چکیده:قرآن کریم یکی از اصلیترین کتابها در زندگی هر مسلمانی میباشد که به نظر میرسد در بعضی زمینهها کمتر مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است، یکی از این زمینهها علوم ارتباطات است. دانستن مفاهیم و انس گرفتن با نکات این کتاب آسمانی میتواند ما را در نحوه برقراری ارتباط یاری کند، لذا بررسی اصول ارتباط موثر مخصوصاً در محیط خانواده میتواند به استحکام و ثبات زندگی خانوادگی منجر شود. علامه طباطبایی(ره) در تعریف خانواده میفرمایند: اولین مکانی که برای هر انسانی تعریف میشود و بدان تعلق دارد، خانواده است، ایشان خانواده را مهمترین نهاد اجتماعی میداند که با پیوند مقدّس ازدواج، آغاز میشود و با تولّد فرزندان، کامل میگردد. (طباطبایی، 1389: 405)در اسلام برای تشکیل و ثبات و پایداری خانواده استانداردهایی معرفی شده که هر قدر ارکان تشکیل دهنده خانواده با آن استانداردها منطبق باشند به همان مقدار از شایستگی و برتری برخوردار خواهد بود، از همین رو بطور اجمال می توان گفت خانواده برتر از نظر اسلام دارای ارکان شایسته و منطبق با استانداردهای اسلامی است، مناسبات و روابط منطبق با آموزه های دینی بر آن استوار است و خروجی آن انسانهای شایسته و موثر در ساخته شدن جامعه ایده آل اسلامی اند. در نتیجه ملاک برتری از نظر اسلام مال و ثروت و مانند آن نیست که کسی به آن ها ببالد بلکه برتری خانواده به انطباق آن با استانداردهای اسلامی و برخورداری از ویژگی های ارزشی و فضیلت هایی چون اصالت خانوادگی، دین و ایمان، علم و دانش، تقوا و معنویت، صبر و شکر، مدیریت ایده آل، روابط حسنه و تربیت نسل صالح می باشد.دغدغه اصلی محقق شناخت اصول ارتباطی حاکم بر نظام خانواده در کتاب آسمانی بود که او را تشویق کرد تا به پژوهشی میان رشتهای دست زده و اصول مهم ارتباطی را در آیات قرآن کریم جستجو کند. برای رسیدن به این هدف محقق از روش تحلیل محتوا بهره برده و از یک روش کلشماری در نمونهگیری خود استفاده کرده است. همچنین در این تحقیق، انواع ارتباط در خانواده که شامل ارتباط بین زن و شوهر، ارتباط والدین با فرزندان، ارتباط فرزندان با والدین، مسائل مربوط به طلاق و زندگی پس از مرگ و قیامت بررسی شده است. از مهمترین نتایج این تحقیق رسیدن به مهمترین الگوهای ارتباطی از جمله دادن بازخورد، شفافیت، هماهنگی رویدادها و کلمات است که میتوان ریشه این الگوهای ارتباطی را در زندگی خانوادگی جستجو کرد. در نهایت به این نتیجه کلی میتوان رسید که علی رغم تأکید قرآن کریم بر اهمیت زندگی خانوادگی، حمایت از زندگی مشترک، تربیت فرزند و انواع ارتباط و ... خداوند بین خودش و انسان یک رابطه شخصی قائل است و خانواده و اموال جهت آزمایش انسان قرار داده شدهاند.واژگان کلیدی: قرآن کریم، خانواده، ارتباط، ارتباطات خانوادگیفهرستعنوانصفحهفصل اول: کلیات پژوهش .....................................................................................................................................................11-1 طرح موضوع تحقیق و تعریف آن .............................................................................................................................21-2 ضرورت تحقیق .............................................................................................................................................................31-2-1 ضرورت نظری ..........................................................................................................................................................31-2-2 ضرورت عملی ..........................................................................................................................................................31-3 اهداف تحقیق ................................................................................................................................................................41-3-1 هدف اصلی ...............................................................................................................................................................41-3-2 اهداف فرعی .............................................................................................................................................................41-4 سوالات تحقیق ..............................................................................................................................................................41-4-1 سوال اصلی ...............................................................................................................................................................41-4-2 سوالات فرعی ...........................................................................................................................................................4فصل دوم: تدارک نظری تحقیق ...................................................................................................................................5مقدمه .......................................................................................................................................................................................62-1 بخش اول: مرور تاریخی ........................................................................................................................................62-1-1 تاریخ مطالعه خانواده ..............................................................................................................................................62-2 بخش دوم: مرور مفهومی .......................................................................................................................................81-2-1 تعریف خانواده از نگاه بعضی از اندیشمندان.......................................................................................................81-2-2 ارتباط و تعاریف آن ................................................................................................................................................112-2-3 عناصر ارتباط ............................................................................................................................................................142-2-4 عوامل موثر بر اثر بخشی ارتباط ..........................................................................................................................172-2-4-1 گشودگی ..............................................................................................................................................................172-2-4-2 همدلی ..................................................................................................................................................................182-2-4-3 حمایتگری ...........................................................................................................................................................192-2-4-4 مثبتگرایی .........................................................................................................................................................192-2-4-5 تساوی ..................................................................................................................................................................202-3 بخش سوم: مرور نظری ...........................................................................................................................................212-3-1 نظریة مسیر زندگی خانوادگی ..............................................................................................................................212-3-2 نظریة سیستمی .......................................................................................................................................................252-3-3 نظریة اکولوژی .........................................................................................................................................................272-3-4 نظریة شبکه خویشاوندی .......................................................................................................................................282-3-5 تئوری اسنادی یا نسبت دادن ..............................................................................................................................292-4 بخش چهارم: مرور تجربی .....................................................................................................................................302-4-1 تحقیقات داخلی ......................................................................................................................................................302-4-2 تحقیقات خارجی .....................................................................................................................................................332-4-3 جمع بندی نتایج تحقیقات گذشته .....................................................................................................................37فصل سوم: روششناسی تحقیق ..................................................................................................................................38مقدمه .......................................................................................................................................................................................393-1 مقدمهای از تاریخچه روش تحلیل محتوا ................................................................................................................393-2 تعاریف مختلف از تحلیل محتوا ................................................................................................................................403-3 تحلیل محتوای کمی و کیفی ....................................................................................................................................413-3-1 انواع تحلیل محتوای کیفی ...................................................................................................................................423-4 جامعه آماری .................................................................................................................................................................433-5 حجم نمونه و نمونهگیری ...........................................................................................................................................433-6 واحد تحلیل ...................................................................................................................................................................43فصل چهارم: بررسی یافتهها .........................................................................................................................................44مقدمه .......................................................................................................................................................................................454-1 مباحث کلی درباره ارتباط ..........................................................................................................................................454-1-1 دادن بازخورد ...........................................................................................................................................................454-1-2 هماهنگی رویدادها با کلمات ................................................................................................................................464-1-3 شفافیت .....................................................................................................................................................................474-1-4 حریم خصوصی ........................................................................................................................................................484-2 پیدایش انسان و جفت آفریدن او .............................................................................................................................524-3 انواع خانواده ...................................................................................................................................................................544-4 