علماصولبه عنوانیکعلمبنیادیدرفرآینداجتهادواستنباطحکمشرعیازادلهخاصخوددرطولتاریخخودشاهدفرازونشیب‌هایزیادوگوناگونیبودهاست.شهیدصدرکهخودیکیازبزرگتریناصولیانمعاصراست، دورهتحولدراینعلمرابهسهدورهتقسیممی‌کند: دوره‌ی اول دوره‌ی پیدایشکهازابن‌جنیدآغازوباظهور شیخطوسیبهپایانرسید. دوره دوم دوره‌یرشدوتکاملودوره سوم، دوره‌یکمالوشکوفاییاست کهاززمانوحیدبهبهانیآغازیدوتوسطشیخانصاریبهاوجخودرسید.دورهوعصرشهیدصدرراباتوجهبهنوآوری‌هایاصولیموجودمی‌توانعصرچهارمتلقینمود؛زیراویدرابعادگوناگوناینعلمدستبهنوآوریزدهوفرآیندابتکاریویعبارت است از:ساختارسازیکهبهمعنایارائهتقسیم‌بندیخاصبرایعلماصولاست،نظریهپردازی (ابداعآرایجدیدوبی‌سابقهدرعلماصول)،تاریخ‌مندی(توجهبهتاریختحولعلماصول)،انسجام‌بخشی (کشفارتباطمباحثعلماصولباهمدیگر)،غنی‌سازی(بازآفرینیبراهینواستدلال‌هایاصولی)،ریشه‌یابی (راهیافتنبهاصلمسائلاصولی)عنوان‌بندیجدیدمسائلعلمبهمقتضایاصلبحث،اصطلاح‌سازیکهدرآناصطلاحاتجدیدیتوسطایشانبهعلماصولراهیافتودرسیسازیکههماننگارشمتوندرسیمناسبسطوحسهگانهیادگیریدرحوزهمی‌باشد. دراینپژوهشتلاششده استکهبهمهمترینمسائلنوآورانهشهیدصدرپرداختهشود؛ مسائلیازقبیلحق‌الطاعه،تببینحقیقتحکمظاهریوچگونگیجمعبینحکمظاهریوواقعی،حجیتقطعوعدمتلازمذاتیبینآندو،تعریفعلماصولوموضوعآن،تفسیرصحیحدلالتالفاظونظریهقرناکید،تبییننقشوکشفمبانیوتعریفاقسامسیره،معرفیاصطلاحاتابتکاری،بررسیدلایلتقسیمبندیمباحثاصولیوطرحدرسیسازیودلایلآن.کلیدواژه‌ها: اصول،فقه،نوآوری،قرناکید. برای شناخت هر اندیشه ای یا مکتبی مهمترین گام، بازشناسی شاخصه های اصلی آن مکتب است. مکتب اصولی یا به تعبیر عربی خود شهیدصدر (المدرسه الاصولیة) را می توان براساس میزان نوآفرینی وتحول در ساختارهای مبنایی،باز گشایی باب‌ها وعناوین جدید درآن علم،ارائه تفسیرهای نوین از مسائل کهنه در علم مورد بحث، ابتکار اصطلاحات کاملا بی سابقه و در واقع بن مایه های اصلی که از رهگذر آنها میتوان یک اندیشه یا مکتبی را از دیگری متمایز دانست، مورد ارزیابی قرار داد.شاید این نکته هویدا باشد که نبوغ مکتب داران سهم بسیار بالایی در فرآیند مکتب سازی در هر علمی از علوم از جمله علم اصول دارا میباشد.نبوغ شهید صدر وتلاش بی دریغ وی همانگونه که گذشت در ایجاد رویکرد نوآورانه در شکل گیری مکتب اصولی مخصوص وی تاثیر بسزایی دارد.تفاوت مکتب‌هایاصولی ناظر به تفاوت های کلی و کلان است که چهره علم اصول را عوض می‌کند. سید کاظم حائری که از شاگردان دوره نخست اصول شهید صدر است در توصیف کلی پیرامون اندیشه های اصولی شهید صدر معتقداست کارهای ابداعی شهیدصدر را میتوان درسه بخش معرفی نمود:الف)مباحثی اصولی که کاملا جدید وبی سابقه هستند؛ مانند بحثحق الطاعه وسیره.ب)مباحثی که سابقه‌ای دراصول دارند اما شهید صدر تفسیر ابتکار آمیز از آنها ارائه نمود مانند معنای حرفی.ج)مباحثی که فاقداستدلالها وبرهان‌های لازم است وشهید صدر در استحکام آنها تلاش فراوانی از خودنشان داد.اما اگردقت بیشتری در شناسائی مکتب شهیدصدر انجام شود میتوان نه شاخصه اصلی را برای مکتب اصولی شهید صدر برشمرد هرچند شاخصه های دیگری هم قابل شناسایی هستند:2. عنوان سازی: خلق عناوین جدید همراه با جعل برخی اصطلاحات از قبیل: الحکم الشرعی و تقسیماته، الحکم الواقعی و الحکم الظاهری، اجتماع الحکم الواقعی و الظاهری و ...؛3. ریشه یابی: تمرکز بر پاره ای مباحث زیربنایی همچون تفاوت حکم ظاهری و واقعی، تفاوت امارات با اصول، تعلق حکم به عناوین ذهنی یا موضوعات خارجی؛4. نظریه پردازی: طرح نظریه جمع میان حکم ظاهری و واقعی، حق الطاعه؛دلیلیت و دلالت سیره، حجیت قطع، تفسیر وضع و... ؛5. غنی سازی: تکمیل، ترمیم، بازپروری و بازآفرینی مباحث مطرح شده در ابوابی همچون باب دلیل عقلی، تعارض ادله و نیز مباحث الفاظ؛6. انسجام بخشی: تبیین نظام تفکر اصولی و ارتباط معنادار قواعد اصولی؛7. تاریخ مندی: جست وجو از تحولات تاریخی و ادوار تطور علم اصول؛8. درسی سازی: رعایت نکات آموزشی و به کارگیری شیوه های درسنامه نویسی؛منظور از شاخصه ساختارسازی همان ارائه ساختاری جدید وتقسیم‌بندی دقیق ومستدل برای مباحث اصولی است. در واقع شهید صدردر تمام گامهای نوآورانه خود همواره تلاش می‌کند که دلیل کافی برای آنها داشته باشد ومسئله ارائه ساختار جدید که در قالب یک یا دو تقسیم‌بندی نو مطرح شده است از این امر مستثنی نیست. شهید صدر دونوع تقسیم‌بندی را در تقریرات دوره دوممطرح کرده یکی از آنها را در کتاب حلقات(دروس فی علم الاصول)بکارگرفته است.