چکیده :مسألهی اصلی این پژوهش بررسی عوامل تاریخی اجتماعی بر شکل گیری سینمای انتقادی دههی 1350 در ایران و همچنین بررسی ویژگیهایی مضمونی و محتوایی این سینماست. بدین منظور در این پایان نامه ابتدا با استفاده از روش پژوهش تاریخی عوامل تاریخی اجتماعی موثر بر شکلگیری سینمای انتقادی دههی 1350 بررسی شده ، سپس به کمک تحلیل نشانهشناختی فیلمهای شاخص سینمای انتقادی ، مهمترین ویژگیهای مضمونی آن استخراج شده است. در قسمت پژوهش تاریخی نظریهی جورج هواکو در باب شکلگیری جریانهای موج فیلم را به عنوان چارچوبنظری بررسی کردهایم. ادعای مطرح شده در این بخش مبنی بر این است که سینمای انتقادی تحت تاثیر عوامل اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی خاص در اواخر دههی 40 و اوایل دههی 50 در ایران امکان ظهور یافت. سپس در قسمت تحلیل نشانهشناختی ، به کمک الگوی نشانهشناختی سوسور و با مدد از واژگان بارت و الگوی رمزگانی جان فیسک ، به تحلیل فیلمها پرداخته و مهمترین تقابلهای مطرح شده در فیلمها را بررسی کردهایم.کلید واژه: سینمای انتقادی، تحلیل تاریخی، نشانه شناسی.فهرست مطالبفصل اول: کلیات پژوهش1-1طرح مسئله.............................................................................................................................. 22-1اهداف تحقيق........................................................................................................................... 33-1ضرورت و اهميت تحقيق.............................................................................................................. 34-1سوالات تحقيق ......................................................................................................................... 55-1پيشينه ي تحقيق...................................................................................................................... 6فصل دوم: مبانی نظری تحقیق1-2مبانی نظری............................................................................................................................. 20-ساخت گرایی تکوینی................................................................................................................ 20- نظریه صنعت فرهنگی............................................................................................................... 23-نظریه مولف............................................................................................................................ 252-2چهارچوب نظری...................................................................................................................... 29نظریه جامعه شناختی جورج هواکو..................................................................................................... 293-2مبانی نظری نشانه شناسی............................................................................................................. 34-فردينان دو سوسور.................................................................................................................. 36- چارلز سندرس پيرس................................................................................................................ 40-رومن یاکوبسن......................................................................................................................... 42- رولان بارت............................................................................................................................. 43-امبرتو اکو............................................................................................................................... 45-جان فیسک............................................................................................................................ 474-2مفاهیم اصلی .......................................................................................................................... 48سینمای انتقادی ............................................................................................................................ 485-2فرضیه های اصلی تحقیق .......................................................................................................... 50فرضیه های فرعی ........................................................................................................................... 50فصل سوم: روش تحقیق1-3 پژوهش تاریخی........................................................................................................................... 532-3نشانه شناسی......................................................................................................................... 553-3نحوه جمع آوری داده ها............................................................................................................ 564-3اعتبار و روایی تحقیق............................................................................................................... 575-3جامعه آماری........................................................................................................................... 60- روش نمونه گیری و حجم نمونه .................................................................................................... 60فصل چهارم: یافته های تحقیقالف.پژوهش تاریخی ............................................................................................................................ 631-4تاریخچه ی تحولات اجتماعی عصر پهلوی..................................................................................... 63-دوره رضاشاه ( 1304 تا 1320).................................................................................................. 63-دوره فترت 1320 تا 1332........................................................................................................ 66-محمدرضاشاه (1332 تا 1357).................................................................................................. 69طبقات اجتماعی در دوره ی پهلوی..................................................................................................... 76-اقشار مسلط....................................................................................................................... 76-طبقه ی متوسط جدید........................................................................................................... 78-قشرهای متوسط سنتی......................................................................................................... 78-طبقه ی کارگر..................................................................................................................... 78-طبقات روستایی................................................................................................................... 79گروه های سیاسی مخالف و فرهنگ سیاسی مقاومت............................................................................. 