چکيدهحق به شهر لوفور شامل دو مولفهي اختصاص دادن شهر به خود يا استفاده از شهر و مشاركتدر شهر است و با ارائهي نقد ماركسيستي از نابرابري شهري، اين مساله را مطرح ميكند كه فضاي شهري در راستاي تحقق خواستههاي نظام سرمايهداري، طبقهي حاکم و بدون توجه به نيازهاي طبقات فرودست ساخته شده است. در اين پژوهش، با توجه به اهميتي که فرد و ادراک او از فضا و کنشهاي فضايي در نظريهي لوفور دارد و با تكيه بر مفهوم فضاي ادراک شدهكه به ادراک كنشگران اجتماعي نسبت به امر شهري اشاره ميكند، نسبت به سنجش ميزان تحقق حق به شهر اقدام شده است. از طرفي، شهر، هم در موجوديت فيزيكي و هم در موجوديت اجتماعي تعلق كمتري به زنان دارد و كمتر مناسب مشاركت زنان در فراگردهاي جاري در آن شناخته شده است. اين مساله به كاهش تحرك زنان در شهر، انحصار فضاها به مردان، ناديده گرفته شدن جسم زنانه در طراحي شهري و... انجاميده است که سبب عدم بهرهمندي زنان از حق به شهر به اندازهي مردان شده است. اين نوشتار با استفاده از چهارچوب نظري ارائه شده توسط هانري لوفور و عملياتي کردن ايدهي حق به شهر او، تلاش ميکند در کنار به آزمون گذاشتن نظريه در بستر شهروندي تهران، تفاوتهاي جنسيتي موجود را نيز در بهرهمندي از ادراک حق به شهر آشکار کند و نشان دهد که فرايندهاي زندگي روزمرهي زنان در شهر به دليل بهرهمند نشدن آنان از حقوق خود دچار اختلال شده است. جمعيت مورد مطالعه 879 نفر از زنان و مردان ساکن شهر تهران هستند که با استفاده از تکنيک نمونهگيري خوشهاي چندمرحلهاي انتخاب شدهاند. پس از گردآوري دادهها با روش پيمايش، در ابتدا ارتباط مفهوم حق به شهر با شش متغير تبيينکنندهي آن يعني، سرزندگي، کنترل فضا، سهم فضايي، توليد فضا، ساماندهي شهري و تصميمگيري در شهر با استفاده از رگرسيون چندمتغيره سنجيده شده و سپس تفاوتهاي اساسي حق به شهر ميان پاسخگويان زن و پاسخگويان مرد با استفاده از رگرسيون لجستيک و تحليل خوشه در نرمافزار اسپياساس نسخه 16 استخراج شده و با استفاده از چهارچوب نظريهي حق به شهر لوفور تحليل شده است. براي سنجش تفاوتهاي طبقاتي در بهرهمندي از حق به شهر از سنجش همبستگي برآوردهاي اين مفهوم با شاخصهاي درآمدي و محل زندگي استفاده شد. و براي طبقهبندي مناطق تهران در خوشههاي مشارکتي براساس سازهي مفهومي ارائه شده توسط آرنستاين، از تحليل خوشه استفاده شده است. از روش کيفي (19 مصاحبه) نيز براي وارسي يافتههاي کمي استفاده شده، ضمن اين که سازوکارهاي جنسيتي ادراک از مولفههاي حق به شهر مورد بررسي قرار گرفته است. نتايج اين پژوهش نشان ميدهد که نظريهي حق به شهر و مفهومپردازي آن از مولفههاي تاثيرگذار بر ادارک بهرهمندي از حق به شهر در شهر تهران قابل کاربست است و براساس ادعاي آن، حق به شهر ماهيتي طبقاتي دارد. اگرچه لوفور در مورد ارتباط ميان فضا و بدن در محدودهي سنت پدرسالاري مانده است، در اين پژوهش معناداري مفهوم جنسيت در بهرهمندي از حق به شهر در تهران، به لحاظ آماري و چه با استفاده از شاخصهاي کيفي نشان داده شد. واژگان کليدي: اختصاصدهي، جنسيت،حق، شهر، طبقه، فضا، مشارکت. فهرست مطالبعنوان .............................................................................................................................. صفحه فصل اول: کليات1-1- مقدمه........................................................................................................................................................21-2- بيان مساله..................................................................................................................................................61-3- پرسشهاي پژوهش...................................................................................................................................111-4- نوع و حدود پژوهش.................................................................................................................................131-5- اهداف پژوهش.........................................................................................................................................131-6- ضرورت پژوهش.......................................................................................................................................14فصل دوم: پيشينه پژوهش2-1- پيشينه پژوهش...........................................................................................................................................182-1-1- پيشينه داخلي پژوهش ...........................................................................................................................182-1-2- پيشينه خارجي پژوهش .........................................................................................................................272-1-3- جمعبندي.............................................................................................................................................32فصل سوم: مباني نظري3-1- چهارچوب نظري......................................................................................................................................363-1-1- حق به شهر: هانري لوفور ......................................................................................................................363-1-2- جغرافياي فمينيست و فمينيسم سوسياليست.............................................................................................433-1-3- اقتصاد سياسي شهر و مصرف: مانوئل کاستلز..........................................................................................453-1-4- نردبان مشارکت: شري آرنستاين............................................................................................................473-2- معرفي متغيرهاي اصلي...............................................................................................................................493-2-1- فضاي ادراک شده................................................................................................................................493-2-2- حق به شهر ...........................................................................................................................................513-2-2-1- اختصاصدهي شهر به خود................................................................................................................513-2-2-1-1- سرزندگي ...................................................................................................................................523-2-2-1-1-1- احساس امنيت: ناامني ناشي از فضا............................................................................................533-2-2-1-1-2- امکان تفريح و ماجراجويي.......................................................................................................573-2-2-1-1-3- ارتباطات شهري.......................................................................................................................593-2-2-1-2- کنترل و مالکيت...........................................................................................................................613-2-2-1-3- سهم فيزيکي ...............................................................................................................................643-2-2-2- مشارکت در