سطح دنیا (منبع: www.fao.org)100شکل 5-3: میزان آب مجازی وارداتی به ایران در اثر تجارت محصولات کشاورزی، میانگین واردشدۀ 1997تا2001103شکل 6-1: موقعیت سازههای آبی حوزۀ رفتار آب منطقهای استان اصفهان (منبع: شرکت مدیریت منابع آب ایران)154 1-1: معرفیتولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل گوناگون تولید کالا استفاده میشود، «آب مجازی[1] ذخیرهشده در کالا» نامیده میشود؛ برای نمونه، برای تولید یک کیلوگرم از غلات که بهصورت دِیْم و در وضعیت جوّی مطلوب رشد کرده است، بین ۱تا۲ مترمکعب آب نیاز است و برای تولید همین اندازه غله در اوضاع جوی نامطلوب با دما و تبخیر و تعرق زیاد، بین 3تا5 مترمکعب آب مصرف میشود [1]. برای تولید محصولات دامی درمقایسهبا محصولات کشاورزی، بهمراتب، به مصرف آب بیشتری نیاز است؛ برای نمونه، برای تولید ۱ کیلوگرم پنیر، به 5تا۵.۵ مترمکعب آب و برای تولید ۱ کیلوگرم گوشت گاو، تقریباً به 16 مترمکعب آب نیاز است [2]. علاوهبر محصولات کشاورزی، در سالهای اخیر مطالعات اندکی نیز در زمینۀ آب مصرفی برای تولید محصولات صنعتی انجام شده است؛ بهطور نمونه، نتیجۀ تحقیق ویلیامز و همکاران (2002) نشان میدهد که برای تولید چیپ الکترونیکیِ 32 مگابیتی به وزن 2 گرم، 32 مترمکعب آب مصرف میشود [3].حدود 74درصد از منابع آبی در دسترس در جهان، در بخش کشاورزی مصرف میشود [4]. این عدد برای کشور ایران، حدود 93درصد است. علاوهبر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی در تولید محصولات، فرهنگ تغذیهایِ مردم نیز تأثیر بسیاری در میزان مصرف آب یک کشور دارد؛ برای نمونه، اگر همۀ انسانها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند، برای تولید مواد غذایی موردنیاز، به 75درصد آب بیشتری در جهان نیاز است [2]. دگرگونی رژیم غذایی مردم میتواند منابع آبیِ دردسترس را افزایش دهد. مطرحکردن این بحث و بحثهایی که در بخشهای آینده مطرح خواهند شد، نشاندهندۀ این موضوع است که مفهوم آب مجازی، آب را بهعنوان موضوعی اساسی و جهانی برجستهتر میسازد و مدیریت آن را در سطوح خُرد و کلان جامعه و حوزۀ تجارت گسترش میدهد.در جدول زیر، آب مجازی دارای چند محصول و چند رژیم غذایی گوناگون نشان داده شده است.
ارائۀ الگوی بهینۀ مدیریت منابع آب براساس دیدگاه تجارت آب مجازی word
فهرست مطالبفصل نخست: معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی11-1: معرفی21-2: تجارت آب مجازی: ظرفیتها و ملاحظات41-3: آب آبیو آب سبز61-4: معرفی روشهای کمّی91-4-1: روش محاسبۀ آب مجازی ذخیرهشده در محصولات کشاورزی91-4-2: روش محاسبۀ دبی آب مجازی درحال جابهجایی111-5: تجارت آب مجازی و صرفهجویی در مصرف آب121-5-1: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح ملی121-5-2: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح جهانی15 فصل دوم: تجارت آب مجازی، ملاحظات اقتصادی و اجتماعی و امنیت غذایی172-1: مقدمه172-2: ملاحظات اقتصادی و اجتماعی182-2-1: مفهوم اقتصاد آب182-2-2: بازدهی اقتصادی آب202-2-3: نظریۀ مزیت نسبی و نظریۀ هزینۀ فرصت232-2-4: توسعۀ تجارت آب مجازی و توسعۀ زیرساختها242-2-5: تجارت آب مجازی و ارتقای جایگاه اقتصادی آب252-2-6: تحولات اقتصاد آب: قبل و بعد از ظهور واژۀ آب مجازی252-3: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی262-4: بررسی چند نمونهپژوهی282-4-1: مصر292-4-1-1: تولید محصولات کشاورزی و تجارت بینالمللی292-4-1-2: آب مجازی، نیروی کار، زمین و سرمایه292-4-1-3: امنیت غذایی342-4-2: چین352-5: معرفی زمینههای مطالعاتی صورتگرفته35 فصل سوم: سیاستهای