چکیدهامروزه حوزه کاربرد فناوری اطلاعات تقریبا به تمامی جنبههای زندگی انسان سایه کشیده شده است. سازمانهای تجاری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و خصوصا در دو سه دههی اخیر، سازمانهای مختلف از بزرگ و کوچک در جهت نیل به اهداف استراتژیک خود از فناوری اطلاعات بهره کافی بردهاند. سیستمهای اطلاعاتی راهبردی به آن دسته سیستمهایی اطلاق میشود که بر کاربرد سیستمهای اطلاعاتی و فناوری اطلاعات در فرایند مدیریت راهبردی در سازمانهای تجاری متمرکزند. هدف این سیستمها کمک به سازمانها به منظور تحقق اهداف رقابتی یا سایر هدفهای راهبردی آنها و در کل ارتقا، پیشبرد و بهبود سازمانها میباشد. بنابراین یک سیستم اطلاعاتی در صورتی استراتژیک خواهد بود که در راستای اهداف کلان و استراتژیهای سازمان ایجاد شده باشد. این استراتژیها سازمان سمت و سوی حرکت سازمان را تعیین نموده و سازمان را در راستای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب یاری میکنند. اما ورای چگونگی این حرکت به سوی وضع مطلوب، تعیین خود آن وضعیت و ترسیم وضعیت موردانتظار سازمان و فرموله نمودن آن به گونهای مناسب و درخور، نیازمند مهارت و تخصص مدیریتی ویژهای بوده و فرایند پیچیده و دشواری است که مدیران به خصوص در سازمانهای بزرگ و اطلاعات محور امروزی، در انجام آن با چالشهای جدی مواجه هستند. یکی از راهکارهایی که برای مواجهه با این چالشها پیشنهاد شده است، استفاده از مفاهیم سیستمهای چندعاملی در حوزهی سیستمهای اطلاعاتی راهبردی است. یک سیستم چندعاملی سیستمی است متشکل از گروهی از عاملها که قادرند با یکدیگر تعامل داشته و به منظور حل مسئله به صورت غیرمتمرکز، در یک محیط توزیع شده با یکدیگر همکاری نمایند. عاملها و سیستمهای چندعاملی خود دارای انواع متفاوت با کارکردهای مختلفی میباشند و بهخاطر ماهیت ساختاری خاص خود، گزینه مناسبی جهت شبیهسازی سیستمهای اطلاعاتی به ویژه در سطوح کلان میباشند. در این پژوهش سعی بر آن است که روشی به منظور طراحی وضعیت موردانتظار سازمان در سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک بر اساس عاملهای هوشمند ارائه شود. بدین منظور ابتدا بایستی چهارچوب مناسبی جهت نگاشت مفاهیم و موجودیتهای سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک و سیستمهای چندعاملی انتخاب شده و سپس با توجه به آن روشی جهت فرمولهکردن اهداف سازمان، تعیین فاکتورهای مؤثر در وضعیت موردانتظار با نگاهی آیندهنگر به کمک عاملهای هوشمند پیشنهاد شده و به کمک پرسشنامه و توسط جمعی از خبرگان، مدل ارائه شده اعتبارسنجی گردد.کلیدواژهها: سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک، سیستمهای چندعاملی، عاملهای هوشمند، طراحی وضعیت موردانتظار سازمان ، طرحریزی سناریوهای آیندهفهرست مطالب مقدمه و کلیات پژوهش . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1. مقدمه21.2.تعریف مسئله ......41.3.ضرورت تحقیق ......82.1.مقدمه .132.7.وضعیت موردانتظار142.8. تفاوت وضعیت موردانتظار و چشم انداز152.14. سیستم های اطلاعاتی استراتژیک192.15.سیستم های چندعاملی222.16.تعریف عامل262.17.عامل هوشمند282.18.ارتباط سیستم اطلاعاتی استراتژیک و سیستم چندعاملی332.19.کارهای پیشین352.20.نتیجه گیری383.1.مقدمه .413.2. چارچوب مدل پیشنهادی413.3. متدلوژی پرامتئوس . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473.3.1.فاز مشخصات سیستم503.3.2.فاز طراحی ساختاری523.3.2.1. عامل انطباق دهنده رسالت و چشم انداز573.3.2.2.عامل مراقب PESTEL613.3.2.3.عامل تحقیق و توسعه653.3.2.4.عامل تنظیم کننده منابع انسانی673.3.2.5. عامل تحلیلگر بازار693.3.2.6. عامل مسئول تدارکات ......733.3.2.7. عامل تحلیل گر ذینفعان ......753.3.2.8.عامل ناظر محصولات و خدمات ......783.3.2.9.