اماعنوان‌سازی‌های مباحث اصولی توسط ایشان دیگر نوآوری است که در کتاب حلقات ونیز بعضاً در تقریرات درس خارج اصول خود به آن دست یازیده است. در واقع فرایند عنوان‌سازی مسائل کهنه اصول بیانگر یک نیاز فنی است که برای وی محسوس بوده که در کنار یک فرآیند بزرگتر وکلی شکل گرفته است؛ از قبیل: الحکم الشرعی وتقسیماته،الحکم الواقعی والظاهری،شمول الحکم للعالم والجاهل،الامارت والاصول وشبهة تنجز الواقع المشکوک وغیره.یکی دیگر از رویکردهای جدید شهید صدر در بررسی مباحث اصولی ریشه‌یابی آنها وتاریخ‌یابی در معرفی وشناسایی آن مباحث است؛ زیرا به نظرایشان دانستن اینکه ریشه اصلی مسئله مورد بحث کجا قرارگرفته، در رسیدن به دیدگاه درست، نقش مهمی را ایفا می‌نماید همانگونه که در موضوع تفاوت حکم ظاهری وواقعی وفرق امارت واصول می‌بینیم. همچنین از نظر ایشان فهم تاریخ مسئله،تاثیر بسیار زیادی در فهم خود مسئله اصولی دارد. برهمین اساس می بینیم در مباحث مهمی مانند اصالت البراءة توجه خاصی به تاریخ آن مبذول داشته است. البته ایشان به تاریخ تحول علم اصول اهمیت زیادی می‌دهد ونخستین عالمی است که به تاریخ علم اصول وتطور وتحول آن پرداخته است. مقدمه‌ی مفصل وی در کتاب المعالم الجدیده گواه گویای این مدعا است.اما دربعد نظریهپردازی که موضوع اصلی این پایان‌نامه است،شهید صدر به شکلی ظاهر شده که باید گفت ایشان صاحب مکتب اصولی بوده است و سخنی به گزاف نیست که ادعا شود ایشان توانسته است تحولی مثبت و هویدا در علم اصول ایجاد نماید.علاوه بر ابعاد یادشده از جهت غنی‌سازی مباحث اصولی شهید صدر همین مقدار کافی است که به تقریرات درس خارج وی گذری داشته باشیم تا این حقیقت هویدا گردد. شهید صدر در بسیاری از مسائل اصول به تعمیق و تدقیق زائدالوصفی در بازپروری و بازآفرینی روی آورده بطوریکه هرگاه دیدگاهی را درست اما استدلال آنرا نادرست دیده، تلاش کرده است استدلال صحیح را خود مطرح نماید.[1]اما در بعد انسجام بخشی باید تاکید کرد که شهید صدر از معدود اصولیانی است که با دقت کامل به ارتباط مسائل اصولی وتأثیر آنها بر همدیگر توجه نموده ومورد بحث قرار داده است. استدلال‌های گویا ودقیق وی در مقدمه کتاب دروس فی علم الاصول گواه بسیار خوبی در این زمینه میباشد. اما رویکرد نوآورانه ایشان در اصلاح کتابهای درسی علم اصول به بهترین شکل در کتاب «دروس فی علم الاصول» منعکس شده است.در پایان باید گفت ابداعات اصول شهید صدر هرگز بدون ابتکار اصطلاحات جدید؛ از قبیل: حق الطاعه ، یقین ذاتی ویقین موضوعی، قرن اکید و... ممکن نبوده است.در این پایان نامه نگارنده تلاش خواهد نمود به مهمترین ابداعات ونوآوری های شهید صدر بپردازد.این پژوهش درسه فصل تنظیم شده است: درفصل اول کلیات، فصل دوم زندگی،آثار، اساتید وشاگردان ودر فرازی دیگر به مهمترین فعالیتهای اجتماعی،فرهنگی وسیاسی وشمه ای از اندیشه های شهید صدر پرداخته شده و در فصل سوم به نوآوری‌های اصولی ایشان پرداخته شده است. البته نوآوری‌های روشی و استدلالی شهید صدر که در سراسر مسائل اصولی به چشم می‌خورد، در این تحقیق مطرح نگردیده است و پرداختن به آنها تحقیقات گسترده تری را می‌طلبد.بنابراین در این پژوهش به نوآوری‌های شهید صدر در ساختارسازی، تعریف علم اصول، نظریه حق‌الطاعه، حجیت قطع، تفسیر حقیقت حکم ظاهری و کیفیت جمع میان احکام ظاهری و واقعی، بحث سیره، نظریه‌ی قرن اکید، اصلاح کتابهای درسی علم اصول، عنوان‌بندی مباحث اصولی، اصطلاح‌سازی در علم اصول پرداخته شده است. [1]صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، حلقه سوم، جلد اول، ص 80.