لزوم مقدمات ازدواج ....................................................................................................................................................564-4-1 توصیه خدا به کسی که ازدواج نمی کند ...........................................................................................................564-4-2 ازدواج با چه کسانی ................................................................................................................................................604-4-3 ملاکهای مهم در تشکیل خانواده ......................................................................................................................614-5 ارتباط بین همسر .........................................................................................................................................................654-5-1 وظایف مرد ...............................................................................................................................................................654-5-2 وظایف زن .................................................................................................................................................................674-6 ارتباط با فرزندان ..........................................................................................................................................................714-7 ارتباط با والدین ............................................................................................................................................................744-8 طلاق ...............................................................................................................................................................................784-9 مرگ ................................................................................................................................................................................81فصل پنجم: نتیجهگیری و جمعبندی .........................................................................................................................83مقدمه .......................................................................................................................................................................................845-1 خلاصه تحقیق ...............................................................................................................................................................845-2 جمعبندی تحقیق ........................................................................................................................................................865-3 محدودیتهای تحقیق .................................................................................................................................................945-4 پیشنهادات تحقیق .......................................................................................................................................................95منابع و مآخذ ........................................................................................................................................................................961 – 1 طرح موضوع تحقیق و تعریف آن:ما مسلمانان باید الگوها و سبک زندگیمان را از قرآن اقتباس کنیم، در دنیایی که رسانه با ارتباط جمعی و بهخصوص ماهواره درصدد تغیر سبک زندگی ما هستند، برگشت به سبک زندگی قرآنی و توجه خاص به مفاهیم قرآن و الگو قراردادن این مفاهیم به یک ضرورت تبدیل شده است. از طرف دیگر خانواده بهعنوان مهمترین و حیاتیترین نهاد اجتماعی و محیطی امن برای دستیابی به اهداف عالی انسانی است. خانواده کانونی است شکل گرفته بر پایه پیمان مقدّس ازدواج، که با حضور فرزندان، روابط اعضای آن گستردهتر و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر بیشتر میشود. در این میان، شناخت عوامل ثبات و سازوکارهای ایجاد ارتباط صمیمانه و سازنده در خانواده، جهت ایجاد محیطی سالم و بانشاط برای پرورش فرزندان اهمیت بهسزایی دارد که در تمام ادیان و در همه جوامع بشری مورد توجّه بوده است. خانواده کانون خداشناسی، صفا، صمیمیت و معنویت است و زن و شوهر باید یکدیگر را در این مسیر متعالی یاری کنند، دو انسان مومن وقتی به نام خدا و اذن پروردگار با هم ازدواج می کنند و نیازهای زیستی، جسمی و روحی را با هم برآورده می سازند به یک آرامش و صفایی می رسند که به واسطه آن می توانند به معنویت برتری هم برای خود و هم برای فرزند دلبندشان دست یابند. بنابراین اهمیت قرآن از یکسو بهعنوان معلّم همیشگی بشر و اهمیت نهاد خانواده بهعنوان هسته زندگی اجتماعی ضرورت و اهمیت این موضوع را آشکار میسازد.این پژوهش درصدد یافتن چگونگی نگاه قرآن مجید به ارتباطات خانوادگی است که، با توجه به تفسیر المیزان صورت میگیرد و میتواند به آگاهی ما در زمینههای شناخت جایگاه خانواده، شناخت نحوه تشکیل خانواده، شناخت نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، شناخت مسئولیتهای مترتب بر اعضای خانواده و شناخت مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این خصوص، از دیدگاه قرآن کریم کمک کند.انگیزه محقق در انجام این پژوهش، پاسخ به این سوال است که قرآن مجید، چه تصویری از ارتباطات خانوادگی ارائه میکند؟ برای پاسخ به این سوال محقق با مطالعه و با تأکید بر تفسیر المیزان میتواند رویکردی را که قرآن نسبت به ارتباطات خانوادگی دارد، شناسایی کند.محقق امیدوار است بتواند با تحلیل آیات و مراجعه به تفسیر المیزان به درک درستی از ارتباطات خانوادگی مدنظر دین مبین اسلام برسد و از آنجا که این تحقیق نقطه آغازی در زمینه پژوهش ارتباطی در کتاب اصلی دین اسلام بوده و با توجه به نبود سابقه کافی در این حوزه، محقق به دنبال بازخوانی نظریه های غربی در متون اصلی اسلام و یا ارائه راه حل نیست و صرفا درصدد یافتن مفاهیم اصلی ارتباط و توصیف آن در قرآن بوده است، چراکه برداشتن گامی بزرگتر و تحلیل گفتمان مفاهیم ارتباطی در قرآن و متون دینی مستلزم زمان های بیشتر و دسترسی به کتب و منابع بسیار توانا علمی بالاتری است که امید است در آینده ای نه چندان دور این مهم توسط محققان حوزه و دانشگاه فراهم گردد.