عامل ناظر مالی ......813.3.2.10.عامل ترسیم گر وضعیت موردانتظار ......833.3.3.فاز طراحی جزئیات ......883.3.3.1. ساختار عامل انطباق دهنده رسالت و چشم انداز893.3.3.2.ساختار عامل مراقب PESTEL913.3.3.3.ساختار عامل تحقیق و توسعه923.3.3.4.ساختار عامل تنظیم کننده منابع انسانی ......943.3.3.5.ساختار عامل تحلیلگر بازار ......953.3.3.6.ساختار عامل مسئول تدارکات ......973.3.3.7.ساختار عامل تحلیلگر ذینفعان ......983.3.3.8.ساختار عامل ناظر محصولات و خدمات ......1003.3.3.9.ساختار عامل ناظر مالی1033.3.3.10.ساختار عامل ترسیمگر وضعیت موردانتظار1043.3.اشاره ای به نحوه پیاده سازی ......1073.4.نتیجه گیری 1184.تجزیه و تحلیل داده ها، نتیجه گیری و پیشنهادات . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1204.3.مقدمه ..1204.4.روش پژوهش و جمع آوری داده ها1204.5.روایی و پایایی پرسشنامه1214.5.3.روش آلفای کرونباخ ......1224.6.آنالیز و تجزیه و تحلیل داده ها1244.7.جمع بندی و نتیجه گیری1374.8.پیشنهادات و کارهای آینده138 فهرست شکلهاشکل 1‑1 معماری مبتنی بر عاملهای هوشمند برای سیستمهای اطلاعاتی استراتژیک ]1[6شکل 2‑1فرایند توسعه معماری محور سیستم های چندعاملی ]65[37شکل 3‑1شمای یک عامل هوشمند در ABMS [60]43شکل 3‑2 – توپولوژی های مختلف برای ارتباطات میان عاملی درABMS [61]44شکل 3‑3 – شمای چارچوب پیشنهادی46شکل 3‑4عامل انطباقدهنده رسالت و چشمانداز59شکل 3‑5عامل مراقب PESTEL64شکل 3‑6عامل تحقیق و توسعه66شکل 3‑7عامل تنظیم کننده منابع انسانی69شکل 3‑8عوامل مؤثر بر بازار محوری [69]70شکل 3‑9عامل تحلیلگر بازار71شکل 3‑10عامل مسئول تدارکات74شکل 3‑11عامل تحلیلگر ذینفعان78شکل 3‑12عامل ناظر محصولات و خدمات80شکل 3‑13عامل ناظر مالی82شکل 3‑14ترسیم سناریوهای محتمل آینده و رویدادهایی که به آن وقوع هر یک منجر خواهد شد [2]85شکل 3‑15آزمودن وضعیت موردانتظار (آینده مرجح) با سناریوهای آینده محتمل [2]86شکل 3‑16عامل ترسیمگر وضعیت موردانتظار87شکل 3‑17ساختار عامل انطباق دهنده رسالت و چشم انداز90شکل 3‑18ساختار عامل مراقب PESTEL91شکل 3‑19ساختار عامل تحقیق و توسعه93شکل 3‑20ساختار عامل تنظیم کننده منابع انسانی95شکل 3‑21ساختار عامل تحلیلگر بازار96شکل 3‑22ساختار عامل مسئول تدارکات98شکل 3‑23ساختار عامل تحلیلگر ذینفعان100شکل 3‑24ساختار عامل ناظر محصولات و خدمات102شکل 3‑25ساختار عامل ناظر مالی103شکل 3‑26ساختار عامل ترسیمگر وضعیت موردانتظار105شکل 3‑27بخش اول از کلاس دیاگرام چارچوب پیشنهادی108شکل 3‑28کلاس Intelligent Agent109شکل 3‑29کلاس Mission and Vission Adaptor110شکل 3‑30کلاس PESTEL Watcher111شکل 3‑31کلاس Market Analyzer112شکل 3‑32کلاس Product and Services Supervisor113شکل 3‑33کلاس Financial Supervisor113شکل 3‑34کلاس Stakeholder Analyzer113شکل 3‑35کلاس Human Resource Regulator114شکل 3‑36کلاس Desired Situation Designer114شکل 3‑37کلاس دیاگرام کلی چارچوب پیشنهادی115شکل 3‑38کد کلاس IntelligentAgent به زبان جاوا116شکل 3‑39کد کلاس DesiredSituationDesigner به زبان جاوا117 فهرست نمودارهانمودار 4‑1 - دسته بندی خبرگان از لحاظ جنسیت126نمودار 4‑2 - دسته بندی خبرگان از منظر مرتبه علمی126نمودار 4‑3- دسته بندی خبرگان بر اساس رشته تحصیلی126نمودار 4‑4– مقایسه نتایج ارزیابی کلی مدل پیشنهادی128نمودار 4‑5- ارزیابی میزان مناسب بودن کلی مدل توسط خبرگان128نمودار 4‑6– ارزیابی درستی طراحی عامل های هوشمند توسط خبرگان128نمودار 4‑7– ارزیابی میزان صحت ارتباط بین عامل ها توسط خبرگان129نمودار 4‑8– ارزیابی میزان مناسب بودن روش های بکار گرفته شده در مدل توسط خبرگان129نمودار 4‑9– ارزیابی درست و منطقی بودن کلی مدل توسط خبرگان129نمودار 4‑10 - ضریب آلفای کروباخ هر یک