فهرست مطالبعنوان صفحهپيشگفتار. 1مقدمه. 2فصل اول:آشنایی با مفاهیم و واژه ها1-1 بيابان.. 51-2- صحرا61-3- کوير. 71-4- کانونهاي بحراني فرسايش بادي.. 81-5- بيابان زائي.. 81-6- روش هاي آگاهي دهنده و ترويجي.. 101-7- مقابله با بيابان زائي.. 131-8- بيابانهاي وسيع جهان.. 16 فصل دوم:سیمای بیابان های ایران2-1- بيابان هاي ساحلي.. 182-2- بيابان هاي داخلي.. 203-2- A وضعيت پوشش گياهي و اراضي بياباني در ايران.. 20 فصل سوم:عوامل بیابان زائی در ایران3-1- علل پيدايش بيابان.. 233-2- بيابان زايي چيست... 263-3- گسترش بيابان و خشکسالي ها273-4- فرآيند بيابان زايي.. 283-5- بيابان زايي از چه زماني شروع مي شود؟. 343-6- پيامدهاي منفي بيابان زايي.. 35الف3-7-B- جدول علل ایجاد بیابان............................................................................................... 403-8- آهن و الماس وجود دارد. 403-9- زندگي انسان در بيابان.. 413-10-C- جدول علل بیابان زائی و پیامدهای آن و دستگاه ها43 فصل چهارم:مقابله با بیایان زائی و راهکارها4-1- راه کارهای عملی برای مقابله با بیابان زائی.. 454-2- انتخاب راهبرد کنترل شوري.. 464-3- کارهايي که مي توان انجام داد. 57الف) بذرکاري.. 57ب) بذرپاشي.. 58ج) الزامات احداث بادشکن.. 594-4-D- راهبردها و سیاستهای اجرایی در این راستا60 فصل پنجم:گونه های مورد استفاده در مقابله با بیابان زائی5-1- سياه تاغ (Haloxylon ammodendron)635-2- زرد تاغ Haloxylon persicum645-3- ترات Haloxylon salicornicum655-4- گزشاهي Tamarix aphyllz. 665-5- کهور پاکستاني، سمرProsopis juliflora. 675-6- کهور ايرانيProsopis spicigera695-7- اشنان Sedlizia rosmarinus. 705-8- سالسولاSalsola imbrica. 71منابع و مأخذ.. 72پيشگفتار:ضرورت و اهميت انجام اين تحقيق در راستاي توسعه اطلاعات دانش آموزان و علاقه مندان است. اميد است مطالعه اين تحقيق تغييري هر چند کوچک در نگاه ها در بخش بيابان داشته باشد.اين تحقيق در راستاي توسعه اقدامات پيشگيرانه براي جلوگيري از هزينه هاي سنگين ناشي از بيابان زايي تدوين گشته است.اين تحقيق با هدف آشنا کردن دانش آموزان با بيابان و بيابان زايي تدوين شده و اين تحقيق اهميت بهره برداري دانش آموزان علاقه مند با راهنمايي هاي دبيران مربوطه خانم شکوهي و خانم رمضاني تدوين شده که جهت ترويج اطلاعات رساني عمومي در زمينه مسائل و سياستهاي مرتبط با محيط زيست به ويژه در بخش بيابان و بيابان زايي است. و جهت بهره برداري دانش آموزان و علاقه مندان و با پيشنهاد سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران در سال 1389 تدوين و گردآوري شده است.اين تحقيق شامل پنج فصل است که عمدتاً به مطالب ذيل اشاره دارد:- آشنايي با مفاهيم و واژه ها- سيماي بيابان هاي ايران- عوامل بيابان زائي در ايران- مقابله با بيابان زايي و راهکارها- گونه هاي مورد استفاده در مقابله با بيابان زائياميد است مطالعه ي اين تحقيق بتواند تغييري هر چند کوچک در نگاه ها و عملکردهاي دانش آموزان و علاقه مندان بگذارد و موجب بهره برداري سودمند از آن شود. مقدمه:کشور جمهوري اسلامي ايران با مساحتي برابر با 88/164 ميليون هکتار و جمعيتي بالغ بر 70 ميليون نفر دارد و ضمن برخورداري از تنوع اقليمي و جغرافيايي بر روي کمربند خشک جهان واقع گرديده و متأثر از اين شرايط خاص، سطح وسيعي از اقاليم خشک، نيمه خشک و فراخشک را در فلات مرکزي و مناطق شرقي و جنوبي به خود اختصاص داده است.