فهرست مطالبعنوان صفحه چکیده. 1مقدمه. 2عوامل موثر در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي.. 3الف)عوامل درون ديني.. 3ب)عوامل برون ديني.. 4سهم اهل بيت(ع)در پيدايش و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي.. 5طبقه بندي علوم. 6علوم و معارف اسلامي.. 7علوم غير اسلامي.. 15منابع. 23 نقش اهل بيت(ع) و شيعيان در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي چکیدهنقش اهل بيت(ع) و شيعيان در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلاميبه نظر مي رسد اسلام که داعيه دار کامل ترين دين الهي براي سعادت بشر است؛بايستي بتواند همه ابعاد زندگي مادي و معنوي انسان را پوشش داده و از چيزي فروگذار نکرده باشد؛اما چه شده که اکنون مسلمين و امت هاي اسلامي با برخورداري از ديني جامع و متکامل،اين چنين در ضعف و فرودستي به سر مي برند.تسامح مسلمانان در ثبت و ضبط دستاوردهاي علمي و فرهنگي خود،سرخوردگي و خود باختگي متفکران اسلامي در برابر انديشه هاي نوگرايانه غرب،انکار برتري هاي علمي و فرهنگي مسلمين توسط غيرمسلمانان و بالاخره باورداشت درجه چندم بودن ملتهاي مسلمان به واسطه القائات بيگانگان؛از مصاديق و علل اين ظلم عظيمي است که در حق اسلام و مسلمين رفته است. در اين مقاله برآنيم تا با نيم نگاهي به سير تکون فرهنگ و تمدن اسلامي،به بيان نقش برجسته مسلمين- بالاخص اهل بيت(ع)و شيعيانشان- در شکل گيري فرهنگ،تمدن و دانش بشري بپردازيم.کلمات کلیدی:اهل بیت (ع) شیعیان، فرهنگ اسلامی، تمدن اسلامی، دانش بشری مقدمههجوم فکري غرب براي استحاله فرهنگي مسلمانان،زمينه دست درازي و هجمه سرزميني بيگانگان را فراهم کرد و استعمار همه جانبه ملتهاي مسلمان را به وجود آورد.اين امر– صرف نظر از عوارض آن- همچون شوکي بر پيکره جهان اسلام،سبب شد تا امواجي حياتي در جهان اسلام به وجود آيد و تلاشهاي مستمري از سوي دلسوزان و متعهدان مسلمان براي بيداري مسلمين از اين خواب گران آغاز گردد.اين سلسله حرکات پيوسته تاريخي نهضتي را با نام «بيداري اسلامي» يا «دعوت به بازگشت به اسلام» صورت داد تا مسلمانان را نسبت به سرمايه هاي عظيم مادي و معنوي خود و ميراث گرانبهاي باقي مانده از نسلهاي گذشته آنان آگاه گرداند.در اين راستا مواضع مختلفي شکل گرفت که ماهيت هر يک با ديگري متفاوت مي نمود و نام هاي گوناگوني نيز در اين جريانها مورد استفاده قرار گرفت:اصلاح طلبي،سلفي گري،بازگشت به خويش،نوگرايي،بيداري اسلامي و... .بيدارگران اسلامي کوششهاي فراواني را براي بازگرداندن خودباوري به امم اسلامي و افشاي غارتگري هاي انجام شده نسبت به سرمايه هاي علمي و فرهنگي مسلمين را آغاز کردند و در سايه اين مجاهدتها نشان دادند که بسياري از آنچه اکنون غرب در اختيار دارد،برگرفته از علوم و معارف خود آنهاست.