از عامل های هوشمند در چارچوب پیشنهادی131نمودار 4‑11– درصد فراوانی آمار خبرگان پیرامون مناسب یا نامناسب بودن عامل ها در مدل پیشنهادی131نمودار 4‑12 – ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل انطباق دهنده رسالت و چشم انداز134نمودار 4‑13- ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل مراقب PESTEL135نمودار 4‑14 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل تنظیم کننده منابع انسانی135نمودار 4‑15 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل تحلیلگر بازار135نمودار 4‑16 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل تحلیلگر ذینفعان136نمودار 4‑17 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل ناظر محصولات و خدمات136نمودار 4‑18 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل ناظر مالی136نمودار 4‑19 - ضریب آلفای کرونباخ مشخصه های عامل ترسیم گر وضعیت موردانتظار137 فهرست جداولجدول 1 - فراوانی متغیرهای جمعیت شناختی125جدول 2– ارزیابی بخش اول پرسشنامه چارچوب پیشنهادی127جدول 3- ارزیابی بخش دوم پرسشنامه چارچوب پیشنهادی130جدول 4- ارزیابی تفکیکی شاخص های هر یک از عاملهای مدل پیشنهادی131 فصل اولمقدمه و کلیات پژوهش 1. مقدمه و کلیات پژوهشامروزه حوزه کاربرد فناوری اطلاعات تقریبا به تمامی جنبههای زندگی انسان سایه کشیده شده است. سازمانهای تجاری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و خصوصا در دو سه دههی اخیر، سازمانهای مختلف از بزرگ و کوچک در جهت نیل به اهداف استراتژیک خود از فناوری اطلاعات بهره کافی بردهاند. سیر تکامل فناوری اطلاعات در سازمانها را تا به امروز میتوان به سه دوره تفکیک نمود: سیستمها پردازش اطلاعات (DP)، سیستمهای مدیریت اطلاعات (MS) و سیستمهای اطلاعاتی راهبردی (SIS) که دو مورد اول در حقیقت زیرمجموعهای از مورد سوم میباشند. سیستمهای اطلاعاتی راهبردی به آن دسته سیستمهایی اطلاق میشود که بر کاربرد سیستمهای اطلاعاتی و فناوری اطلاعات در فرایند مدیریت راهبردی در سازمانهای تجاری متمرکزند. هدف این سیستمها کمک به سازمانها به منظور تحقق اهداف رقابتی یا سایر هدفهای راهبردی آنها و در کل ارتقا، پیشبرد و بهبود سازمانها میباشد. بنابراین یک سیستم اطلاعاتی در صورتی استراتژیک خواهد بود که در راستای اهداف کلان و استراتژیهای سازمان ایجاد شده باشد[56]. این استراتژیها سازمان سمت و سوی حرکت سازمان را (با توجه به چشمانداز کلی آن) تعیین نموده و سازمان را در راستای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب یاری میکنند [1].برای حرکت به سمت وضعیت موردنظر و حتی پیش از آن برای برنامهریزی بهمنظور شروع این حرکت، بیش از هر چیز ترسیم وضعیت موردانتظار ضروری به نظر میرسد و برای ترسیم این وضعیت، یکی از روشهای مرسوم، استفاده از طرحریزی سناریو محور[1] است، بدین معنا که با ترسیم برخی حالتهای محتمل برای آینده سازمان، ضمن چارهجویی برای مواجهه با هر یک از آن حالات، برترین حالت را به عنوان وضعیت ایدهآل درنظر بگیریم. پژوهشهای بسیاری که در طی سالیان اخیر در این خصوص صورت پذیرفته، ثابت کرده است که میتوان آینده یک سازمان را با توجه به ساختار و نحوه عملکرد هر یک از اجزای آن شکل داد و در واقع به جای موضع واکنشی، از یک موضع سازنده برای مواجهه با چالشهای پیش روی سازمان در مسیر نیل به منظر برازنده بهره جست.