مدیریتی منابع آب در کشورهای منتخب آسیایی383-1: عوامل ملی و منطقهای مؤثر بر منابع آب393-1-1: وضعیت آب در جهان393-1-2: وضعیت آب در منطقۀ خاورمیانه و آسیا413-1-3: استراتژی بحران آب در خاورمیانه و آسیا423-1-4: مروری بر عوامل زمینهساز در سطح ملی443-1-4-1: برخی از مشخصهها و روندها از دیدگاه کمیت منابع آب [33]443-1-4-2: برخی شاخصها از دیدگاه مصارف منابع آب[33]453-1-4-3: برخی شاخصها از دیدگاه پیامدهای توسعۀ ناپایدار و جنبههای مدیریتی [33]46۱. بهرهوری استفاده از منابع آب46۲. اجرای طرحهای مکمل طرحهای توسعۀ منابع آب46۳. اقتصادی و مدیریت مالی46۴. کیفیت منابع آب و مسائل زیستمحیطی46۵. حلقههای مفقود463-1-4-4: برخی شاخصها از دیدگاه بهرهبرداری از رودخانههای مرزی و منابع آب مشترک [33]473-2: خلاصهای از سیاستهای مدیریتی منابع آب برای بررسی وضعیت آب در کشورهای منتخب473-2-1: پاکستان [34]473-2-1-1: استراتژیهای موجود برای مصرف مداوم از منابع آب473-2-2: استرالیا [35]493-2-2-1: استراتژیهای ملی و درونکشوری493-2-2-2: مدیریت منابع طبیعی503-2-3: هند [36]513-2-3-1: آب و توسعۀ پایدار513-2-3-2: سیاست ملی آب513-2-3-3: چهارچوب قانونگذاری523-2-4: سریلانکا [37]523-2-4-1: توسعۀ مداوم منابع آبی در سریلانکا523-2-4-2: سیاستهای توصیهشده52۱. تقویت روشهای مدیریت مشارکتی برای دستیابی به دیرپایی اقتصادی و مالی52۲. توجه به قوانین موجود آب و ارائۀ قوانین جدید برای مدیریت مؤثر منابع آب سطحی و زیرزمینی برای استفادۀ مداوم53۳. بهبود سیستم دادههای مدیریت53۴. تقویت مؤسسات مربوط به بخش آب ازطریق اصلاح اصول مدیریتی با تمرکز بر سیاستهای موجود برای دستیابی به دیرپایی مالی53۵. طراحی جامع در آبگیرها54۶. برنامۀ هماهنگسازی بخش ملی برای تأمین آب و تعیین بودجۀ بخش فاضلاب543-2-4-3: استراتژی آینده برای هماهنگسازی مؤثر543-2-4-4: به کارگیری قوانین دوبلین در استراتژیها و پروژهها543-2-5: چین [38]543-2-5-1: طرح ملّی بررسی آب542-2-5-2: قوانین سازمانی برای مدیریت و توسعۀ منابع آبی563-2-6: اندونزی [39]563-2-6-1: وضعیت جاری توسعه و مدیریت منابع آبی56۱. سیاست و استراتژی56۲. دستیابی به توسعۀ منابع آبی، طی طرح 25ساله56۳. سیاستهای بخشها برای توسعه و مدیریت منابع آب57۱. اهداف و استراتژیها برای طرح توسعۀ 25سالۀ دوم57۲. سیاستهای کلّی58۳. سیاستهای ویژه58۴. سیاست مدیریت منابع آب58۵. استراتژی برای مدیریت منابع آب58۶. مصرف آب در بخش صنعت59۷. مصرف آب در بخش کشاورزی59۸. مصرف آب در بخش شهری59۹. کیفیت آب59۱۰. کنترل سیل603-2-6-2: دغدغهها و مشکلات موجود603-2-7: مالزی [40]603-2-7-1: طرح ملی آب603-2-7-2: چهارچوب قانونی و سازمانی60۱. چهارچوب سازمانی60۲. چهارچوب قانونگذاری603-2-7-3: مصرف مداوم منابع آب و حفاظت از آب613-2-8: ایران [41]613-2-8-1: مصارف فعلی آب613-2-8-2: پیشبینی مصارف آب در آینده623-2-8-3: منابع آبی تأمینشدنی برای سال 1400623-2-8-4: پیشبینی منابع آب برای تأمین نیازها در سال 1400623-2-8-5: راهبردهای توسعۀ منابع آب63۱. آبهای زیرزمینی63۲. پسابهای شهری و کشاورزی64۳. منابع آب سطحی643-2-8-6: راهبردهای مصرف آب64۱. مصرف آب در بخش کشاورزی64۲. مصرف شرب و بهداشت و صنعت653-2-8-7: راهبردهای حفاظت محیطزیست آبی65 فصل چهارم: بازنگری در سیاستهای مدیریت منابع آب674-1: تجارت آب مجازی در ایران: ظرفیتها و کاربردها684-2: تجارت آب مجازی از دیدگاه مدیران منابع آب و از دیدگاه کلان کشوری704-3: راهکارهای فعلی تأمین آب در مناطق کشور714-4: ضرورت تشکیل بانک آماری بهمنظور مطالعه و شفافسازی734-4-1: نیازمندیهای