چکيدهموفقيت در رسيدن به اهداف توزيع درآمد و برابري در يك اقتصاد، نيازمند شناخت ويژگيهاي بنياني آن اقتصاد ميباشد؛ چراكه از اين طريق ميتوان منابع مالياتي را بهمنظور تأمين مالي مخارج و برنامههاي سرمايهگذاري شناخت. اقتصادهايي كه از ظرفيت مالياتي پاييني برخوردار ميباشند، بهمنظور فراهم كردن خدمات اقتصادي و اجتماعي و همچنين دستيابي به رشد سريع اقتصادي، نياز بيشتري به منابع مالي دارند. بنابراين بهدليل نياز به مخارج بالاتر در مقابل ظرفيت مالياتي پايين، اقتصادهاي مذكور اغلب شاهد شكاف زيادي بين منابع درآمدي و نيازهاي هزينهاي خود هستند. از آنجا كه اقتصاد ايران نيز از جمله چنين اقتصادها بهشمار ميرود و همچنين نظر بهاينكه اقتصاد ايران در وضعيت مالي وخيمي(كسري بودجه شديد، تورم بالا و توزيع درآمدي بسيار ضعيف) قرار دارد كه همزمان با اين وضعيت، در مسير دشوار تغيير نظام مالي خود نيز گام برميدارد، نياز به رشد اقتصادي بالا و بدون تورم و همچنين تأمين مالي دولت از طريق مالياتها(بهجاي استقراض عمومي و يا سياست كسري بودجه مداوم) امري ضروري بهنظر ميرسد.روش پژوهش حاضر برگرفته از روش مورد استفاده در مقاله"برآورد تلاش مالياتي در ايران و مقايسه آن با کشورهاي در حال توسعه منتخب" نوشته قطميري، محمد علي و اسلاملوئيان، کريم، (1387) ميباشد. در اين پژوهش ابتدا ظرفيت مالياتي كشورهاي ايران ، مصر، مالزي، مراکش، پاکستان، لبنان، اردن، اندونزي، بنگلادش، عراق، كويت، عمان، عربستان، و تونس بهعنوان كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي با استفاده از دادههاي تلفيقي طي دوره 2005-1999 با بهرهگيري از روش پانل متوازن در قالب الگوي اثرات ثابت برآورد و پس از آن شاخص تلاش مالياتي مربوط به كشورهاي مذكور محاسبه ميگردد. در اين پژوهش ظرفيت مالياتي تابعي از متغيرهاي سهم بخشهاي كشاورزي، خدمات و صنعت از توليد ناخالص داخلي(GDP)، سهم بدهيهاي خارجي از GDP، سهم بخش خارجي از GDP، معكوس GDP سرانه، سهم جمعيت شهري از كل جمعيت، پوليکردن و ضريب جيني ميباشد. نتايج برآورد اين الگو نشان ميدهند كه ضريب متغيرهاي سهم بدهيهاي خارجي، سهم بخش خدمات از GDP، سهم بخشهاي صنعت و سهم بخش خارجي از GDP مثبت و معنادار ميباشد. همچنين ضريب متغيرهاي نسبت شهرنشيني، كشاورزي از GDP، ضريبجيني، معكوس GDP سرانه و پوليکردن منفي بهدست آمدهاند. در اين رابطه ميتوان گفت تمامي ضرايب بهدستآمده با نتايج مطالعات قبلي سازگار بودهاند. در مورد مقايسه ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي ايران با ساير كشورهاي مورد مطالعه، بايد گفت اقتصاد ايران از ظرفيت مالياتي متوسط و تلاش مالياتي پايينتري نسبت به اين کشورها برخوردار است. بنابراين سياستگذاران ميتوانند با اتخاذ سياستهاي مناسب در جهت افزايش تلاش مالياتي، اتکاي بودجه دولت به نفت را کمتر کرده، و عمده مخارج دولتي را از محل درآمدهاي مالياتي تأمين نمايند.کليد واژهها:ماليات، ظرفيت مالياتي، تلاش مالياتي، دادههاي پانل، كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي فهرست مطالبعنوان صفحه فصل اول: کليات پژوهش1-1- مقدمه.11-2- شرح وبيان مسأله پژوهش21-3- هدف پژوهش31-4- فرضيههاي پژوهش41-5- اهميت و ارزش پژوهش41-6- روش پژوهش51-6-1- دادههاي استفادهشده در پژوهش81-6-2- ابزار گردآوري و تحليل دادهها81-7- واژگان کليدي91-8- جمعبندي فصل10 فصل دوم: مروري بر ادبيات موضوع و پيشينه پژوهشمقدمه112-1- تعريف، مفهوم کلي و اهميت ماليات132-2- پايه مالياتي132-3- نرخ ماليات و انواع آن142-4- بار مالياتي و تعلق واقعي ماليات152-5- اصول ماليات152-6- امتياز، پرهيز و فرار مالياتي162-7- انواع درآمدهاي دولت172-8- بررسي ضرورت ماليات در اقتصاد 182-9- مالياتهاي مستقيم و غير مستقيم وجوه تمايز آنها202-10- انواع مالياتها222-10-1- ماليات بر درآمد وثروت 232-10-2- ماليات بر کالاها و خدمات23عنوان صفحه 2-10-3- ماليات بر سازمانها ...................252-10-4- ماليات بر رهن 262-10-5- ماليات در اقتصاد جهاني 272-11- بررسي نقش مالياتها در تخصيص منابع، تصحيح و تثبيت فعاليتهاي اقتصادي......................................282-12- اختلالات در تخصيص منابع وکاهش رفاه و رشد اقتصادي....................................................................302-13- سياستگذاري و اصلاح نظام مالياتي در کشورهاي در حال توسعه.......................................................312-14- اثرات عامل ماليات در يک مدل دو بخشي رشد درونزا..............................................................................312-15- بررسي ماليات از جنبه هاي انگيزه و منابع.................................................................................................322-16- مسأله انتقال مالياتها.......................................................................................................................................322-17- ظرفيت مالياتي.................................................................................................................................................332-17-1- تعاريف مختلف از ظرفيت مالياتي.........................................................................................................332-17-2- ساختار انواع ظرفيت مالياتي....................................................................................................................352-17-3- عوامل