
فهرست مطالبعنوان صفحهچكيده .............. 1فصل اول: کلیات تحقیق1ـ1ـ مقدمه....... 21ـ2ـطرح مسأله........ 41ـ3ـاهمیت و ضرورت تحقیق........ 61ـ4ـ اهداف تحقیق...... 71ـ4ـ1ـ هدف کلی...... ..... 71ـ5ـ زندگینامه استاد شهریار......... 71ـ6ـ ویژگیهای شعر شهریار........ 81ـ7ـ شهریار در دیدگاه صاحبنظران و دوستان...... 101ـ7ـ1ـ ملکالشعرای بهار.... 101ـ7ـ2ـ سید محمدعلی جمالزاده............................................................................... 101ـ7ـ3ـ لطفاله زاهدی......................................................................................... 101ـ7ـ4ـ علی اصغر شعر دوست.............................................................................. 101ـ7ـ5ـ مقام معظم رهبری..................................................................................... 11فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش2ـ1ـ مقدمه....................................................................................................... 122ـ2ـ پیشینه تجربی تحقیق در زمینهی جامعهشناسی ادبیات.............................................. 122ـ2ـ1ـ در خارج................................................................................................ 122ـ2ـ2ـ در ایران................................................................................................ 132ـ3ـ پیشینه تجربی تحقیق درباره استاد شهریار........................................................... 142ـ4ـ نقش دین در اجتماع از دیدگاه اسلام................................................................... 152ـ5ـ نظریههای جامعهشناسان در حوزه دین............................................................... 182ـ5ـ1ـ نظریه امیل دورکیم................................................................................... 182ـ5ـ2ـ نظريه ماکس وبر...................................................................................... 192ـ5ـ3ـ نظریه کلود هانری سن سیمون...................................................................... 202ـ5ـ4ـ نظريه کارل مارکس.................................................................................. 212ـ5ـ5ـ نظریه یوآخیم واخ..................................................................................... 212ـ5ـ6ـ نظریه میلتون یينگر.................................................................................. 222ـ5ـ7ـ نظریه هربرت اسپنسر............................................................................... 232ـ6ـ چهارچوب نظری تحقیق................................................................................ 232ـ7ـ سؤالهای تحقیق.......................................................................................... 26 فهرست مطالبعنوان صفحهفصل سوم: روش پژوهش3ـ1ـ نوع و روش تحقیق...................................................................................... 273ـ2ـ واحدهای تحلیل محتوا................................................................................... 283ـ3ـ مراحل گزینش مقولهها و کدگذاری آنها............................................................. 283ـ4ـ جامعه آماری تحقیق..................................................................................... 303ـ5ـ نمونه آماری.............................................................................................. 303ـ6ـ حجم نمونه................................................................................................. 303ـ7ـ اعتبار تحقیق.............................................................................................. 303ـ8ـ روش کار (چگونگی جمعآوری دادهها)............................................................... 303ـ9ـ روش تجزیه و تحلیل دادهها............................................................................ 313ـ10ـ تعریف متغیرهای تحقیق.............................................................................. 313ـ10ـ1ـ تعریف نظری مفهوم دین از منظر جامعهشناسی............................................... 313ـ10ـ2ـ تعریف عملیاتی دین از منظر جامعهشناسی..................................................... 323ـ11ـ دادههای پژوهش........................................................................................ 333ـ11ـ1ـ دادههای مربوط به ابعاد اجتماعی دین در دیوان اشعار فارسی استاد شهریار............... 333ـ11ـ2ـ دادههای نامشخص پژوهش........................................................................ 42فصل چهارم: یافتههای پژوهش4ـ1ـ مقدمه....................................................................................................... 474ـ2ـ تحلیل توصیفی دادهها.................................................................................... 484ـ3ـ توزیع فراوانی نسبی دادهها براساس سه مقوله......................................................... 54ـ3ـ1ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی).................................................................... 514ـ3ـ2ـ مقوله دوم (فضیلتها و ارزشهای اخلاقی)....................................................... 524ـ3ـ3ـ مقوله سوم (ظلمستیزی)............................................................................... 524ـ4ـ تحلیل تبیینی دادهها....................................................................................... 534ـ4ـ1ـ روش تحلیل ارزشیابی برای تحلیل تبیینی دادهها................................................. 534ـ4ـ2ـ تحلیل دادهها با استفاده از آزمون «آماری » یا مجذور خی بهکمک نرمافزار SPSS19. 