آماری744-4-2: نیاز به شفافسازی صادرات و واردات کالاها از دیدگاه تجارت آب مجازی754-5: اقتصاد سیاسی تجارت آب مجازی764-6: سیاستهای امنیت غذایی در کشور و تأثیر آن بر مصرف آب774-7: تجارت آب مجازی و روابط بینالملل814-8: سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی و لزوم تمرکززدایی834-9: تجارت آب مجازی و بخشهای کشاورزی و صنعت و خدمات844-10: تجارت آب مجازی و سیاستهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی864-11: تجارت آب مجازی و تأثیرات زیستمحیطی884-12: تجارت آب مجازی و اصلاح الگوی کشت884-13: توسعۀ پایدار و تجارت آب مجازی904-14: تعمیم موضوع به تجارت درونکشوری و بینالمللی آب مجازی914-14-1: طبقهبندی مباحث و مطالعات آب مجازی921. مباحث و مطالعات اولیه922. تجارت آب مجازی و شفافسازی تجارت محصولات از منظر آب مجازی جابهجاشده933. برنامهریزی و راهبردهای کلان93۱. توسعۀ مدلهای مفهومی و ریاضی و برنامهریزی93۲. بررسی موانع و روابط ساختاری93 فصل پنجم: استراتژی ملی مدیریت منابع آب با رویکرد آب مجازی965-1: مقدمه975-2: استراتژیهای نوین مدیریت منابع آب975-2-1: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی985-2-2: تجارت آب مجازی و ملاحظات سیاسی1015-2-3: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش کشاورزی1045-2-4: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش صنعت1075-2-5: تجارت آب مجازی و سیاستهای بخش مدیریت شهری1085-3: الگوهای مدیریتی پیشنهادی1095-3-1: خودکفایی کامل محصولات کشاورزی1105-3-2: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و واردات آب مجازی1145-3-3: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و صادرات و واردات آب مجازی1185-4: برابری فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی سناریوها1325-5: تکمیل سناریوهای پیشنهادی بهمنظور حفظ منابع آب با رویکرد آب مجازی139 فصل ششم: جمعبندی و تحلیل دادهها1436-1: مقدمه1446-2: گزینش منطقۀ مدنظر144الف. مشخصات منطقه و بررسی برخی بخشهای متأثر از سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی1466-3: کلیات1466-4: منابع آب1486-4-1: آبهای سطحی1486-4-2: آبهای زیرزمینی1496-5: طرحهای انتقال بینحوضهایِ آب در استان1516-6: بررسی شاخصهای اقتصادی و اجتماعی استان اصفهان1566-7: بررسی وضع موجود برخی زیربخشهای کشاورزی استان اصفهان1586-7-1: محصولات زراعی و باغی1596-7-2: آب و خاک160ب. بررسی جامع مصارف آبی و تحلیل سیاستهای بخش کشاورزی در استان، با استفاده از... 1626-8: نگاهی جامع به مصارف بخش کشاورزی در سالهای ۱۳82 و ۱۳83 و ۱۳84، از دیدگاه آب مجازی1636-9: بررسی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ کشاورزی و دامی در سالهای آخر برنامۀ چهارم توسعه... 1936-10: بررسی بازدهی اقتصادی آب در بخشهای کشاورزی و صنعت و در کالاهای راهبردی کشتپذیر در استان2036-11: بررسی سیاستهای امنیت غذایی و مصرف آب در استان با استفاده از مفهوم آب مجازی تا افق 1400207منابع209فهرست جدولهاجدول 1-1: (منبع [2])3جدول 1-2: (منبع [2])3جدول1-3: میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابهجایی در بازۀ زمانی 1977تا۲۰۰۱ بهتفکیک محصولات (منبع: [2])5جدول 1-4: خصوصیات آب آبی و آب سبز (منبع: [10])9جدول 1-5: بزرگترین واردکنندگان آب مجازی و میزان حفظ منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14جدول 1-6: بزرگترین صادرکنندگان آب مجازی و میزان کاهش منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14جدول 2-1: تخمین