که واجد عرصه هاي بياباني کشور مي باشد، عوامل طبيعي اقليمي از جمله کمبود بارندگي پراکنش نامناسب زماني و مکاني آن، خشکسالي ها و طولاني شدن و استمرار اين دوره ها، طوفان هاي موسمي و نيز خاک حساس به فرسايش بادي و آبي و فقر شديد پوشش گياهي از يک سو و عوامل انساني از جمله افزايش جمعيت انسان و دام، نيازهاي غذايي روزافزون، عدم تعادل دام و ظرفيت مراتع کشور، بوته کني، قطع درختان، تغيير غير اصولي کار بروي اراضي، آيش بلند مدت اراضي کشاورزي حساس به فرسايش شيوه هاي نامناسب آبياري، برداشت بي رويه از سطوح سفره هاي آب زيرزميني، تخريب ناشي از معادن سطحي و همگي در تعامل با هم روند بيابان زايي به مفهوم تخريب سرزمين را در کشور تشديد نموده.علل بيابان زايي علاوه بر عوامل برشمرده فوق، ماهيتي فرابخشي نيز دارد که بسيار پيچيده و گسترده ميباشد و از مهمترين پيامدهاي آن فرسايش بادي و هجوم ماسه هاي روان به مراکز مسکوني و زير بناي يا کاهش حاصل خيزي خاک و سيل خيزي مي باشد و در نتيجه آلودگي هاي زيست محيطي، فقر و مهاجرت را به دنبال دارد و نهايتاً منجر به تشکيل کانون هاي بحراني فرسايش بادي در مناطق تحت تأثير گرديده است.براساس آخرين مطالعات انجام شده و تعاريف موجود با بيابان زائي در مناطق خشک، نيمه خشک و خشک نيمه مرطوب بر اثر عوامل طبيعي و انساني حوادث مي گردد. اين پديده حدود 4/1 مساحت جهان را تحت تأثير قرار داده است که حاصل آن تخريب بيش از 70% از مراتع دنياست.در ايران حدود 100 ميليون هکتار از اراضي در معرض بيابان زائي است اما از حيث قلمرو، 7/43 ميليون هکتار آن در زمره زيست بومهاي بياباني است که 5/32 ميليون هکتار از اين ميزان صرفاً از لحاظ شاخص درصد پوشش گياهي به عنوان اراضي بياباني تلقي مي گردد.تقديم به تو اي پاک سلاله، اي فرزند اختران تاباناي خورشيد نقاب بر کشيده، آسايش روزگاراناي فرياد بلند رهايي، ترنم دلنشين صبح ظهوربه تو اي ترجمان آيات اميد، مکبر گلدسته آزاديبه تو اي مهدي فاطمه (عج)و تقديم به تو اي کوثر پر نوين در فامبه تو اي ناله هميشه کوچه ي حزناي ناگذر خزان آرميده در سيه فامي شببه تو اي کهنه جريح دلهاي شوريدهاي سپيدار بلند عصمتبه تو اي فاطمه عزيز(س)اين مجموعه را به محضر مقدس منجي عدالت گستر گيتي بقيه الله الاعظم (عج) و به آستان شريف بانوي برگزيده اسلام، صديقه زهرا تقديم مي داريم و جانبازان عزيز، اين يادگاران دفاع مقدس و رهروان شهدا، آنان که در سنگر علم از اسلام عزيز پاسداري کردند. فصل اول:آشنایی با مفاهیم و واژه ها 1-1 بيابان:بيابان مفاهيم وسيعي را شامل مي شود. در اغلب زبانهاي اروپايي واژه ي Desert براي بيابان به کار ميرود. تصور عامه از بيابان نسبتاً روشن است: ضعف پوشش گياهي، کمبود يا فقدان شبکه هاي آب جاري، فراواني ماسه ها، وجود کوير و ... از آن جمله است.از نظر اقليم شناسان خشکي هوا يکي از ويژگي هاي اقليم بياباني سرد يا گرم است. به علت کمبود بخار آب، بارش در اين نواحي اندک است و ساير ويژگي ها. در واقع خشکي هوا علت کمبود بارندگي است.از نظر پيکرشناسان زمين، به علت ضعف پوشش گياهي، خاک هاي فقير و کم عمق اين نواحي از بين مي رود و سنگهاي عريان در معرض عوامل تخريب قرار مي گيرند. سيلاب ها نيز نقش اساسي را در حاشيه بيابان ها دارند.