694ـ4ـ3ـ آمار اجمالی توزیع فراوانی دادهها براساس سه مقوله............................................ 824ـ4ـ3ـ1ـ مقولههای سهگانه (انسجام و همبستگی، فضائل و ارزشهای اخلاقی و ظلمستیزی)..... 834ـ4ـ3ـ2ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی).................................................................. 844ـ4ـ3ـ3ـ مقوله دوم (فضائل و ارزشهای اخلاقی)........................................................ 854ـ4ـ3ـ4ـ مقوله سوم (ظلمستیزی)............................................................................ 86فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهادات5ـ1ـ مقدمه....................................................................................................... 875ـ2ـ نتایج توصیفی تحقیق.................................................................................... 87فهرست مطالبعنوان صفحه5ـ2ـ1ـ سوال اصلی تحقیق.................................................................................... 885ـ2ـ2ـ سوالات فرعی تحقیق................................................................................. 895ـ2ـ2ـ1ـ سوال اول تحقیق.................................................................................... 895ـ2ـ2ـ2ـ سوال دوم تحقیق.................................................................................... 895ـ2ـ2ـ3ـ سوال سوم تحقیق................................................................................... 895ـ2ـ2ـ4ـ سوال چهارم تحقیق................................................................................. 905ـ2ـ2ـ5ـ سوال پنجم تحقیق................................................................................... 905ـ2ـ2ـ6ـ سوال ششم تحقیق................................................................................... 905ـ2ـ2ـ7ـ سوال هفتم تحقیق................................................................................... 915ـ2ـ2ـ8ـ سوال هشتم تحقیق.................................................................................. 915ـ2ـ2ـ9ـ سوال نهم تحقیق.................................................................................... 915ـ2ـ2ـ10ـ سوال دهم تحقیق.................................................................................. 925ـ2ـ2ـ11ـ سوال یازدهم تحقیق.............................................................................. 925ـ2ـ2ـ12ـ سوال دوازدهم تحقیق............................................................................. 925ـ2ـ2ـ13ـ سوال سیزدهم تحقیق............................................................................. 935ـ3ـ بررسی شدت نظر شهریار نسبت به مقولهها و کدهای تحلیلی.................................... 935ـ4ـ نتیجهگیری کلی........................................................................................... 945ـ5ـ پیشنهادهای پژوهشی.................................................................................... 955ـ6ـ محدودیتها و مشکلات تحقیق......................................................................... 95منابع و مآخذ..................................................................................................... 96 فهرست جداولعنوان صفحهجدول (3ـ1): دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)......................................... 34جدول (3ـ2): دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ2 (نوعدوستی)........................................... 34جدول (3ـ3): دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ3 (اتحاد).................................................. 35جدول (3ـ4): دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق).................................................. 36جدول (3ـ5): دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)................................................ 36جدول (3ـ6): دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)....................................... 37جدول (3ـ7): دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)........................... 37جدول (3ـ8): دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق مداری)....................................... 38جدول (3ـ9): دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)....................................... 38جدول (3ـ10): دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)..................................... 39جدول (3ـ11): دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)................................................ 39جدول (3ـ12): دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت).................................... 40جدول (3ـ13): دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی).............................................. 41جدول (3ـ14): دادههای نامشخص مربوط به مقوله اول (انسجام و همبستگی)....................... 42جدول (3ـ15): دادههای نامشخص مربوط به مقوله دوم (فضائل و ارزشهای اخلاقی)............. 44جدول (3ـ16): دادههای نامشخص مربوط به مقوله سوم (ظلمستیزی).................................. 45جدول (4ـ1): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ1.......... 48جدول (4ـ2): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ2.......... 48جدول (4ـ3): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ3.......... 48جدول (4ـ4 ): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ4......... 49جدول (4ـ5): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ5.......... 49جدول (4ـ6):کلماتومضامینتکرارشدهدردیواناستادشهریاربرایکدتحلیلی2ـ1............. 