چنانچه کنکاشي در سير تکون فرهنگ و تمدن اسلامي از گذشته تا کنون داشته باشيم؛خواهيم ديد که مسلمين در طي گذر از مراحل مختلف،علاوه بر افزودن بر غناي علوم زمان،خود مبدع بسياري علوم ديگر بوده اند و در بسياري از علوم جديد که غرب مولد آن بوده نيز گوي سبقت را از غربيان ربوده و پيشتاز اين عرصه ها شده اند.برخي بر اين باورند که رشد و توسعه فرهنگي مصادف با ظهور اسلام را نمي توان به فرهنگ اصيل اسلامي مستند نمود چرا که مسلمانان در صدر اسلام و پس از پيامبر(ص)التزام عملي و پايبندي لازم به اسلام را نداشته اند و مسلما چنين افرادي نمي توانستند پايه گذار چنين فرهنگي در دنياي بشري باشند.اينان معتقدند اين فرهنگ و تمدن به وسيله افرادي شکل گرفته که داراي گرايش هاي اسلامي بوده و به دين اسلام گرويده بودند و گرنه از ميان خود مسلمانان و جامعه اسلامي چنين حرکتي صورت نگرفته است.اما در پاسخ چنين ادعاي باطلي مي توان گفت: چرا از اين تمدن برخواسته از حجاز،پيش از اسلام خبري نبود؟ و يا چرا شخصيت هاي شهير و درخشاني مثل ابوعلي سينا،فارابي و ديگران پيش از اسلام ظهور نکردند؟ در ثاني برخي از مظاهر تمدن - مثل سبکهاي معماري اسلامي- تنها بر اساس آموزه هاي فرهنگ اسلامي معنا مي شوند و آموزه هاي دين اسلام نيز بر رشد و توسعه فرهنگ انساني تاکيد داشته و به نيازهاي مادي و معنوي انسانها بيشترين توجه را مبذول مي داردکه اينها همگي از پشتوانه هاي ايجاد فرهنگ و تمدن اسلامي به شمار مي آيند. عوامل موثر در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي:عوامل مختلفي در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي تاثير داشته و توانسته اند در کنار يکديگر مجموعه فرهنگ و معارف اسلامي که متشکل از آيينها و باورهاي اسلامي است را ارائه نمايند:الف)عوامل درون ديني:1. رابطه انسان، خدا و هستي: در اين ساحت،نگاه اسلام به خدا،انسان و هستي،نگاهي بي بديل بوده که فلسفه خلقت و زندگي را متفاوت از ديگران مي بيند که به تبع آن،انسان شريف و صاحب کرامت به عنوان مظهر خدا و محور خلقت،در شناسايي جهان پيرامون خود دستآوردهايي عميق و متمايز از ديگران ارائه خواهد کرد. ب)عوامل برون ديني:3) شکل گيري مراکز و نهادهاي علمي: با شکل گيري جامعه اسلامي و تکامل نظام اجتماعي آن،به تدريج نهادها و مراکز آموزشي به و جود آمدند که نقش مهمي در شکل گيري و گسترش علوم و فنون مختلف داشت.نخستين اين مراکز که به طور اختصاصي به مباحث علمي ومطالعاتي مي پرداخت؛«بيت الحکمه» بود که محل تجمع دانشمندان و به ويژه مترجماني بود که کتاب هاي علمي و فلسفي را به عربي و سرياني ترجمه مي نمودند؛اولين آنها بيت الحکمه بغداد بود که بيشتر به فلسفه،علوم رياضي و علوم طبيعي مي پرداخت.از جمله مراکز ديگر دارالعلمها بودند که به نوعي کتابخانه هاي عمومي به حساب مي آمدند و مجموعه اي از کتب گردآوري شده در علوم مختلف در آنها موجود بود؛مانند دارالعلم فاطميون در مصر و دارالعلم موصل.