متأسفانه فعاليت هاي کنترل نشده و بي حساب و غير اصولي انسانها، روزبه روز شرايط محيط زيست را محدودتر مي کند و باعث پيدايش بيابان هاي دست ساز بشر مي شود. بيابان و مقابله با بيابان زايي در ايران:بطور کلي در تعاريف بين المللي بيابان به سرزمين هايي تخريب شده يا رو به اضمحلالي اطلاق ميگردد که در دشتها و پلاياهاي با اقاليم خشک و نيمه خشک و خشک نيمه مرطوب واقع گرديده است.در قانون جامع منابع طبيعي کشور (پيشنهادي) تعريف بيابان چنين آمده است:بيابان به مناطقي که داراي اقاليم فراخشک و خشک با ميزان متوسط بارندگي ساليانه کمتر از 150 ميليمتر و درصد پوشش گياهي چند ساله آن کمتر از ده درصد است، اطلاق مي شود.متأسفانه در بعضي از کتاب ها و نشريات و يا حتي مقالات بعضي از پژوهشگران کلمات بيابان، صحرا و کوير اغلب به يک مفهوم و معادل هم بکار رفته است.1-2- صحرا:صحرا اسم خاص سرزمين کم آب و نيمه کم آبي در شمال آفريقاست که از اقيانوس اطلس تا کشور مصر گسترش داشته و شرايط ويژه خود را دارد و مفهوم آن براي آفريقائيان و پژوهشگران نواحي خشک مفهوم خاصي مانند جازموريان-لوت-بجستان-مسيله و ... است.از طرف ديگر کلمه صحرا تقريباً در سراسر ايران به ويژه بين روستائيان يکي از پرمصرف ترين کلمات روز به شمار مي رود. صحراي روسئائي، باغ و مزرعه و زمين هاي زير کشت يا مراتعي است که حيات روستائي و اقتصاد کشاورزي به آن وابسته است و حتي شايد بيابان هم بخشي از صحراي آنهاست.اما ما خوب مي دانيم که چنين سرزمين هايي تفاوت هاي فاحشي با بيابان دارند.1-3- کوير:گاه کلمه کوير نيز معادل بيابان بکار رفته است کوير پديده اي خاک شناسي است و در شرايط خاصي تشکيل و توسعه مي يابد. از آنجا که شرايط حاکم بر بيابان ها اغلب مساعد پيدايش کوير است و اين دو پديده بيشتر با هم وجود دارند، احتمالاً چنين توهمي بوجود آورده است.کوير نوعي عارضه مناطق بياباني است و معمولاً در پست ترين نقطه منطقه بياباني بوجود مي آيد عوامل مختلفي در تشکيل کوير مؤثرند که مهمترين آنها، شرايط آب هوايي، رسوبات ريزدانه و املاح و نمک غيره است. هر جا که بافت خاک ريزدانه و نمک به مفهوم عام وجود داشته باشد با حضور آب به هر شکل کوير تشکيل مي شود.1-4- کانونهاي بحراني فرسايش بادي:کانون هاي بحراني فرسايش بادي به بخشي از مناطق تحت تأثير فرسايش بادي (اعم از محل برداشت،حمل يا رسوب) گويند که به عرصه هاي زيستي و اقتصادي، کشاورزي و تأسيسات زيربنائي خسارت وارد مي نمايد. 1-5- بيابان زائي:بيابان زائي عبارت است از تخريب سرزمين در مناطق خشک، نيمه خشک و خشک نيمه مرطوب که بر اثر عوامل مختلف از جمله تغييرات آب و هوايي و فعاليتهاي انساني حادث مي شود. بيابان زايي پديده‌اي است که يک ششم جمعيت جهان، 70 درصد اراضي خشک که به 6/3 ميليارد هکتار بالغ مي شود، و همچنين يک چهارم مساحت جهان را تحت تأثير خود قرار مي دهد.واضح ترين اثر بيابان زائي علاوه بر فقر گسترده، تخريب بالغ بر 3/3 ميليارد هکتار از مراتع جهان است که 73 درصد تمامي مراتع را تشکيل داده و ظرفيت و قابليت بسيار نازلي براي انسان و دام دارد. تنزل حاصلخيزي خاک و افت ساختمان آن در بيش از 47 درصد مناطق خشک متشکل از زمين هاي ديم متکي به باران و تخريب زمين هاي زير کشت آبي که بيش از 30% مناطق پر جمعيت سرزمينهاي خشک را در بر مي گيرد و امکانات کشاورزي در آن وجود دارد، از ديگر مظاهر بيابان زائي است.