شهر..............................................................................................................................653-2-2-2-1- تصميمگيري................................................................................................................................663-2-2-2-2- توليد فضا ....................................................................................................................................673-2-2-2-3- سازماندهي و طراحي شهري.........................................................................................................683-3- مدل نظري تحقيق......................................................................................................................................703-4- جمعبندي و نتايج مورد انتظار ...................................................................................................................72فصل چهارم: روششناسي پژوهش4-1- روششناسي پژوهش.................................................................................................................................754-2- نوع و سطح متغيرهاي اصلي.......................................................................................................................774-2-1- متغير وابسته...........................................................................................................................................774-2-2- متغيرهاي مستقل....................................................................................................................................784-3- جمعيت آماري و نمونهگيري...................................................................................................................834-4- ساخت پرسشنامه و پيشآزمون .................................................................................................................844-5- روش تجزيه و تحليل دادهها ......................................................................................................................88-5- روش تجزيه و تحليل دادههای کمی ............................................................................................................88-5- روش تجزيه و تحليل دادههای کيفی ...........................................................................................................89فصل پنجم: يافتهها5-1- مقدمهاي بر ميدان تحقيق: کلان شهر تهران.................................................................................................925-1-1- خلاصهاي از تاريخچهي تهران...............................................................................................................925-1-2- تاريخچهي طبقاتي شدن فضاي شهر تهران.............................................................................................945-1-3- تهران در دوران معاصر..........................................................................................................................975-1-4- شاخص نخست شهري تهران ................................................................................................................995-2- يافتههاي کمي ..........................................................................................................................................1015-2-1- يافتههاي توصيفي..................................................................................................................................1025-2-1-1- ويژگيهاي جمعيتشناختي و توزيع متغيرهاي اصلي در جمعيت نمونه ..............................................1025-2-2- يافتههاي تحليلي....................................................................................................................................1075-2-2-1- آزمون نظريهي حق به شهر................................................................................................................1075-2-2-2- تحليل رگرسيون چندمتغيره...............................................................................................................1105-2-2-3- جنسيت و حق به شهر .......................................................................................................................1145-2-2-4- بخت زنان در حق به شهر .................................................................................................................1145-2-2-5- تحليل رگرسيون لجستيک................................................................................................................1155-2-2-6- شهروندان تهراني در نردبان مشارکت آرنستاين .................................................................................1195-2-2-7- تحليل خوشه: مشارکت زنان ............................................................................................................1205-2-2-8- طبقه و حق به شهر ............................................................................................................................1245-3- يافتههاي کيفي .........................................................................................................................................1295-3-1- نتايج مصاحبه با شهروندان تهراني .........................................................................................................1295-3-1-1- حق به شهر و تفاوتهای جنسيتی......................................................................................................1295-3-1-2- تفاوتهاي جنسيتي در عوامل موثر بر اختصاصدهي شهر به خود......................................................1335-3-1-2-1- سرزندگي شهري .........................................................................................................................1335-3-1-2-1-1- امنيت ......................................................................................................................................1335-3-1-2-1-2- ارتباطات شهري ......................................................................................................................1355-3-1-2-1-3- تفريح در شهر .........................................................................................................................1375-3-1-2-2- کنترل و مالکيت فضا ...................................................................................................................1395-3-1-2-3- سهم فيزيکي ...............................................................................................................................1405-3-1-3- تفاوتهاي جنسيتي در عوامل تاثيرگذار بر مشارکت شهري .............................................................1415-3-1-3-1- سازماندهي شهري .......................................................................................................................1425-3-1-3-2- تصميمگيري ...............................................................................................................................1435-4- يافتههاي مشاهدهاي شهر تهران .................................................................................................................1445-4-1- شهر مردانه و سازوکارهاي زنانه مديريت