از ديگر مراکز علمي،نظاميه ها بودند که محل تعليم و تربيت بوده و به نوعي حکم مدرسه و دانشگاه را -به عنوان يکي ديگر از پايگاه هاي تاسيس کتابخانه در کشورهاي اسلامي- داشتند که از جمله مدارس مشهور مي توان نظاميه بغداد و نيشابور را نام برد.شايان ذکر است که از مهم ترين و اولين مراکز علمي و آموزشي در اسلام،مساجد و از صدر اسلام بيشتر امورات ديني و اجتماعي مسلمين در مساجد رسيدگي مي شد و حلقه هاي درس ائمه(ع)و شاگردان ايشان نيز در مساجد برپا بود.حتي پس از ساخت و توسعه مدارس،مساجد جنبه تربيتي و آموزشي خود را حفظ نمودند.برخي مساجد مانند مسجد اموي دمشق و مسجد جامع الخطيب اصفهان،علاوه بر تشابه در نقشه معماري با مدارس،گاهي کلاسهاي درس نيز درآنها تعبيه شده بود و شامل کتابخانه هايي نيز بودند. سهم اهل بيت(ع)در پيدايش و گسترش فرهنگ و تمدن اسلاميتاريخ اسلام که با دعوت پيامبر اکرم(ص)آغاز شد؛ نقطه آغازين تکون فرهنگ و تمدن اسلامي است.پيامبر اسلام(ص) براي جايگزيني فرهنگ جديد اسلامي به جاي فرهنگ عرب جاهلي با مشکلات زيادي روبرو بود،از طرفي بروز مشکلات داخلي نيز نگذاشت تا پايه هاي اين فرهنگ-آن چنان که شايسته بود- به صورت فراگير مستحکم شده و به سرزمين هاي ديگر منتقل گردد؛اما به لحاظ کمال دين و فرهنگ نويي که به جامعه انساني عرضه مي کرد،اين دين توانست در طول زمان به نيازهاي جوامع بشري پاسخ دهد و منبعي جامع براي احتياجات مادي و معنوي آنان باشد.با تشکيل حکومت اسلامي در مدينه،نخستين گام در مدنيت اسلامي نيز برداشته شد و با گسترش اسلام و در طي فتوحات اسلامي در سده هاي بعد، مرز اين فرهنگ و تمدن،مرزهاي حجاز را نيز درنورديد.از آنجا که در ادامه رسالت پيامبر(ص)،ولايت و امامت مطرح شد تا خط سير سرچشمه هاي اين فرهنگ و تمدن،در جامعه اسلامي و ديگر جوامع تسري يابد؛ائمه اهل بيت(ع)به عنوان پيشگامان حرکت اسلامي و داعيه داران فرهنگ اصيل ديني،به دليل درک عميق و دقيق از ارکان فرهنگ اسلامي و با تفسير صحيح آنها،علاوه بر تقويت پايه هاي فرهنگ اسلامي،آن را از تحريف و انحراف مصون داشته و با تعليم علوم نزد خود و تربيت شاگرداني ممتاز در علوم و فنون زمان،بر غناي آن افزودند.در رأس اين حرکت امامان معصوم(ع)،امام اميرالمومنين(ع)،قرار داشت؛شخصيتي که نه تنها در طول دوران حيات خويش،بلکه در زمان حيات حضرت رسول(ص)نيز رتبه اي ممتاز داشت و در پايه گذاري علوم اسلامي نقش به سزايي ايفا نمود.فرزندان علي(ع)نيز به پيروي از ايشان،تداوم بخش اين نهضت عظيم فرهنگ ساز بودند که اين نقش را در زمان صادقين(ع)و امام ضا(ع)برجسته تر از دوران ديگر ائمه مي بينيم. در ادامه مسير نيز پيروان ايشان بر اين امر اهمام گماشته و در راه بسط و ترويج فرهنگ و معارف اسلامي نقش به سزايي ايفا نمودند که در ادامه تلاش ها و مجاهدت هاي ائمه اهل بيت(ع)بوده است. وجود بي شمار علماي شيعه - به عنوان شاگردان و رهپويان مکتب اهل بيت(ع)- در علوم مختلف،نشانگر سهم برجسته و قابل توجه مکتب تشيع در پيدايش و بسط علوم و معارف اسلامي است. طبقه بندي علوم:نوع نگاه دانشمندان مسلمان به علوم،متمايز از نگاه غير مسلمانان بود؛ از اين رو دانشمندان جهان اسلام در پي تعريف دسته بندي جديدي در علوم و دستيابي به معارفي بالاتر برآمدند. که دستآورد آن رشته هاي متعدد علمي است که تا کنون پا برجاست.