بيابان زائي به مفهوم تخريب سرزمين يا کاهش توان توليد بيولوژيک اراضي در مناطق خشک،نيمه خشک و خشک نيمه مرطوب تحت تأثير دو دسته عوامل محيطي و انساني است که در بين عوامل محيطي، عامل اقليمي با پارامترهايي همچون زمان و ميزان نامناسب بارندگي، تبخير بالا، فراواني و سرعت نسبتاً زياد باد، دوره برگشت کوتاه و استمرار خشکساليها، گستردگي مناطق با اقليم خشک و فراخشک و ...و عامل زمين شناسي با پارامترهايي مثل وجود سازندهاي شور، قليايي، تبخيري و حساس به فرسايش و همچنين بلاياي طبيعي همچون لغزش و رانش زمين و سيل از مهمترين عوامل محيطي بيابانزا محسوب مي گردند.و در بين عوامل انساني که البته از عوامل محيطي مهمتر مي باشند بهره برداري بيش از حد از سفره‌هاي آب زيرزميني و بيلان منفي آب دشتها و در نتيجه افت سطح سفره و يا شور شدن آبهاي زيرزميني،آلودگي آبهاي زيرزميني از طريق پسابهاي صنعتي، شهري و کشاورزي (ناشي از مصرف بي‌رويه کود، سموم آفت کش و علف کش و ...) شيوه هاي نامناسب آبياري (بالغ بر 75 درصد اراضي آبي به روش غرقابي)، آيش بلند مدت اراضي زراعي حساس به فرسايش، شخم در جهت شيب،بوته‌کني، تخريب و تبديل غير اصولي کاربري جنگلها و مراتع، عدم تعادل بين تعداد دام و ظرفيت مراتع و تخريب ناشي از برداشت غير اصولي از معادن سطحي از مهمترين عوامل بيابانزا محسوب مي‌گردند.در ايران حدود 100 ميليون هکتار از اراضي در معرض پديده بيابانزايي قرار دارد، اما از حيث قلمرو سرزمين هاي بياباني از کل مساحت کشور 7/43 ميليون هکتار آن در زمره اکوسيستم بياباني است که 32 ميليون هکتار از اين مساحت صرفاً شامل پديده هاي بياباني فاقد پوشش گياهي است.در مجموع از نظر تناسب سطح مناطق خشک ايران با جهان، 61 درصد از مساحت آن داراي اقليم خشک و فراخشک مي باشد که 1/3 برابر درصد جهاني (6/19 درصد) مي باشد در مجموع ايران با 2/1 درصد خشکيهاي جهان داراي 4/2 درصد پديده هاي بياباني فاقد پوشش گياهي و 08/3 درصد مناطق بياياني جهان مي باشد. 1-6- روش هاي آگاهي دهنده و ترويجي:در مورد برنامه هاي آگاهي دهنده و ترويجي ذکر اين نکته ضرورت دارد که اغلب کارشناسان انتظار دارند که مخاطبان آنها بدون داشتن زمينه هاي لازم ذهني و شناخت و آگاهي کافي در باره يک مطلب،گفته هاي آنان را در آن باره باور دارند و در راه نيل به آن اهداف به طرق مختلف همدلي،يا همياري و همکاري نمايند.بديهي است در شرايطي که سود ملموس و احتمالاً زود بازده از انجام اين کار حاصل گردد، ممکن است چنين انگيزه اي بر محافظه کاري مخاطبان (در اينجا اغلب روستائيان) غلبه کرده و توجه آنها را به همکاري جلب نمايد.اما زماني که گفتگو در باره طرح هايي است که عموماً و يا حداقل در کوتاه مدت سود ملموسي از آن عايد نمي گردد و حتي ممکن است با منافع آني و ظاهري بهره برداران نيز در تعارض باشد (مانند کاهش تعداد دام، ممانعت از بوته کني براي تأمين سوخت، ممانعت از فرسايش، تبديل ديمزارها و...) و يا انجام آن مستلزم پرداخت هزينه باشد (مانند تراس بندي، تبديل سيستم آبياري، کنترل گالي ها و ...) در اين صورت نبايد انتظار داشت که اين سخنان حتي اگر صحت و سودمندي آن نيز مورد تأييد مخاطبان قرار گيرد، کاملاً به مرحله اجرا درآيد.بنابراين در اين باره استفاده از روش هاي ترويجي، تبليغي حائز اهميت بسيار است.روش هاي تشويقي:اغلب مکانيزم هاي بازدارنده اي که عموماً مورد استفاده قرار مي گيرد (حداقل در زمينه منابع طبيعي) براساس روش هاي تنبيهي شکل گرفته است و به ندرت در اين زمينه به روش هاي تشويقي توجهي شده است.