فضا........................................................................................1445-5- جمعبندي .................................................................................................................................................154فصل ششم: نتيجهگيري6-1- بحث........................................................................................................................................................1576-2- وارسي نظريهي حق به شهر در تهران .........................................................................................................1606-3- طبقه و حق به شهر: شهر در خدمت سرمايه ................................................................................................1656-4- جنسيت و حق به شهر ................................................................................................................................1686-5- نردبان آرنستاين و سطح مشارکت زنان .....................................................................................................1716-7- جمعبندي .................................................................................................................................................1766-8- پيشنهادات.................................................................................................................................................1806-9- دشواريها و محدوديتهاي پژوهش.........................................................................................................183منابع187پيوستها207 فهرست تصاويرعنوان ............................................................................................................................. صفحه تصوير 3-1- محورهاي فضايي در نظريهي لوفور ...............................................................................................40تصوير 3-2- نردبان مشارکت شري آرنستاين .....................................................................................................48تصوير 3-3- متغيرهاي تاثيرگذار بر اختصاصدهي شهر به خود .........................................................................52تصوير 3-4- موقعيت جغرافيايي نماد شهر تهران ................................................................................................63تصوير 3-5- متغيرهاي تاثيرگذار بر مشارکت شهري .........................................................................................66تصوير 3-6- مدل نظري تحقيق برگرفته از لوفور ...............................................................................................71تصوير 5-1- رشد شهر تهران از سال 1270 تا سال 1375 ..................................................................................94تصوير 5-2- فرمول مهتا براي محاسبهي نخست شهري ......................................................................................100تصوير 5-3- توزيع سطوح تحصيلات در جمعيت نمونه .....................................................................................103تصوير 5-4- نمودار کيوکيو توزيع خطاها .........................................................................................................108تصوير 5-5- نمودار پراکنش مقادير استاندارد پيشبيني شده و خطاي استاندارد .................................................110تصوير 5-6- معادلهي رگرسيون حق به شهر ......................................................................................................113تصوير 5-7- معادلهي رگرسيون لجستيک جنسيت و حق به شهر ........................................................................119تصوير 5-8- خوشههاي طبقاتي در مناطق شهري تهران ......................................................................................127تصوير 5-9- متغيرهاي مورد اشارهي زنان در تعريف حق به شهر ........................................................................130تصوير 5-10- متغيرهاي مورد اشارهي مردان در تعريف حق به شهر ...................................................................131تصوير 5-11- گزارهي جنسيتزده در متروي تهران ..........................................................................................145تصوير 5-12- تبليغات جمعيتي در شهر تهران با حذف نشانههاي زنانه ...............................................................146تصوير 5-13- نبود پياده رو در معابر تهران (خيابان خواجه نظام، منطقهي 7) ......................................................147تصوير 5-14- پل و اتوبانسازي در تهران (بزرگراه شهيد صدر، منطقهي 1)........................................................148تصوير 5-15- نسبت کم مسيرهاي پياده نسبت به مسيرهاي سواره در تهران (خيابان پاسداران، منطقهي 1)............149تصوير 5-16- شهرهاي سوارهمحور در مقابل شهرهاي پيادهمحور ......................................................................149تصوير 5-17- نصب تابلوهاي تبليغاتي روي پلهاي عابرپياده در تهران که سبب کاهش احساس امنيت در عابران پياده ميگردد (بزرگراه شهيد باقري، منطقهي 4).................................................................................................151تصوير 5-18- پيادهروي دستهجمعي زنان درمعابر شهري تهران ..........................................................................152تصوير 5-19- زنان در اقتصاد غيررسمي (نمونهي دستفروشان مترو) ...................................................................153 فهرست جدولهاعنوان ............................................................................................................................. صفحهجدول 2-1- توزيع متغيرهاي اصلي تحقيق در پيشينه داخلي و خارجي ...............................................................32جدول 3-1- عوامل تاثيرگذار بر حق به شهر در سه سطح تحليل ........................................................................71جدول 4-1- عوامل تاثيرگذار بر حق به شهر در سه سطح تحليل ........................................................................77جدول 4-2- گويههاي برآورد متغير وابستهي حق به شهر ...................................................................................78جدول 4-3- گويههاي برآورد متغير تصميمگيري .............................................................................................81جدول 4-4- گويههاي برآورد متغير سازماندهي شهري .....................................................................................81جدول 4-5- گويههاي برآورد متغير توليد فضا ..................................................................................................81جدول 4-6- گويههاي برآورد متغير سهم فيزيکي .............................................................................................82جدول 4-7- گويههاي برآورد متغير کنترل و مالکيت ........................................................................................82جدول 4-8- گويههاي برآورد متغير سرزندگي (در سه بعد تفريح، امنيت و ارتباطات شهري) .............................83جدول 4-9- مقادير آلفاي کرونباخ براي تمام متغيرهاي پژوهش ........................................................................86جدول 4-10- نتايج تحليل عاملي متغيرهاي پژوهش ..........................................................................................88جدول 5-1- جمعيت مناطق 22گانهي تهران برحسب جنسيت ............................................................................98جدول 5-2- وضعيت تاهل پاسخگويان برحسب جنسيت ...................................................................................103جدول 5-3- وضعيت اشتغال پاسخگويان برحسب جنسيت .................................................................................103جدول 5-4- وضعيت تحصيلات پاسخگويان برحسب جنسيت ...........................................................................104جدول 5-5- آمارههاي توصيفي درآمد ماهيانه فردي و درآمد ماهيانهي خانوار ..................................................104جدول 5-6- آمارههاي توصيفي متغيرهاي اصلي تحقيق ....................................................................................105جدول 5-7- آزمون کولموگروف اسميرنف متغير وابسته ..................................................................................107جدول 5-8- خلاصله مدل رگرسيون چندمتغيره .................................................................................................111جدول 5-9- آزمون معناداري مدل رگرسيوني ..................................................................................................111جدول 5-10- ضرايب رگرسيوني حق به شهر ....................................................................................................111جدول 5-11- ارزيابي مدل رگرسيون لجستيک با آزمون اومنيبوس ..................................................................116جدول 5-12- ارزيابي تبيين واريانس متغير وابسته ..............................................................................................116جدول 5-13- نکويي برازش مدل با آماره هوسمر لمشو ....................................................................................117جدول 5-14- جدول طبقهبندي رگرسيون لجستيک ..........................................................................................117جدول 5-15- متغيرهاي باقيمانده در معادلهي رگرسيون لجستيک ....................................................................118جدول 5-16- بررسي نرمال بودن توزيع مشارکت شهري ..................................................................................120جدول 5-17- جدول آنوا .................................................................................................................................121جدول 5-18- درصد مشارکت زنان براساس سطوح مشارکت نردبان آرنستاين...................................................121جدول 5-19- درصد مشارکت مردان براساس سطوح مشارکت شري آرنستاين ..................................................122جدول 5-20- متغيرهاي باقيمانده در معادلهي رگرسيون لجستيک متغيرهاي اختصاصدهي شهر به خود .............122جدول 5-21- درصد مشارکت شهروندان براساس سطوح مشارکت نردبان آرنستاين صرفنظر از جنسيت ..........123جدول 5-22- جدول آنواي تحليل خوشه طبقات براساس حق به شهر ................................................................126جدول 5-23- عضويت نمونهها در خوشههاي طبقاتي سهگانه ............................................................................126جدول 5-24- مناطق شهرداري تهران در خوشههاي طبقاتي سهگانه ...................................................................126جدول 5-25- جدول همبستگي پيرسون (حق به شهر و درآمد خانوار) ...............................................................128جدول 5-26- جدول همبستگي پيرسون (حق به شهر و درآمد فردي) ................................................................128جدول 5-27-جوابهاي پاسخگويان به پرسش «حق شهروندان در شهر چسيت؟» ..............................................130جدول 5-28- جوابهاي پاسخگويان به پرسش «برابري جنسيتي در حق به شهر وجود دارد؟» ...........................131جدول 5-29- جوابهای پاسخگويان به پرسش «چگونه حق زنان به شهر قابل تحقق است؟»..............................132 فصل يکم کليات 1-1- مقدمهشهر مجموعهاي از فضاهاست. فضاهايي که يکي از وجوه تمايز محيط شهري با محيط غيرشهري (روستايي، طبيعي، دست نخورده و واژگان ديگري که ميتوان در مقابل شهر قرار داد) است. فضا مفهومي ادراکي[1] است. ادراک از فضا را نميتوان به عنوان عنصري يکپارچه در نظر گرفت که در تمامي افراد يکسان است. يک فضاي واحد ميتواند بسته به سن، جنسيت، قوميت، طبقهي اجتماعي و متغيرهاي ديگر فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و جمعيتشناختي به اشکال متفاوتي ادراک شود.براي نمونه، تصوري که يک کودک از بيلبورد تبليغاتي يک شرکت توليد شکلات دارد، تصويري از يک حسرت است، براي يک زن مستخدم که چهار فرزند کوچک دارد و براي پيرزني که مبتلا به بيماري ديابت است نيز يک حسرت است اما اين «حسرت» تنها عنواني يکسان دارد و ماهيت آن در ادراک افراد نامبرده يکسان نيست. زيرا هر احساس يا شناختي از خاستگاههاي متفاوتي برميخيزد. يک بيلبورد تبليغاتي ميتواند براي کسي که شيرينيگريز است حس نامتبوعي ايجاد کند و براي يک طرفدار حقوق حيوانات احساس انزجار[2] و فردي که گرايشهاي ضد سرمايهداري دارد احتمالا بيش از آن که مجذوب بيلبورد شود به چهرهي سرمايهداري و چرخهي سودي که پشت نصب اين بيلبورد نهفته است توجه ميکند. تفاوت نگرش اين افراد ناشي از ماهيت تمايزات اجتماعي – فرهنگي است. اگر يک بيلبورد سادهي شهري بتواند تصوراتي اين چنين متمايز را در ذهن بينندگان ايجاد کند، بايد انتظار داشت تصور ادراکشدهي[3] افراد از رابطهاي که در شهر با «چيزها» و «فضاها» برقرار ميکنند و احساسي که از اين رابطه در آنان ايجاد ميشود نيز بسته به زمينهي اجتماعي و فردي متفاوت باشد.چنانچه پيش فرض وجود رابطه ميان فضاهاي شهري و نگرشهاي افراد را پذيرا شويم به اين نتيجهگيري خواهيم رسيد که روابط اجتماعي افراد نيز از فضاهاي شهري تاثير ميگيرد. زيرا پيوند ميان شناختها و احساسات با منشها و کنشها از ديدگاه جامعهشناختي امري بديهي است. با توجه به اهميت جنسيت به مثابهي يک عامل تعيينکنندهي بنيادين در شيوههاي جامعهپذيري افراد، پيشبيني ميشود که نگرشهاي مردان و زنان نيز نسبت به مولفههاي فضايي متمايز باشد و به تبع آن کنشها و منشهاي فضايي به شکل متفاوتي در دو جنسيت بروز يابد.براي نمونه، يک کوچهي تاريک در يک مرد ورزشکار که با ساک ورزشي به سمت باشگاه ميرود همان ادراکي را توليد نميکند که در يک دختر پانزده ساله که از کلاس به خانه برميگردد. انتظار زن جوان براي تاکسي در کنار يک اتوبان نيز همان تجربهاي نيست که يک مرد با آن مواجه ميشود. اما عنصر متمايزکنندهي اين ادراکها چيست؟ آنچه که دختر پانزده ساله را از کوچهي تاريک ميترساند يا احساس زني که کنار اتوبان منتظر تاکسي ايستاده است، يعني «احساس ناامني» ناشي از تنظيمات فضايي، نه ناشي از جنس[4] اين افراد بلکه تابعي از مولفههاي فضايي و موقعيت اين افراد در اجتماعي است که به آن تعلق دارند. فرض ما بر اين است که احساس ناامني براي زن شهرنشين تجربهاي زيسته است. اما آيا شهر به خودي خود اين ترس را ايجاد ميکند؟ به نظر ميرسد که چنين نباشد. همين زن، زماني که همراه با فرد ديگري (به خصوص اگر همراه او مرد باشد) در همان نقطهي اتوبان ايستاده باشد، احساس ناامني در او به شدت کاهش مييابد. پس مکان شهري به خودي خود نميتواند عامل توليد احساس ناامني در کنشگران باشد. يک زن به تنهايي در مرکز شهر قدم ميزند بدون اين که احساس ناامني داشته باشد. شايد علت حضور و تجمع مردم در مرکز شهر است.