نگاهي به سير تکون اين طبقه بندي ها،حاکي از نوعي نگاه ماورايي به علوم و همچنين نشان دهنده اهميت موضوع و محتواي آن علوم نيز مي باشد:1. دانشي که به سبب اهميت بر ديگر دانش ها ارجحيت دارد؛مانند علم دين نسبت به پزشکي.2. دانشي که واسطه اي است براي رسيدن به ديگر دانش ها؛ مثل علم منطق نسبت به فلسفه.3. تقدم بخشي از يک علم بر ديگر بخش ها؛مثل تقدم صرف بر نحو در ادبيات عرب.4. مقدمه بودن يک علم براي درک بهتر ديگر علوم؛مثل خواندن رياضيات براي درک بهتر فلسفه.از نخستين دانشمندان اسلامي که به طبقه بندي علوم پرداخته،فارابي است که در کتاب «احصاء العلوم» خود به بيان جزئيات و شاخه هاي علوم پرداخته است.وي در اين دسته بندي از نظمي منطقي و فلسفي پيروي نموده و هدف خود از اين کار را فهرست نمودن علوم زمان خود اعلام نموده است؛در حالي که عملا با اين دسته بندي،به نوعي اهميت علوم را نشان داده اند.[4]خوارزمي نيز در کتاب «مفاتيح العلوم» خود نوعي طبقه بندي ارائه نموده که در آن علوم در دو دسته شرعي(اسلامي)و غير شرعي(غير اسلامي)آمده است.وي علومي را که در فرهنگ و تمدن اسلامي به وجود آمده اند؛علوم اسلامي و علومي را که در ديگر تمدن ها(ايران و يونان و هند و...)به وجود آمده اما مسلمانان نيز در آن نقش داشته اند؛ در علوم غير اسلامي طبقه بندي نموده است.وي از نظم منطقي استفاده نکرده و تنها بر مبناي موضوع و هدف علوم دسته بندي خود را انجام داده است. [5]در تقسيم بندي علوم ملاک هاي مختلفي را در نظر گرفته مي شود؛اما مجموع اين دسته بندي ها از پنج حالت کلي زير خارج نيست.1- به دو دسته نظري و عملي تقسيم مي شوند که اين طبقه بندي متاثر از فلسفه يونان است.علم نظري(حکمت نظري)خود سه دسته است:علوم الهي،علوم ذهني،علوم طبيعي.علم عملي(حکمت عملي) نيز بر سه دسته است:علم اخلاق،علم تدبير،علم سياست.[6]2- به سبب وسيله قرار گرفتن براي رسيدن به هدفي دسته بندي مي شوند؛اهم و مهم.3- به جهت خاستگاه و منشا به دو دسته اسلامي و غير اسلامي نيز قابل تقسيم است.4- شرعي که شامل علوم شريعت و منقسم بر اصول(قرآن و سنت)،فروع(فقه)،مقدمات(صرف و نحو)و متممات(رجال و درايه)است و غير شرعي،علوم عقلي محض هستند؛مثل رياضيات.5- عقلي و نقلي نيز نوع ديگري از طبقه بندي در علوم است. [1]. سوره نحل،آيه 25 [2]. دانشنامه جهان اسلام،ج7.[3]. آلفونسو نلينو،کرلو،تاريخ نجوم اسلامي،ترجمه احمد آرام،تهران،1343؛ به نقل ولايتي ج1،ص50-30[4]. فارابي،احصاءالعلوم، حسين خديوجم.- تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، ص41[5]. خوارزمي،مفاتيح العلوم،باوردان،قم؛ص5[6]. ولايتي،علي اکبر،پويايي فرهنگ و تمدن اسلام و ايران،4جلد،وزارت امورخارجه،تهران،1382ش؛ج1،ص129