49جدول (4ـ7): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ2.......... 49جدول (4ـ8): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ3.......... 50جدول (4ـ9):کلماتومضامینتکرارشدهدردیواناستادشهریاربرایکدتحلیلی2ـ4............. 50جدول (4ـ10):کلماتومضامینتکرارشدهدردیواناستادشهریاربرایکدتحلیلی3ـ1........... 50جدول (4ـ11): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ2........ 51جدول (4ـ12):کلماتومضامینتکرارشدهدردیواناستادشهریاربرایکدتحلیلی3ـ3........... 51جدول (4ـ13): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ4........ 51جدول (4ـ14): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ1..................................... 54جدول (4ـ15): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ2..................................... 55جدول (4ـ16): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ3..................................... 57فهرست جداولعنوان صفحهجدول (4ـ17): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 ( انفاق).......................... 58جدول (4ـ18): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت).......................... 59جدول (4ـ19): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)................. 60جدول (4ـ20): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)..... 60جدول (4ـ21): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاقمداری).................. 62جدول (4ـ22): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)................. 63جدول (4ـ23): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)................. 63جدول (4ـ24): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)............................ 65جدول (4ـ25): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)................ 66جدول (4ـ26): تحلیل ارزشیابی دادههای مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی).......................... 68جدول (4ـ27): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)..................... 69جدول (4ـ28): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ2 (نوعدوستی)....................... 70جدول (4ـ29): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ3 ( اتحاد)............................. 71جدول (4ـ30): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق).............................. 72جدول (4ـ31): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)............................ 73جدول (4ـ32): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)................... 74جدول (4ـ33): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)....... 75جدول (4ـ34): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاقمداری)................... 76جدول (4ـ35): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)................... 77جدول (4ـ36): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)................... 78جدول (4ـ37): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد).............................. 79جدول (4ـ38): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)................. 80جدول (4ـ39): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)............................ 81جدول (4ـ40): توزیع فراوانی نسبی مقولههای سهگانه................................................... 83جدول (4ـ41): توزیع فراوانی دادههای مقولهی اول تحقیق (انسجام و همبستگی).................... 84جدول (4ـ42): توزیع فراوانی دادههای مقولهی دوم تحقیق (فضائل و ارزشهای اخلاقی).......... 85جدول (4ـ43): توزیع فراوانی دادههای مقولهی سوم تحقیق (ظلمستیزی).............................. 86 فهرست نمودارهاعنوان صفحهنمودار (4ـ1): نمودار کد تحلیلی مذمت تفرقه.............................................................. 70نمودار (4ـ2): نمودار کد تحلیلی نوعدوستی................................................................ 71نمودار (4ـ3): نمودار کد تحلیلی اتحاد...................................................................... 72نمودار (4ـ4): نمودار کد تحلیلی انفاق...................................................................... 73نمودار (4ـ5): نمودار کد تحلیلی محبت..................................................................... 74نمودار (4ـ6): نمودار کد تحلیلی عفو و بخشش............................................................ 75نمودار (4ـ7): نمودار کد تحلیلی وفای به عهد و وفاداری................................................ 76نمودار (4ـ8): نمودار کد تحلیلی اخلاقمداری............................................................. 77نمودار (4ـ9): نمودار کد تحلیلی عدل و عدالت............................................................ 78نمودار (4ـ10): نمودار کد تحلیلی مبارزه با ظلم.......................................................... 79نمودار (4ـ11): نمودار کد تحلیلی جهاد..................................................................... 80نمودار (4ـ12): نمودار کد تحلیلی ایثار و شهادت......................................................... 81نمودار (4ـ13): نمودار کد تحلیلی آزادی................................................................... 82نمودار (4ـ14): نمودار فراوانی نسبی ابیات به تفکیک مقولههای سهگانه............................ 