جنسيت و شهروندي در تهران: مطالعه ي جامعه شناختي تفاوت هاي جنسيتي در حق به شهر word
چکيدهحق به شهر لوفور شامل دو مولفهي اختصاص دادن شهر به خود يا استفاده از شهر و مشاركتدر شهر است و با ارائهي نقد ماركسيستي از نابرابري شهري، اين مساله را مطرح ميكند كه فضاي شهري در راستاي تحقق خواستههاي نظام سرمايهداري، طبقهي حاکم و بدون توجه به نيازهاي طبقات فرودست ساخته شده است. در اين پژوهش، با توجه به اهميتي که فرد و ادراک او از فضا و کنشهاي فضايي در نظريهي لوفور دارد و با تكيه بر مفهوم فضاي ادراک شدهكه به ادراک كنشگران اجتماعي نسبت به امر شهري اشاره ميكند، نسبت به سنجش ميزان تحقق حق به شهر اقدام شده است. از طرفي، شهر، هم در موجوديت فيزيكي و هم در موجوديت اجتماعي تعلق كمتري به زنان دارد و كمتر مناسب مشاركت زنان در فراگردهاي جاري در آن شناخته شده است. اين مساله به كاهش تحرك زنان در شهر، انحصار فضاها به مردان، ناديده گرفته شدن جسم زنانه در طراحي شهري و... انجاميده است که سبب عدم بهرهمندي زنان از حق به شهر به اندازهي مردان شده است. اين نوشتار با استفاده از چهارچوب نظري ارائه شده توسط هانري لوفور و عملياتي کردن ايدهي حق به شهر او، تلاش ميکند در کنار به آزمون گذاشتن نظريه در بستر شهروندي تهران، تفاوتهاي جنسيتي موجود را نيز در بهرهمندي از ادراک حق به شهر آشکار کند و نشان دهد که فرايندهاي زندگي روزمرهي زنان در شهر به دليل بهرهمند نشدن آنان از حقوق خود دچار اختلال شده است. جمعيت مورد مطالعه 879 نفر از زنان و مردان ساکن شهر تهران هستند که با استفاده از تکنيک نمونهگيري خوشهاي چندمرحلهاي انتخاب شدهاند. پس از گردآوري دادهها با روش پيمايش، در ابتدا ارتباط مفهوم حق به شهر با شش متغير تبيينکنندهي آن يعني، سرزندگي، کنترل فضا، سهم فضايي، توليد فضا، ساماندهي شهري و تصميمگيري در شهر با استفاده از رگرسيون چندمتغيره سنجيده شده و سپس تفاوتهاي اساسي حق به شهر ميان پاسخگويان زن و پاسخگويان مرد با استفاده از رگرسيون لجستيک و تحليل خوشه در نرمافزار اسپياساس نسخه 16 استخراج شده و با استفاده از چهارچوب نظريهي حق به شهر لوفور تحليل شده است. براي سنجش تفاوتهاي طبقاتي در بهرهمندي از حق به شهر از سنجش همبستگي برآوردهاي اين مفهوم با شاخصهاي درآمدي و محل زندگي استفاده شد. و براي طبقهبندي مناطق تهران در خوشههاي مشارکتي براساس سازهي مفهومي ارائه شده توسط آرنستاين، از تحليل خوشه استفاده شده است. از روش کيفي (19 مصاحبه) نيز براي وارسي يافتههاي کمي استفاده شده، ضمن اين که سازوکارهاي جنسيتي ادراک از مولفههاي حق به شهر مورد بررسي قرار گرفته است. نتايج اين پژوهش نشان ميدهد که نظريهي حق به شهر و مفهومپردازي آن از مولفههاي تاثيرگذار بر ادارک بهرهمندي از حق به شهر در شهر تهران قابل کاربست است و براساس ادعاي آن، حق به شهر ماهيتي طبقاتي دارد. اگرچه لوفور در مورد ارتباط ميان فضا و بدن در محدودهي سنت پدرسالاري مانده است، در اين پژوهش معناداري مفهوم جنسيت در بهرهمندي از حق به شهر در تهران، به لحاظ آماري و چه با استفاده از شاخصهاي کيفي نشان داده شد. واژگان کليدي: اختصاصدهي، جنسيت،حق، شهر، طبقه، فضا، مشارکت. فهرست مطالبعنوان .............................................................................................................................. صفحه فصل اول: کليات1-1- مقدمه........................................................................................................................................................21-2- بيان مساله..................................................................................................................................................61-3- پرسشهاي پژوهش...................................................................................................................................111-4- نوع و حدود پژوهش.................................................................................................................................131-5- اهداف پژوهش.........................................................................................................................................131-6- ضرورت پژوهش.......................................................................................................................................14فصل دوم: پيشينه پژوهش2-1- پيشينه پژوهش...........................................................................................................................................182-1-1- پيشينه داخلي پژوهش ...........................................................................................................................182-1-2- پيشينه خارجي پژوهش .........................................................................................................................272-1-3- جمعبندي.............................................................................................................................................32فصل سوم: مباني نظري3-1- چهارچوب نظري......................................................................................................................................363-1-1- حق به شهر: هانري لوفور ......................................................................................................................363-1-2- جغرافياي فمينيست و فمينيسم سوسياليست.............................................................................................433-1-3- اقتصاد سياسي شهر و مصرف: مانوئل کاستلز..........................................................................................453-1-4- نردبان مشارکت: شري آرنستاين............................................................................................................473-2- معرفي متغيرهاي اصلي...............................................................................................................................493-2-1- فضاي ادراک شده................................................................................................................................493-2-2- حق به شهر ...........................................................................................................................................513-2-2-1- اختصاصدهي شهر به خود................................................................................................................513-2-2-1-1- سرزندگي ...................................................................................................................................523-2-2-1-1-1- احساس امنيت: ناامني ناشي از فضا............................................................................................533-2-2-1-1-2- امکان تفريح و ماجراجويي.......................................................................................................573-2-2-1-1-3- ارتباطات شهري.......................................................................................................................593-2-2-1-2- کنترل و مالکيت...........................................................................................................................613-2-2-1-3- سهم فيزيکي ...............................................................................................................................643-2-2-2- مشارکت در