روابط خانوادگی از منظر قرآن کریم (مورد مطالعه تفسیر المیزان) word
چکیده:قرآن کریم یکی از اصلیترین کتابها در زندگی هر مسلمانی میباشد که به نظر میرسد در بعضی زمینهها کمتر مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است، یکی از این زمینهها علوم ارتباطات است. دانستن مفاهیم و انس گرفتن با نکات این کتاب آسمانی میتواند ما را در نحوه برقراری ارتباط یاری کند، لذا بررسی اصول ارتباط موثر مخصوصاً در محیط خانواده میتواند به استحکام و ثبات زندگی خانوادگی منجر شود. علامه طباطبایی(ره) در تعریف خانواده میفرمایند: اولین مکانی که برای هر انسانی تعریف میشود و بدان تعلق دارد، خانواده است، ایشان خانواده را مهمترین نهاد اجتماعی میداند که با پیوند مقدّس ازدواج، آغاز میشود و با تولّد فرزندان، کامل میگردد. (طباطبایی، 1389: 405)در اسلام برای تشکیل و ثبات و پایداری خانواده استانداردهایی معرفی شده که هر قدر ارکان تشکیل دهنده خانواده با آن استانداردها منطبق باشند به همان مقدار از شایستگی و برتری برخوردار خواهد بود، از همین رو بطور اجمال می توان گفت خانواده برتر از نظر اسلام دارای ارکان شایسته و منطبق با استانداردهای اسلامی است، مناسبات و روابط منطبق با آموزه های دینی بر آن استوار است و خروجی آن انسانهای شایسته و موثر در ساخته شدن جامعه ایده آل اسلامی اند. در نتیجه ملاک برتری از نظر اسلام مال و ثروت و مانند آن نیست که کسی به آن ها ببالد بلکه برتری خانواده به انطباق آن با استانداردهای اسلامی و برخورداری از ویژگی های ارزشی و فضیلت هایی چون اصالت خانوادگی، دین و ایمان، علم و دانش، تقوا و معنویت، صبر و شکر، مدیریت ایده آل، روابط حسنه و تربیت نسل صالح می باشد.دغدغه اصلی محقق شناخت اصول ارتباطی حاکم بر نظام خانواده در کتاب آسمانی بود که او را تشویق کرد تا به پژوهشی میان رشتهای دست زده و اصول مهم ارتباطی را در آیات قرآن کریم جستجو کند. برای رسیدن به این هدف محقق از روش تحلیل محتوا بهره برده و از یک روش کلشماری در نمونهگیری خود استفاده کرده است. همچنین در این تحقیق، انواع ارتباط در خانواده که شامل ارتباط بین زن و شوهر، ارتباط والدین با فرزندان، ارتباط فرزندان با والدین، مسائل مربوط به طلاق و زندگی پس از مرگ و قیامت بررسی شده است. از مهمترین نتایج این تحقیق رسیدن به مهمترین الگوهای ارتباطی از جمله دادن بازخورد، شفافیت، هماهنگی رویدادها و کلمات است که میتوان ریشه این الگوهای ارتباطی را در زندگی خانوادگی جستجو کرد. در نهایت به این نتیجه کلی میتوان رسید که علی رغم تأکید قرآن کریم بر اهمیت زندگی خانوادگی، حمایت از زندگی مشترک، تربیت فرزند و انواع ارتباط و ... خداوند بین خودش و انسان یک رابطه شخصی قائل است و خانواده و اموال جهت آزمایش انسان قرار داده شدهاند.واژگان کلیدی: قرآن کریم، خانواده، ارتباط، ارتباطات خانوادگیفهرستعنوانصفحهفصل اول: کلیات پژوهش .....................................................................................................................................................11-1 طرح موضوع تحقیق و تعریف آن .............................................................................................................................21-2 ضرورت تحقیق .............................................................................................................................................................31-2-1 ضرورت نظری ..........................................................................................................................................................31-2-2 ضرورت عملی ..........................................................................................................................................................31-3 اهداف تحقیق ................................................................................................................................................................41-3-1 هدف اصلی ...............................................................................................................................................................41-3-2 اهداف فرعی .............................................................................................................................................................41-4 سوالات تحقیق ..............................................................................................................................................................41-4-1 سوال اصلی ...............................................................................................................................................................41-4-2 سوالات فرعی ...........................................................................................................................................................4فصل دوم: تدارک نظری تحقیق ...................................................................................................................................5مقدمه .......................................................................................................................................................................................62-1 بخش اول: مرور تاریخی ........................................................................................................................................62-1-1 تاریخ مطالعه خانواده ..............................................................................................................................................62-2 بخش دوم: مرور مفهومی .......................................................................................................................................81-2-1 تعریف خانواده از نگاه بعضی از اندیشمندان.......................................................................................................81-2-2 ارتباط و تعاریف آن ................................................................................................................................................112-2-3 عناصر ارتباط ............................................................................................................................................................142-2-4 عوامل موثر بر اثر بخشی ارتباط ..........................................................................................................................172-2-4-1 گشودگی ..............................................................................................................................................................172-2-4-2 همدلی ..................................................................................................................................................................182-2-4-3 حمایتگری ...........................................................................................................................................................192-2-4-4 مثبتگرایی .........................................................................................................................................................192-2-4-5 تساوی ..................................................................................................................................................................202-3 بخش سوم: مرور نظری ...........................................................................................................................................212-3-1 نظریة مسیر زندگی خانوادگی ..............................................................................................................................212-3-2 نظریة سیستمی .......................................................................................................................................................252-3-3 نظریة اکولوژی .........................................................................................................................................................272-3-4 نظریة شبکه خویشاوندی .......................................................................................................................................282-3-5 تئوری اسنادی یا نسبت دادن ..............................................................................................................................292-4 بخش چهارم: مرور تجربی .....................................................................................................................................302-4-1 تحقیقات داخلی ......................................................................................................................................................302-4-2 تحقیقات خارجی .....................................................................................................................................................332-4-3 جمع بندی نتایج تحقیقات گذشته .....................................................................................................................37فصل سوم: روششناسی تحقیق ..................................................................................................................................38مقدمه .......................................................................................................................................................................................393-1 مقدمهای از تاریخچه روش تحلیل محتوا ................................................................................................................393-2 تعاریف مختلف از تحلیل محتوا ................................................................................................................................403-3 تحلیل محتوای کمی و کیفی ....................................................................................................................................413-3-1 انواع تحلیل محتوای کیفی ...................................................................................................................................423-4 جامعه آماری .................................................................................................................................................................433-5 حجم نمونه و نمونهگیری ...........................................................................................................................................433-6 واحد تحلیل ...................................................................................................................................................................43فصل چهارم: بررسی یافتهها .........................................................................................................................................44مقدمه .......................................................................................................................................................................................454-1 مباحث کلی درباره ارتباط ..........................................................................................................................................454-1-1 دادن بازخورد ...........................................................................................................................................................454-1-2 هماهنگی رویدادها با کلمات ................................................................................................................................464-1-3 شفافیت .....................................................................................................................................................................474-1-4 حریم خصوصی ........................................................................................................................................................484-2 پیدایش انسان و جفت آفریدن او .............................................................................................................................524-3 انواع خانواده ...................................................................................................................................................................544-4 