نیاز سالانۀ نیروی کار و آب آبیاری برای تولید محصولات عمدۀ کشاورزی در درون مصر در طی سالهای 1993تا1997. دستهبندی محصولات در سه دستۀ واردات و خودکفایی و صادرات، نشاندهندۀ مسیرهای آب مجازی است.31جدول 2-2: تولید داخلی و واردات گندم و ذرت و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی موجود در گندم و ذرت وارداتی طی سالهای 1993تا1997.32جدول 2-3: تولید داخلی و صادرات پنبه و برنج و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی در پنبه و برنج صادراتی، در طی سالهای 1993تا1997.34جدول 3-1: پخش جهانی منابع تجدیدشوندۀ آب (منبع: [33])40جدول 3-2: میزان آب دردسترس و آب قابلبرداشت طی سالهای 1960تا۲۰۲۵ (منبع: [26])43جدول 3-3: برآورد سرمایهگذاری لازم برای منطقۀ خاورمیانه و آسیا 1996تا۲۰۰۵ (منبع: [33])44جدول 3-4: وضعیت آب در کشور و برنامۀ تأمین نیازهای آبی کشور61جدول 3-5: نحوۀ تأمین نیازهای آبی در سال 140063جدول 3-6: حجم پسابهای اصلی در سال 140063جدول 3-7: منابع آب موجود در کشورهای آسیا (منبع: [42])66جدول 4-1: بررسی سیاستهای امنیت غذایی در کشور از منظر آب آبی موردنیاز و با استفاده از مفهوم آب مجازی برای سال 138579جدول 4-2: میزان وابستگی اقتصاد ملی به واردات آب مجازی در کشورهای منتخب در طی سالهای 1995تا۱۹۹۹ (منبع: [46])85جدول 5-1: بزرگترین واردکنندگان آب مجازی و میزان حفظ منابع آب میانگین سالیانه فاصلۀ زمانی 1997تا2001 (منبع: [57])102جدول 5-2: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات کشاورزی (منبع: [59])105جدول 5-3: تولیدات گروههای گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org)106جدول 5-4: تولیدات گروههای گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org)106جدول 5-5: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات صنعتی (منبع: [59])108جدول 5-6: نیاز آبی محصولات و فرآوردههای گوناگون گروههای غذایی113جدول 5-7: میزان مصرف و نیاز به محصولات غذایی و آب موردنیاز کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)113جدول 5-8: میزان منابع آبی در ایران (منبع: www.fao.org)114جدول 5-9: واردات گروههای گوناگون غذایی به ایران (منبع: www.fao.org)117جدول 5-10: واردات گروههای گوناگون غذایی به ایران (منبع: (www.fao.org117جدول 5-11: میزان مصرف و واردات محصولات غذایی و آب مجازی واردشده به کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)118جدول 5-12: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور چین، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)123جدول 5-13: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور ترکیه، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)123جدول 5-14: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور بنگلادش، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-15: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور قزاقستان، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-16: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور تایلند، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)124جدول 5-17: تولیدات، صادرات و واردات محصولات غذایی کشور امارات، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org)125جدول 5- 18: صادرات گروههای گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org)125جدول 5- 19: صادرات گروههای گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org)126جدول 