83نمودار (4ـ15): نمودار ستونی مقوله اول.................................................................. 84نمودار (4ـ 16): نمودار ستونی مقوله دوم.................................................................. 85نمودار (4ـ17): نمودار ستونی مقوله سوم.................................................................. 86 چکیدهموضوع پژوهش حاضر «تحلیل محتوای دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین» میباشد. چهارچوب نظری تحقیق را نظریههای دورکیم، کارل مارکس، ماکس وبر، اسپنسر و یینگر درمورد دین تشکیل میدهند. به عقيده دورکيم دین عامل همبستگی و ثبات اجتماعی و پایداری جامعه و مظهر قدرت جامعه است و نقش مثبت دین در حل و فصل مشکلات اجتماعی، در ایجاد یگانگی و در معنویتی که در جامعه بهوجود میآید نیز سخت اهمیّت دارد. کارل ماركس معتقد است كه، انسان دين را ميآفريند و دين، هم ابزار ستمگري به طبقه زيردست جامعه و هم بيانگر اعتراض عليه ستمگري ميباشد. طبق نظر یینگر، دين از طريق تأكيد بر ارزشهاي كلي و دسترسيپذير يعني ارزشهايي چون رستگاري و يا توجيه رنج، ناكامي و محروميت و نظاير آن، موجب حفظ سازمان اخلاقي جامعه میشود. با توجه به اینکه اديان الهى و آسمانى در ترويج فضايل، آرمانها، آداب مثبت و خصلتهاى نيكو، نقش مؤثرى داشتهاند، اسپنسر در اين باره معتقد است: «بيان آداب و فضايل جوامع كه پايهى تمدن آنهاست، ناشى از دين است». بر این اساس سه مقولهی انسجام و همبستگی اجتماعی، فضائل و ارزشهای اخلاقی و ظلمستیزی تعیین شد و کدهای تحلیل تحقیق در هریک از این سه مقوله جای گرفتند. با توجه به اهداف تحقیق، برای هریک از مقولهها و کدهای تحلیلی، سوالاتی طراحی کردیم. از تکنیک تحلیل محتوا که در تحقیقات بنیادی، تاریخی، اسنادی و کیفی بهکار گرفته میشود، در این تحقیق استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از دیوان سه جلدی اشعار فارسی استاد شهریار که نمونهگیری هم نداشتیم. با استفاده از اعتبار صوری و بهکارگیری روش بررسی کتابخانهای و نیز استفاده از روش تحلیل کمی و کیفی، دادهها جمعآوری شد و برای تجزیه و تحلیل دادهها از دو روش «تحلیل ارزشیابی» و «آزمون خیدو» بهره گرفتیم. برای ارائه نتایج، از روش توصیفی و نیز تحلیل محتوای ارزشیابی در یافتن پاسخ سوالات مطرح شده استفاده شد. نتایج پژوهش نشان میدهد که استاد شهریار بهترتیب به مباحث ایثار و شهادت، جهاد، عدل و عدالت و وحدت و نوعدوستی اهمیت بهسزایی قائل بوده و همگان را به این مفاهیم دینی که حیاتبخش برای جوامع انسانی و اسلامی هستند دعوت مینماید.واژگان کلیدی: دین، همبستگی اجتماعی، ارزشهای اخلاقی، ظلمستیزی، ایثار و شهادت، عدالت 1ـ1ـ مقدمه طی سالهای متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی میگذرد دین تنها گزینهای است که تقریباً تمام انسانها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیتهای متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشهای را برگزیدهاند. دین در عرصهی اجتماع، سالهای متمادی حضوری چشمگیر داشته استو آموزش وپرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علمو اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آنبوده است.در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلماناندارد ونمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیاتدرآمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، درمييابيم که بسیاری از اشارهها، عبارتها، تعبیرها و استدلالهای آنان، با اقتباس و الهام از آموزههای دینی میباشد، بهطوریکه از مقولههای فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفههایی اجتماعی همچون عدالتمحوری، ظلمستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بودهاست.دین و ادبیات بیشک کهنترین انگارههای فرهنگی یک ملت بهشمار ميآيند. دین، راه و روشو آیین زندگی کردن در راه حق را نشان ميدهد، راهی که سعادت را تضمین میکند. در این میان هنر و ادبیات بهويژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشههای دینی پرداختهاند. آنگونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین میداند و میگوید: «هنر یک مقولهی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجاتبخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطرهی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بيشتر سرودههاي پيش از اسلام، متضمن تعاليم اخلاقي و مضامين ديني بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعهی خود (نیمه قرن سوم هجري) برخلاف ادبیات عربی كه یک دورهی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغهی فرهنگی داشته است، لذا تأثير تعاليم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهاي تنشآميز و فيزيكي بلكه برخواسته از تعامل فرهنگي و ادبي بوده است (صادقي، 1376: 157).از همان قرون نخستين ورود اسلام به ایران، واژههایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیتالمال، جزیه، محتسب، والی و. . . بهجای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبيات فارسی رواج يافته و با تداوم اين داد و ستد ادبي و فرهنگي، جایگاهي محکم برای خود پیدا کرده است.شاعران پارسیگویِ دينباور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بيشتر و اصالتي والا برخوردار خواهد شد، به دين توجه و گرايش نشان دادهاند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمیتوان یافت که با توحید و ستایش ذات باریتعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزههای اعتقادی سروده شدهاند (ممتحن و محمدی، 1392).استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارسگوی معاصر میباشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوههای متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینهای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایهها و. . . فراهم آورده است که بررسی آنها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیدهها و مثنویهای استاد منعکس کنندهی دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او میباشد (چلبیانی، 1386).شهریار در ارائه اندیشهها و عواطف خود، با روحیهها و ذوق و سلیقههای مختلف چنان سازگارانه روبهرو شده و تا آنجا همزیستی مسالمتآمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیریاش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهنها تداعی میکند (علیزاده، 1374: 325).