شهر..............................................................................................................................653-2-2-2-1- تصميمگيري................................................................................................................................663-2-2-2-2- توليد فضا ....................................................................................................................................673-2-2-2-3- سازماندهي و طراحي شهري.........................................................................................................683-3- مدل نظري تحقيق......................................................................................................................................703-4- جمعبندي و نتايج مورد انتظار ...................................................................................................................72فصل چهارم: روششناسي پژوهش4-1- روششناسي پژوهش.................................................................................................................................754-2- نوع و سطح متغيرهاي اصلي.......................................................................................................................774-2-1- متغير وابسته...........................................................................................................................................774-2-2- متغيرهاي مستقل....................................................................................................................................784-3- جمعيت آماري و نمونهگيري...................................................................................................................834-4- ساخت پرسشنامه و پيشآزمون .................................................................................................................844-5- روش تجزيه و تحليل دادهها ......................................................................................................................88-5- روش تجزيه و تحليل دادههای کمی ............................................................................................................88-5- روش تجزيه و تحليل دادههای کيفی ...........................................................................................................89فصل پنجم: يافتهها5-1- مقدمهاي بر ميدان تحقيق: کلان شهر تهران.................................................................................................925-1-1- خلاصهاي از تاريخچهي تهران...............................................................................................................925-1-2- تاريخچهي طبقاتي شدن فضاي شهر تهران.............................................................................................945-1-3- تهران در دوران معاصر..........................................................................................................................975-1-4- شاخص نخست شهري تهران ................................................................................................................995-2- يافتههاي کمي ..........................................................................................................................................1015-2-1- يافتههاي توصيفي..................................................................................................................................1025-2-1-1- ويژگيهاي جمعيتشناختي و توزيع متغيرهاي اصلي در جمعيت نمونه ..............................................1025-2-2- يافتههاي تحليلي....................................................................................................................................1075-2-2-1- آزمون نظريهي حق به شهر................................................................................................................1075-2-2-2- تحليل رگرسيون چندمتغيره...............................................................................................................1105-2-2-3- جنسيت و حق به شهر .......................................................................................................................1145-2-2-4- بخت زنان در حق به شهر .................................................................................................................1145-2-2-5- تحليل رگرسيون لجستيک................................................................................................................1155-2-2-6- شهروندان تهراني در نردبان مشارکت آرنستاين .................................................................................1195-2-2-7- تحليل خوشه: مشارکت زنان ............................................................................................................1205-2-2-8- طبقه و حق به شهر ............................................................................................................................1245-3- يافتههاي کيفي .........................................................................................................................................1295-3-1- نتايج مصاحبه با شهروندان تهراني .........................................................................................................1295-3-1-1- حق به شهر و تفاوتهای جنسيتی......................................................................................................1295-3-1-2- تفاوتهاي جنسيتي در عوامل موثر بر اختصاصدهي شهر به خود......................................................1335-3-1-2-1- سرزندگي شهري .........................................................................................................................1335-3-1-2-1-1- امنيت ......................................................................................................................................1335-3-1-2-1-2- ارتباطات شهري ......................................................................................................................1355-3-1-2-1-3- تفريح در شهر .........................................................................................................................1375-3-1-2-2- کنترل و مالکيت فضا ...................................................................................................................1395-3-1-2-3- سهم فيزيکي ...............................................................................................................................1405-3-1-3- تفاوتهاي جنسيتي در عوامل تاثيرگذار بر مشارکت شهري .............................................................1415-3-1-3-1- سازماندهي شهري .......................................................................................................................1425-3-1-3-2- تصميمگيري ...............................................................................................................................1435-4- يافتههاي مشاهدهاي شهر تهران .................................................................................................................1445-4-1- شهر