مثلاً در قوانين از جمله در قوانين مربوط به جنگل ها و مراتع و يا آئين نامه هاي آن به طور کلي در اغلب موارد از چگونگي تعيين ميزان جرايم و تنبيهات براي تعيين مجازات بحث مي گردد و کمتر موضوع روش هاي تشويقي جهت ممانعت از وقوع جرم مورد توجه قرار مي گيرد.در حالي که هميشه بهايي را که مي بايد براي پايدار نگاه داشتن دوستي صرف کرد به مراتب کمتر از هزينه هايي است که مي بايد براي تعديل اثر دشمني ها پرداخت.روش هاي تنبيهي:در فعاليت هاي بازدارنده کاربرد روش هاي تنبيهي مي تواند مؤثر واقع گردد اما اين امر زماني کارساز خواهد بود که اعمال اين روش ها از يک سو با برنامه هاي آگاهي دهنده و آموزشي توام بوده و از سوي ديگر اعمال تنبيهات نيز به طور جدي و فراخور جرم صورت گيرد نه آنکه سبب تحريص و ترغيب بيشتر مخاطبان گردد.به عنوان مثال اگر جريمه اي که براي قطع يک درخت و انتقال آن از جنگل مي بايد پرداخت گردد معادل نيمي از سودي است که از فروش آن درخت حاصل مي گردد. طبعاً اعمال چنين تنبيهي نمي‌تواند کارساز باشد.روش هاي اصلاحي:روش هاي اصلاحي عموماً فعاليت ها و روش هايي را شامل مي شود که در جهت اصلاح روش هاي فعلي، اعم از سياستگذاري، برنامه ريزي و بهره برداري اعمال مي گردد. در حقيقت در اين مرحله براساس ملاحظات زيست محيطي، توجه به توان اکولوژيکي و تضمين استمرار توليد، پايداري اساس منابع و حفاظت از تنوع بيولوژيکي، اصلاحات لازم در اجراي فعاليت ها به عمل مي آيد. به عنوان مثال بعضي از اين موارد عبارتند از:- اصلاح روش هاي شخم.- اصلاح روش هاي آبياري.- اصلاح روش هاي تناوب زراعي و آيش.- اصلاح روش هاي کوددهي.- اصلاح ...روش هاي احيايي:[1]اين روش ها معمولاً در مناطقي مورد استفاده قرار مي گيرد که به طور جدي دچار تخريب شده اند و آسيب هاي وارده به حدي است که رهاسازي آنها به حالت طبيعي و به تنهايي براي بازسازي شرايط اکولوژيکي آنها کفايت نمي کند (مانند اراضي فرسايش يافته آبي يا بادي که قسمت اصلي خاک حاصلخيز از بين رفته و سيستم هاي زيربنايي براي عمران نيز منهدم گرديده است).در اين صورت در اين مرحله بازسازي و احياء اراضي مستلزم اجراي پاره اي از پروژه هاي فني نظير احداث بادشکن، مالچ پاشي، نهالکاري، بذرپاشي، بذرکاري، انتقال آب و ... است. 1-7- مقابله با بيابان زائي:از ديدگاه کنوانسيون [2] جهاني مقابله با بيابان زائي و کاهش اثرات خشکسالي، اعضاي متعاهد مبتلا به،علاوه بر تعهدات مندرج در ماده (4) بايد تعهدات ذيل را انجام دهند:الف) به مقابله با بيابان زائي و کاهش اثرات خشکسالي اولويت داده و طبق شرايط و توانايي‌هايشان منابع کافي به اين امر تخصيص دهند.ب) استراتژي ها و اولويت ها را در چارچوب طرحها و يا سياست هاي توسعه پايدار، براي مقابله با بيابان‌زائي و کاهش اثرات خشکسالي ايجاد نمايند.پ) عوامل اصلي بيابان زائي را شناسائي نمايند و به عوامل اجتماعي- اقتصادي موثر در روند بيابان زائي توجه خاص معمول دارند.ت)آگاهي عمومي را ارتقاء دهند و مشارکت جوامع محلي، به ويژه زنان و جوانان را با حمايت سازمانهاي غير دولتي، در کوشش هايشان براي مقابله با بيابان زائي و کاهش اثرات خشکسالي تسهيل نمايند. [1]- روشها از کتاب بيابان و بيابان زائي / تأليف داوود ناطقي[2]- اطلاعات از کتاب بيابان و مقابله با بيابان زدايي در ايران / تأليف غلامعباس عربي نژاد