79 سنت های هنری در دوره ی پهلوی دوم............................................................................................... 80- تئاتر................................................................................................................................. 81- ادبیات.............................................................................................................................. 822-4تاریخچه ی سینما در ایران (1308 تا 1357)................................................................................. 83دوره اول 1308 تا 1316.......................................................................................................... 84- دوره دوم 1316 تا 1327......................................................................................................... 85- دوره سوم 1327 تا 1357....................................................................................................... 85سینمای انتقادی............................................................................................................................ 88مراکز فیلم سازی............................................................................................................................. 91استودیوهای فیلم سازی و تهیه کنندگان منفرد...................................................................................... 91وزارت فرهنگ و هنر...................................................................................................................... 92تلویزیون ملی ایران....................................................................................................................... 93کانون پرورش فکری کوکان.............................................................................................................. 96سانسور در سینمای ایران................................................................................................................. 973-4تحلیل جامعه شناختی............................................................................................................. 102کارگردانان سینمای انتقادی دهه ی 1350........................................................................................... 109آثار کارگردانان سینمای انتقادی در فاصله ی سالهای 1348 تا 1357 :...................................................... 111-داریوش مهرجویی................................................................................................................ 111- ناصر تقوایی....................................................................................................................... 112- مسعود کیمیایی.................................................................................................................. 113- بهرام بیضایی..................................................................................................................... 115- سهراب شهیدثالث............................................................................................................... 115ب.تحلیل نشانه شناختی.................................................................................................................... 1161)نشانه شناسي فيلم «آرامش در حضور ديگران»............................................................................. 1162)نشانه شناسی فیلم «پستچی».................................................................................................. 1253)نشانه شناسی فیلم «رگبار»...................................................................................................... 1314)نشانه شناسی فیلم گوزنها........................................................................................................ 1365)نشانه شناسی فیلم «طبیعت بیجان»............................................................................................. 139فصل پنجم: نتیجه گیریبحث و نتیجه گیری .......................................................................................................................... 143منابع.................................................................................................................................................. 3 1-1 طرح مسئلهسينماي ايران در طول دهههاي گذشته فراز و نشيبهاي بسياري را از سرگذرانيده و تاريخي آميخته با اوضاع و احوال فرهنگي ، سياسي و اجتماعي ايران داشته و دارد. سينماتوگراف (دستگاه نمايش فيلم ) به سال 1279 هجري شمسي و به دستور مظفرالدين شاه قاجار خريداري و به ايران آورده شد و چند سال بعد نيز بهره گيري از آن براي نمايش عمومي رواج يافت. "سينما در ابتداي ورودش به ايران به خدمت طبقه حاکم در مي آيد. يعني برخلاف بيشتر دنيا که سينما از همان آغاز يک وسيله تفريحي عامه پسند به شمار ميرود و در زير چادرها و در بازارهاي مکاره و تالارهاي مختلف مردم کوچه و بازار را سرگرم ميکند ، در ايران به صورت يک سرگرمي محدود اشرافي در مي آيد ." (مهرابي ، 1374 : 15(انگيزش واقعي توسعه آغازين سينما را چند تجارت پيشه به وجود آوردند که حرفه شان را در کشورهاي غربي ، عمدتا روسيه و فرانسه ، ياد گرفته بودند . اين افراد عبارت بودند از ميرزا ابراهيم خان عکاس باشي و مهدي خان روسي (که از مراسم سلطنتي فيلمبرداري کرد) ، ابراهيم خان صحاف باشي (که نخستين سينما را در 1284/1905 در ايران گشود) و خان بابا معتضدي (که چند فيلم سرگرمي و چند فيلم خبري توليد کرد) . (نفيسي ، 1378 : 31)اولين فيلمهاي بلند داستاني در ايران در دهه اول 1300 و مقارن با شروع مدرنيزاسيون آمرانه رضا شاه توليد شدند. اهميت اين دستگاه رسانه اي از همان ابتدا توسط دولتمردان ايران دريافته شد و بنابراين با اعمال قوانين سانسور دولتي تحت نظارت دولت درآمد. سانسور دولتي از يک طرف و واردات انواع و اقسام فيلمهاي خارجي عامه پسند از طرف ديگر جريان سينماي ايران را تا چند دهه به سمتي سوق داد که اين دستگاه رسانه اي خواسته يا ناخواسته در طول چند دهه به يکي از مهمترين ابزارهاي ايدئولوژيک حاکميت و صنعت فرهنگ سازي بدل شد . محصول اين دستگاه رسانه اي چيزي نبود جز فرهنگ توده اي و "بر اساس منطق توليد اثر فرهنگي چون کالا سرانجام به شکل گيري فرهنگي پست و نازل منجر ميشود که کارکردي ايدئولوژيک دارد ، تصوري ناراست از مناسبات اجتماعي و شکل سلطه در سر توده هاي مردم مي آفريند : توجيه مناسبات دروغين." (احمدي ، 1373 : 140) بر همين مبنا سينماي عامه پسند ايران تا اواخر دهه 1340 غالبا داراي نگرشي محافظه کار بود که از نظام طبقاتي ، سياسي و فرهنگي موجود آگاه و ناآگاه دفاع ميکرد و تلويحا در خدمت حفظ و استمرار آن بود. (اجلالي ، 1383 : 411)با وجود استمرار و پايداري در مضامين سينماي عامه پسند(توده گرا) تنها در اواخر دهه 40 و خصوصا اوايل دهه 50 است که ما شاهد شکل گيري يک جريان سينمايي جدي و متعهد با مضامين اجتماعي و سياسي هستيم. ما اين سينما را تحت عنوان «سينماي انتقادي» نام ميبريم. سينماي انتقادي که در تقابل با سينماي تجاري و عامه پسند و سياست هاي رژيم شکل گرفت ، آن دسته از فيلمهايي را شامل ميشود که بي توجه به مسائل سياسي و اجتماعي نبوده و به طور صريح يا ضمني به نقد اجتماعي و سياسي وضعيت موجود ميپردازند ؛ و براي اين منظور از مضامين هنري ، فلسفي ، اجتماعي و ... بهره ميگيرند.