مردانه و سازوکارهاي زنانه مديريت فضا........................................................................................1445-5- جمعبندي .................................................................................................................................................154فصل ششم: نتيجهگيري6-1- بحث........................................................................................................................................................1576-2- وارسي نظريهي حق به شهر در تهران .........................................................................................................1606-3- طبقه و حق به شهر: شهر در خدمت سرمايه ................................................................................................1656-4- جنسيت و حق به شهر ................................................................................................................................1686-5- نردبان آرنستاين و سطح مشارکت زنان .....................................................................................................1716-7- جمعبندي .................................................................................................................................................1766-8- پيشنهادات.................................................................................................................................................1806-9- دشواريها و محدوديتهاي پژوهش.........................................................................................................183منابع187پيوستها207 فهرست تصاويرعنوان ............................................................................................................................. صفحه تصوير 3-1- محورهاي فضايي در نظريهي لوفور ...............................................................................................40تصوير 3-2- نردبان مشارکت شري آرنستاين .....................................................................................................48تصوير 3-3- متغيرهاي تاثيرگذار بر اختصاصدهي شهر به خود .........................................................................52تصوير 3-4- موقعيت جغرافيايي نماد شهر تهران ................................................................................................63تصوير 3-5- متغيرهاي تاثيرگذار بر مشارکت شهري .........................................................................................66تصوير 3-6- مدل نظري تحقيق برگرفته از لوفور ...............................................................................................71تصوير 5-1- رشد شهر تهران از سال 1270 تا سال 1375 ..................................................................................94تصوير 5-2- فرمول مهتا براي محاسبهي نخست شهري ......................................................................................100تصوير 5-3- توزيع سطوح تحصيلات در جمعيت نمونه .....................................................................................103تصوير 5-4- نمودار کيوکيو توزيع خطاها .........................................................................................................108تصوير 5-5- نمودار پراکنش مقادير استاندارد پيشبيني شده و خطاي استاندارد .................................................110تصوير 5-6- معادلهي رگرسيون حق به شهر ......................................................................................................113تصوير 5-7- معادلهي رگرسيون لجستيک جنسيت و حق به شهر ........................................................................119تصوير 5-8- خوشههاي طبقاتي در مناطق شهري تهران ......................................................................................127تصوير 5-9- متغيرهاي مورد اشارهي زنان در تعريف حق به شهر ........................................................................130تصوير 5-10- متغيرهاي مورد اشارهي مردان در تعريف حق به شهر ...................................................................131تصوير 5-11- گزارهي جنسيتزده در متروي تهران ..........................................................................................145تصوير 5-12- تبليغات جمعيتي در شهر تهران با حذف نشانههاي زنانه ...............................................................146تصوير 5-13- نبود پياده رو در معابر تهران (خيابان خواجه نظام، منطقهي 7) ......................................................147تصوير 5-14- پل و اتوبانسازي در تهران (بزرگراه شهيد صدر، منطقهي 1)........................................................148تصوير 5-15- نسبت کم مسيرهاي پياده نسبت به مسيرهاي سواره در تهران (خيابان پاسداران، منطقهي 1)............149تصوير 5-16- شهرهاي سوارهمحور در مقابل شهرهاي پيادهمحور ......................................................................149تصوير 5-17- نصب تابلوهاي تبليغاتي روي پلهاي عابرپياده در تهران که سبب کاهش احساس امنيت در عابران پياده ميگردد (بزرگراه شهيد باقري، منطقهي 4).................................................................................................151تصوير 5-18- پيادهروي دستهجمعي زنان درمعابر شهري تهران ..........................................................................152تصوير 5-19- زنان در اقتصاد غيررسمي (نمونهي دستفروشان مترو) ...................................................................153 فهرست جدولهاعنوان ............................................................................................................................. صفحهجدول 2-1- توزيع متغيرهاي اصلي تحقيق در پيشينه داخلي و خارجي ...............................................................32جدول 3-1- عوامل تاثيرگذار بر حق به شهر در سه سطح تحليل ........................................................................71جدول 4-1- عوامل تاثيرگذار بر حق به شهر در سه سطح تحليل ........................................................................77جدول 4-2- گويههاي برآورد متغير وابستهي حق به شهر ...................................................................................78جدول 4-3- گويههاي برآورد متغير تصميمگيري .............................................................................................81جدول 4-4- گويههاي برآورد متغير سازماندهي شهري .....................................................................................81جدول 4-5- گويههاي برآورد متغير توليد فضا ..................................................................................................81جدول 4-6- گويههاي برآورد متغير سهم فيزيکي .............................................................................................82جدول 4-7- گويههاي برآورد متغير کنترل و مالکيت ........................................................................................82جدول 4-8- گويههاي برآورد متغير سرزندگي (در سه بعد تفريح، امنيت و ارتباطات شهري) .............................83جدول 4-9- مقادير آلفاي کرونباخ براي تمام متغيرهاي پژوهش ........................................................................86جدول 4-10- نتايج تحليل