5-20: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)127جدول 5-21: صادرات محصولات غذایی و آب مجازی صادرشده از کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: یافتههای تحقیق، www.fao.org)128جدول 5-22: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی و آب مجازی کشور ایران، 200۱تا200۳134جدول 5-23: برابری سناریوهای پیشنهادی و جدول امتیازدهی136جدول 5-24: درصد پیشنهادی دگرگونیهای تولید و صادرات و واردت در گروههای غذایی در سناریوی سوم140جدول 6-1: پروژههای بینحوضهای انتقال آب در استان اصفهان152جدول 6-2: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1387164جدول 6-3: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1387168جدول 6-4: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1387168جدول 6-5: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388170جدول 6-6: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1388176جدول 6-7: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1388176جدول ۶-۸: بررسی تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388177جدول 6-9: وضعیت صرفهجویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1389182جدول 6-10: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1389182جدول 6-11: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1387183جدول 6-12: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1388184جدول 6-13: بررسی مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1389186جدول 6-14: وضعیت تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سالهای 1387تا1389 با احتساب کالاهای کشاورزی و دامی187جدول 6-15: بررسی میزان مصارف آبی، صرفهجویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش رفتار تولید محصولات زراعی (میزان تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش مییابد) در سالهای 1387تا1389 در استان اصفهان187جدول 6-16: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی194جدول 6-17: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی196جدول 6-18: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سالهای ۱۳87 و ۱۳88 با سالهای 1387تا1389 در تولید محصولات عمده و راهبردی198جدول 6-19: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1387، با توجه به برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی199جدول 6-20: بررسی اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1388، با توجه به برنامۀ چهارم توسعه از دیدگاه تجارت آب مجازی199جدول 6-21: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سالهای ۱۳87 و ۱۳88 یا سالهای 1387تا1389 در تولید محصولات دامی200جدول 6-22: بررسی میزان مصارف آبی، صرفهجویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش عملکرد تولید محصولات عمده و راهبردی (میزان تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش مییابد) در سالهای 1387 و 1388 در استان اصفهان201جدول 6-23: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخشهای زراعت و باغداری، استان اصفهان سالهای 1387تا1389203جدول 6-24: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخشهای زراعت و باغداری، استان اصفهان سالهای 1387تا1389203جدول 6-25: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب در سالهای 1387تا1389 با استفاده از مفهوم آب ذخیرهشده در کالا، برای کالاهای راهبردی قابل تولید در استان اصفهان بهصورت استانی و میانگین کشوری205جدول 6-26: بررسی سیاستهای امنیت غذایی کشور در استان از منظر آب آبی و سبز موردنیاز با استفاده از مفهوم آب مجازی برای سال 1386207فهرست نمودارهانمودار 2-1: ارزش کل آب در کشورهای منتخب جهان. منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب21نمودار 2-2: ارزش مصارف غیرکشاورزی آب در چند کشور. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد)22نمودار 2-3: ارزش مصارف کشاورزی آب در کشورهای منطقه. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب(23نمودار 4-1: میزان آب آبیاری موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک با رشد جمعیت و در بازدههای گوناگون80نمودار 4-2: تأثیر بهبود بازده در میزان مصرف آب آبیاری درصورت خودکفایی در محصولات استراتژیک در سال 138580نمودار 4-3: تأثیر سرانۀ مصرف گندم در ایران بر میزان مصرف آب آبیاری در صورت خودکفایی در سال 1385 (جدول 4-1)81نمودار 5-1: برابری قیمت تمام شدۀ محصولات غذایی در ایران و بازارهای جهانی،1382 111نمودار 5-2: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، کاربری زمین، سال 2004 (منبع: www.fao.org) 115نمودار 5-3: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، مصارف آب، 2004 (منبع: www.fao.org) 115نمودار 5-4: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، زمینهای کشتپذیر، 2004 (منبع: www.fao.org) 116نمودار 5-5: تولیدات میوه و سبزیجات در ایران (منبع: (www.fao.org119نمودار 5-6: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی میوه و سبزیجات (منبع: www.fao.org) 120نمودار 5-7: تولیدات غلات در ایران (منبع: www.fao.org)120نمودار 5-8: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی غلات (منبع: (www.fao.org121نمودار 5-9: تولیدات گوشت در ایران (منبع: (www.fao.org121نمودار 5-10: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی گوشت (منبع: www.fao.org) 122نمودار 5-11: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org)126نمودار 5-12: صادرات غلات کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org)129نمودار 5-13: صادرات روغن نباتی کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org)129نمودار 5-14: صادرات شکر کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org) 130نمودار 5-15: صادرات محصولات کشاورزی کشور تایلند (منبع: www.fao.org) 131نمودار 5-16: واردات محصولات کشاورزی کشور امارات (منبع: www.fao.org) 132نمودار 5-17: مقایسۀ نموداری شاخصهای هریک از سناریوهای مطرحشده137نمودار 5-18: مقایسۀ مجموع امتیاز کسبشده با کمک هر سناریو138نمودار 5-19: درصد دگرگونیها در میزان منابع آبی141نمودار 5-20: میزان دگرگونیهای آب مجازی وارداتی و صادراتی کشور141نمودار 6-1: میزان مصرف آب محصولات زراعی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1387189نمودار 6-2: برابری مصارف آبی کالاهای عمدۀ کشاورزی و دامی در سالهای 1387تا1389 (با احتساب آب آبی و آب سبز و بدون درنظرگرفتن بازده) 190نمودار 6-3: برابری میزان صادرات آب مجازی با کمک تولید کالاهای عمدۀ صادرکنندۀ آب مجازی در استان در سالهای 1387تا1389192نمودار 6-4: افزایش مصارف آبی تولید محصولات عمده و راهبردی و دامی در سالهای نشاندادهشده200نمودار 6-5: میزان مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1387202نمودار 6-6: میزان مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با توجه به آمارهای سال 1388202نمودار 6-7: تغییرات بازدهی اقتصادی آب با توجه به درصد بهبود عملکرد و بازده، با توجه به ارقام سال 1387 در استان اصفهان206نمودار 6-8: بررسی میزان آب موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک قابل تولید در منطقه با رشد جمعیت و با افزایش میزان عملکرد به میزان درصدهای ذکرشده بدون احتساب بازده208فهرست شکلهاشکل 1-1: چرخۀ آب آبی و آب سبز (منبع [11]) 8شکل 1-2: تعادل آب شیرین در جهان (منبع [4]) 8شکل 1-3: حفظ آب ملی مصر با واردات سالانۀ گندم از کشورهای گوناگون. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13شکل 1-4: کاهش منابع آب ملی ازطریق صادرات برنج از تایلند به سایر کشورها. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13شکل 1-5: حفظ آب جهانی با کمک واردات برنج توسط مکزیک از آمریکا. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 16شکل 1-6: کاهش آب جهانی با کمک واردات برنج اندونزی از تایلند. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13])16شکل 4-1: رابطۀ سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاستهای کلان در جامعهای ایدئال95شکل 4-2: رابطۀ سیاستهای توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاستهای کلان در وضعیت فعلی95شکل 5-1: چهارچوب سیاستهای مدیریتی بررسی تجارت آب مجازی (منبع: یافتههای تحقیق)98شکل 5-2: نقشۀ پخش گرسنگی در سطح دنیا (منبع: www.fao.org)100شکل 5-3: میزان آب مجازی وارداتی به ایران در اثر تجارت محصولات کشاورزی، میانگین واردشدۀ 1997تا2001103شکل 6-1: موقعیت سازههای آبی حوزۀ رفتار آب منطقهای استان اصفهان (منبع: شرکت مدیریت منابع آب ایران)154 1-1: معرفیتولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل گوناگون تولید کالا استفاده میشود، «آب مجازی[1] ذخیرهشده در کالا» نامیده میشود؛ برای نمونه، برای تولید یک کیلوگرم از غلات که بهصورت دِیْم و در وضعیت جوّی مطلوب رشد کرده است، بین ۱تا۲ مترمکعب آب نیاز است و برای تولید همین اندازه غله در اوضاع جوی نامطلوب با دما و تبخیر و تعرق زیاد، بین 3تا5 مترمکعب آب مصرف میشود [1]. برای تولید محصولات دامی درمقایسهبا محصولات کشاورزی، بهمراتب، به مصرف آب بیشتری نیاز است؛ برای نمونه، برای تولید ۱ کیلوگرم پنیر، به 5تا۵.۵ مترمکعب آب و برای تولید ۱ کیلوگرم گوشت گاو، تقریباً به 16 مترمکعب آب نیاز است [2]. علاوهبر محصولات کشاورزی، در سالهای اخیر مطالعات اندکی نیز در زمینۀ آب مصرفی برای تولید محصولات صنعتی انجام شده است؛ بهطور نمونه، نتیجۀ تحقیق ویلیامز و همکاران (2002) نشان میدهد که برای تولید چیپ الکترونیکیِ 32 مگابیتی به وزن 2 گرم، 32 مترمکعب آب مصرف میشود [3].حدود 74درصد از منابع آبی در دسترس در جهان، در بخش کشاورزی مصرف میشود [4]. این عدد برای کشور ایران، حدود 93درصد است. علاوهبر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی در تولید محصولات، فرهنگ تغذیهایِ مردم نیز تأثیر بسیاری در میزان مصرف آب یک کشور دارد؛ برای نمونه، اگر همۀ انسانها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند، برای تولید مواد غذایی موردنیاز، به 75درصد آب بیشتری در جهان نیاز است [2]. دگرگونی رژیم غذایی مردم میتواند منابع آبیِ دردسترس را افزایش دهد. مطرحکردن این بحث و بحثهایی که در بخشهای آینده مطرح خواهند شد، نشاندهندۀ این موضوع است که مفهوم آب مجازی، آب را بهعنوان موضوعی اساسی و جهانی برجستهتر میسازد و مدیریت آن را در سطوح خُرد و کلان جامعه و حوزۀ تجارت گسترش میدهد.در جدول زیر، آب مجازی دارای چند محصول و چند رژیم غذایی گوناگون نشان داده شده است.