اما ترسیم یک منظر برازنده برای سازمان آنقدرها که شاید در نگاه اول به نظر برسد، ساده نیست. بلکه ترسیم آن نیازمند اجماع طیف وسیعی از دانشها از حوزههای گوناگون اعم از مدیریت استراتژیک، آیندهپژوهی، هدفگذاری، سناریوسازی و غیره است که بایست به منظور طراحی یک آینده مطلوب برای سازمان به صورت همزمان و همروند مدنظر قرار گرفته و در انجام محاسبات و تجزیه تحلیل دادهها جهت تدوین استراتژیهای و تعیین اهداف کلان سازمان به طور مناسب و متناسب با اهمیتشان منظور شوند. شاید انجام چنین محاسبات پیچیده و کلانی که در آن بایست به عوامل بسیار بسیار زیاد، متنوع، متغیر، نامتجانس و از دامنههای گوناگون توجه شود، در اکثر موارد و خصوصا در مورد سازمانهای بزرگ و دارای ساختار و ساز و کار پیچیده از حد توان ذهنی بشر خارج باشد، لذا در دهههای اخیر و با پیدایش و گسترش حوزهی جدیدی در علوم کامپیوتر تحت عنوان هوش مصنوعی، ایدههایی در بهکارگیری این شاخه از دانش در انجام محاسبات فوق الذکر مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفتهاند[55]و]59[.سیستمهای چندعاملی[2] یکی از زیرمجموعههای این حوزه است که هدف اصلی آن حل مسائلی است که به دلایلی از قبیل پیچیدگی مسئله، یا در دسترس نبودن کامل محیط موردنظر، یا عدم قطعیت موجود در سیستم و یا دلایل دیگری از این قبیل، توسط یک عامل منفرد (دست کم به سادگی و در زمان قابل قبول) قابل حل نیستند. عاملها، به عنوان یکی از اجرای اصلی سیستمهای چندعاملی، موجودیتهایی مستقل، خودمختار، هدفمند، با قابلیتهای معمولا قوی در برقراری ارتباط با سایر عاملها و نیز قابلیت تعامل اجتماعی میباشند که دارای یک واحد تصمیمگیر مجزای داخلی هستند که آن عامل را در جهت رسیدن هر چه سریعتر و بهتر به اهداف طراحی مدنظر طراح عامل یاری میکند. همچنین معمولا عاملها از سطحی از هوشمندی برخوردارند که گرچه در مورد هر عامل منفرد ممکن است قابل توجه نباشد، ولی در کل سیستم را به طرز محسوسی در تحقق هدف کلی آن یاری خواهد کرد. مجموع اهداف عاملها به گونهایست که یک هدف کلی و نهایی را برای سیستم تأمین میکند و این اهداف خرد مسلما نبایست با هدف کلی سیستم متناقض باشند.در این پژوهش قصد داریم به کمک عاملهای هوشمند، راهکاری به منظور ترسیم وضعیت موردانتظار سازمان توسط سیستمهای چندعاملی ارائه کنیم. از دههی 1980 در علم مدیریت، نگرش مبتنی بر ویژگیهای فردی و رفتاری رهبر، جای خود را به تعیین یک چشمانداز جامع و دقیق از سوی رهبران رده بالای سازمان داد. این جایگزینی به خصوص برای سازمانهایی که مکررا دستخوش تغییر هستند، بسیار حائز اهمیت بود. بنابراین چشمانداز سازمان که تا آن زمان بیشتر جنبهی تشریفاتی و شعارگونه داشت، به تدریج در علم رهبری[3] از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار شد که میتوانست به عنوان ابزار تأثیرگذاری در دست رهبر سازمان مورد استفاده قرار گیرد. علاوه بر آن وجود یک چشمانداز مشترک[4] در میان اعضای سازمان، میتواند به هماهنگی بهتر اعضا در راستای تحقق اهداف سازمان و ایجاد یک مزیت رقابتی در مقایسه با سازمانهای فاقد اینگونه چشماندازها، منجر شود. بسیاری از محققین در حوزه رهبری، داشتن چشمانداز مناسب را برای رهبری اثربخش بسیار ضروری دانسته و آن را لازمهی پیادهسازی استراتژیها در سازمان و از ابزار مدیریت استراتژیک میدانند. چشمانداز در حقیقت منظر برازندهی[5] سازمان را در یک افق معمولا درازمدت ترسیم میکند و سازمان را در گذر زمان به سوی این آینده پیشرو رهنمون میشود. چشمانداز خود میتواند دارای سطوح و مراحل متفاوتی باشد که هر مرحله بیانگر یک وضعیت ایدهآل برای سازمان در یک برهه زمانی مشخص است. اما چگونگی طراحی این وضعیتها نیازمند داشتن دانشی وسیع در حوزههایی متفاوت و متنوع است که شاید از حیطه تواناییهای یک فرد یا حتی یک گروه از مدیران خارج باشد، لذا نیاز به ایجاد ابزار و راهکارهای منسجمی به منظور انجام این مهم در سازمانها امروزه و با توجه به حرکت سازمانها به سوی استفاده راهبردی از اطلاعات، بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. [1] - scenario planning[2] - multi-agent systems[3] - leadership[4] - shared vision[5] - fitness landscape