عاملي متغيرهاي پژوهش ..........................................................................................88جدول 5-1- جمعيت مناطق 22گانهي تهران برحسب جنسيت ............................................................................98جدول 5-2- وضعيت تاهل پاسخگويان برحسب جنسيت ...................................................................................103جدول 5-3- وضعيت اشتغال پاسخگويان برحسب جنسيت .................................................................................103جدول 5-4- وضعيت تحصيلات پاسخگويان برحسب جنسيت ...........................................................................104جدول 5-5- آمارههاي توصيفي درآمد ماهيانه فردي و درآمد ماهيانهي خانوار ..................................................104جدول 5-6- آمارههاي توصيفي متغيرهاي اصلي تحقيق ....................................................................................105جدول 5-7- آزمون کولموگروف اسميرنف متغير وابسته ..................................................................................107جدول 5-8- خلاصله مدل رگرسيون چندمتغيره .................................................................................................111جدول 5-9- آزمون معناداري مدل رگرسيوني ..................................................................................................111جدول 5-10- ضرايب رگرسيوني حق به شهر ....................................................................................................111جدول 5-11- ارزيابي مدل رگرسيون لجستيک با آزمون اومنيبوس ..................................................................116جدول 5-12- ارزيابي تبيين واريانس متغير وابسته ..............................................................................................116جدول 5-13- نکويي برازش مدل با آماره هوسمر لمشو ....................................................................................117جدول 5-14- جدول طبقهبندي رگرسيون لجستيک ..........................................................................................117جدول 5-15- متغيرهاي باقيمانده در معادلهي رگرسيون لجستيک ....................................................................118جدول 5-16- بررسي نرمال بودن توزيع مشارکت شهري ..................................................................................120جدول 5-17- جدول آنوا .................................................................................................................................121جدول 5-18- درصد مشارکت زنان براساس سطوح مشارکت نردبان آرنستاين...................................................121جدول 5-19- درصد مشارکت مردان براساس سطوح مشارکت شري آرنستاين ..................................................122جدول 5-20- متغيرهاي باقيمانده در معادلهي رگرسيون لجستيک متغيرهاي اختصاصدهي شهر به خود .............122جدول 5-21- درصد مشارکت شهروندان براساس سطوح مشارکت نردبان آرنستاين صرفنظر از جنسيت ..........123جدول 5-22- جدول آنواي تحليل خوشه طبقات براساس حق به شهر ................................................................126جدول 5-23- عضويت نمونهها در خوشههاي طبقاتي سهگانه ............................................................................126جدول 5-24- مناطق شهرداري تهران در خوشههاي طبقاتي سهگانه ...................................................................126جدول 5-25- جدول همبستگي پيرسون (حق به شهر و درآمد خانوار) ...............................................................128جدول 5-26- جدول همبستگي پيرسون (حق به شهر و درآمد فردي) ................................................................128جدول 5-27-جوابهاي پاسخگويان به پرسش «حق شهروندان در شهر چسيت؟» ..............................................130جدول 5-28- جوابهاي پاسخگويان به پرسش «برابري جنسيتي در حق به شهر وجود دارد؟» ...........................131جدول 5-29- جوابهای پاسخگويان به پرسش «چگونه حق زنان به شهر قابل تحقق است؟»..............................132 فصل يکم کليات 1-1- مقدمهشهر مجموعهاي از فضاهاست. فضاهايي که يکي از وجوه تمايز محيط شهري با محيط غيرشهري (روستايي، طبيعي، دست نخورده و واژگان ديگري که ميتوان در مقابل شهر قرار داد) است. فضا مفهومي ادراکي[1] است. ادراک از فضا را نميتوان به عنوان عنصري يکپارچه در نظر گرفت که در تمامي افراد يکسان است. يک فضاي واحد ميتواند بسته به سن، جنسيت، قوميت، طبقهي اجتماعي و متغيرهاي ديگر فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و جمعيتشناختي به اشکال متفاوتي ادراک شود.براي نمونه، تصوري که يک کودک از بيلبورد تبليغاتي يک شرکت توليد شکلات دارد، تصويري از يک حسرت است، براي يک زن مستخدم که چهار فرزند کوچک دارد و براي پيرزني که مبتلا به بيماري ديابت است نيز يک حسرت است اما اين «حسرت» تنها عنواني يکسان دارد و ماهيت آن در ادراک افراد نامبرده يکسان نيست. زيرا هر احساس يا شناختي از خاستگاههاي متفاوتي برميخيزد. يک بيلبورد تبليغاتي ميتواند براي کسي که شيرينيگريز است حس نامتبوعي ايجاد کند و براي يک طرفدار حقوق حيوانات احساس انزجار[2] و فردي که گرايشهاي ضد سرمايهداري دارد احتمالا بيش از آن که مجذوب بيلبورد شود به چهرهي سرمايهداري و چرخهي سودي که پشت نصب اين بيلبورد نهفته است توجه ميکند. تفاوت نگرش اين افراد ناشي از ماهيت تمايزات اجتماعي – فرهنگي است. اگر يک بيلبورد سادهي شهري بتواند تصوراتي اين چنين متمايز را در ذهن بينندگان ايجاد کند، بايد انتظار داشت تصور ادراکشدهي[3] افراد از رابطهاي که در شهر با «چيزها» و «فضاها» برقرار ميکنند و احساسي که از اين رابطه در آنان ايجاد ميشود نيز بسته به زمينهي اجتماعي و فردي متفاوت باشد.چنانچه پيش فرض وجود رابطه ميان فضاهاي شهري و نگرشهاي افراد را پذيرا شويم به اين نتيجهگيري خواهيم رسيد که روابط اجتماعي افراد نيز از فضاهاي شهري تاثير ميگيرد. زيرا پيوند ميان شناختها و احساسات با منشها و کنشها از ديدگاه جامعهشناختي امري بديهي است. با توجه به اهميت جنسيت به مثابهي يک عامل تعيينکنندهي بنيادين در شيوههاي جامعهپذيري افراد، پيشبيني ميشود که نگرشهاي مردان و زنان نيز نسبت به مولفههاي فضايي متمايز باشد و به تبع آن کنشها و منشهاي فضايي به شکل متفاوتي در دو جنسيت بروز يابد.براي نمونه، يک کوچهي تاريک در يک مرد ورزشکار که با ساک ورزشي به سمت باشگاه ميرود همان ادراکي را توليد نميکند که در يک دختر پانزده ساله که از کلاس به خانه برميگردد. انتظار زن جوان براي تاکسي در کنار يک اتوبان نيز همان تجربهاي نيست که يک مرد با آن مواجه ميشود. اما عنصر متمايزکنندهي اين ادراکها چيست؟ آنچه که دختر پانزده ساله را از کوچهي تاريک ميترساند يا احساس زني که کنار اتوبان منتظر تاکسي ايستاده است، يعني «احساس ناامني» ناشي از تنظيمات فضايي، نه ناشي از جنس[4] اين افراد بلکه تابعي از مولفههاي فضايي و موقعيت اين افراد در اجتماعي است که به آن تعلق دارند. فرض ما بر اين است که احساس ناامني براي زن شهرنشين تجربهاي زيسته است. اما آيا شهر به خودي خود اين ترس را ايجاد ميکند؟ به نظر ميرسد که چنين نباشد. همين زن، زماني که همراه با فرد ديگري (به خصوص اگر همراه او مرد باشد) در همان نقطهي اتوبان ايستاده باشد، احساس ناامني در او به شدت کاهش مييابد. پس مکان شهري به خودي خود نميتواند عامل توليد احساس ناامني در کنشگران باشد. يک زن به تنهايي در مرکز شهر قدم ميزند بدون اين که احساس ناامني داشته باشد. شايد علت حضور و تجمع مردم در مرکز شهر است.