لزوم مقدمات ازدواج ....................................................................................................................................................564-4-1 توصیه خدا به کسی که ازدواج نمی کند ...........................................................................................................564-4-2 ازدواج با چه کسانی ................................................................................................................................................604-4-3 ملاکهای مهم در تشکیل خانواده ......................................................................................................................614-5 ارتباط بین همسر .........................................................................................................................................................654-5-1 وظایف مرد ...............................................................................................................................................................654-5-2 وظایف زن .................................................................................................................................................................674-6 ارتباط با فرزندان ..........................................................................................................................................................714-7 ارتباط با والدین ............................................................................................................................................................744-8 طلاق ...............................................................................................................................................................................784-9 مرگ ................................................................................................................................................................................81فصل پنجم: نتیجهگیری و جمعبندی .........................................................................................................................83مقدمه .......................................................................................................................................................................................845-1 خلاصه تحقیق ...............................................................................................................................................................845-2 جمعبندی تحقیق ........................................................................................................................................................865-3 محدودیتهای تحقیق .................................................................................................................................................945-4 پیشنهادات تحقیق .......................................................................................................................................................95منابع و مآخذ ........................................................................................................................................................................961 – 1 طرح موضوع تحقیق و تعریف آن:ما مسلمانان باید الگوها و سبک زندگیمان را از قرآن اقتباس کنیم، در دنیایی که رسانه با ارتباط جمعی و بهخصوص ماهواره درصدد تغیر سبک زندگی ما هستند، برگشت به سبک زندگی قرآنی و توجه خاص به مفاهیم قرآن و الگو قراردادن این مفاهیم به یک ضرورت تبدیل شده است. از طرف دیگر خانواده بهعنوان مهمترین و حیاتیترین نهاد اجتماعی و محیطی امن برای دستیابی به اهداف عالی انسانی است. خانواده کانونی است شکل گرفته بر پایه پیمان مقدّس ازدواج، که با حضور فرزندان، روابط اعضای آن گستردهتر و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر بیشتر میشود. در این میان، شناخت عوامل ثبات و سازوکارهای ایجاد ارتباط صمیمانه و سازنده در خانواده، جهت ایجاد محیطی سالم و بانشاط برای پرورش فرزندان اهمیت بهسزایی دارد که در تمام ادیان و در همه جوامع بشری مورد توجّه بوده است. خانواده کانون خداشناسی، صفا، صمیمیت و معنویت است و زن و شوهر باید یکدیگر را در این مسیر متعالی یاری کنند، دو انسان مومن وقتی به نام خدا و اذن پروردگار با هم ازدواج می کنند و نیازهای زیستی، جسمی و روحی را با هم برآورده می سازند به یک آرامش و صفایی می رسند که به واسطه آن می توانند به معنویت برتری هم برای خود و هم برای فرزند دلبندشان دست یابند. بنابراین اهمیت قرآن از یکسو بهعنوان معلّم همیشگی بشر و اهمیت نهاد خانواده بهعنوان هسته زندگی اجتماعی ضرورت و اهمیت این موضوع را آشکار میسازد.این پژوهش درصدد یافتن چگونگی نگاه قرآن مجید به ارتباطات خانوادگی است که، با توجه به تفسیر المیزان صورت میگیرد و میتواند به آگاهی ما در زمینههای شناخت جایگاه خانواده، شناخت نحوه تشکیل خانواده، شناخت نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، شناخت مسئولیتهای مترتب بر اعضای خانواده و شناخت مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این خصوص، از دیدگاه قرآن کریم کمک کند.انگیزه محقق در انجام این پژوهش، پاسخ به این سوال است که قرآن مجید، چه تصویری از ارتباطات خانوادگی ارائه میکند؟ برای پاسخ به این سوال محقق با مطالعه و با تأکید بر تفسیر المیزان میتواند رویکردی را که قرآن نسبت به ارتباطات خانوادگی دارد، شناسایی کند.محقق امیدوار است بتواند با تحلیل آیات و مراجعه به تفسیر المیزان به درک درستی از ارتباطات خانوادگی مدنظر دین مبین اسلام برسد و از آنجا که این تحقیق نقطه آغازی در زمینه پژوهش ارتباطی در کتاب اصلی دین اسلام بوده و با توجه به نبود سابقه کافی در این حوزه، محقق به دنبال بازخوانی نظریه های غربی در متون اصلی اسلام و یا ارائه راه حل نیست و صرفا درصدد یافتن مفاهیم اصلی ارتباط و توصیف آن در قرآن بوده است، چراکه برداشتن گامی بزرگتر و تحلیل گفتمان مفاهیم ارتباطی در قرآن و متون دینی مستلزم زمان های بیشتر و دسترسی به کتب و منابع بسیار توانا علمی بالاتری است که امید است در آینده ای نه چندان دور این مهم توسط محققان حوزه و دانشگاه فراهم گردد.