تشخيص ظرفيت مالياتي جامعه...............................................................................................382-18- تلاش مالياتي.....................................................................................................................................................382-18-1- تلاش مالياتي، تعريف، مفهوم و نحوه محاسبه.....................................................................................392-18-2- عوامل تعيين کننده تلاش مالياتي( برسي اجمالي ادبيات مربوطه).................................................392-19- سابقه تحقيق.....................................................................................................................................................422-19-1- کارهاي انجام شده در داخل کشور.........................................................................................................422-19-2- کارهاي انجام شده براي کشورهاي در حال توسعه................................................................................482-20- نتيجه گيري.....................................................................................................................................................59 فصل سوم: الگوي نظري پژوهشمقدمه613-1- تعيين و تصريح الگو613-1-1- عوامل تعيين کننده ظرفيت مالياتي 623-1-1-1- نسبت مالياتي مطلوب633-1-1-2- سهم بخشهاي مختلف از توليد ناخالص داخلي .633-1-1-3- درجه باز بودن اقتصاد643-1-1-4- سهم بخش جمعيت شهري از کل جمعيت...........................................................................................643-1-1-5- درجه پولي کردن.....................................................................................................................................64عنوان صفحه 3-1-1-6- ضريب جيني .........................................................................................................................................653-2- تصريح الگو...........................................................................................................................................653-2-1- تابع رفاه اجتماعي مطلوبيتگرايان ................................................................................................................673-2-2- تابع رفاه اجتماعي رالزين .................................................................................................................................683-2-3- تابع رفاه اجتماعي برنولي-نش .......................................................................................................................693-2-4- تابع رفاه اجتماعي همکشش ..........................................................................................................................693-3- تلاش مالياتي.....................................................................................................................................................783-4- داده هاي تابلويي................................................................................................................................................793-5- روشهاي تخمين داده هاي تابلويي..................................................................................................................793-5-1- مراحل تخمين به وسيله داده هاي تلفيقي..............................................................................................803-5-2- اثرات ثابت.........................................................................................................................................................823-5-3- اثرات تصادفي............................................................................................................................................833-5-4- آماره هاسمن....................................................................................................................................................833-5-5- آزمون LM بروش پاگان...............................................................................................................................843-6- جمع بندي..........................................................................................................................................................85 فصل چهارم: تجزيه و تحليل الگو بر اساس مشاهدات تجربيمقدمه874-1- داده هاي پانل874-1-1- اثرات ثابت 884-1-2- اثرات تصادفي894-2- برآورد الگو 904-2-1- محاسبه نسبت مالياتي تخميني 964-2-2- محاسبه تلاش مالياتي ...................................................................................................................974-3- نتيجه گيري...............................................................................................................................104 فصل پنجم: نتيجهگيري و پيشنهادها5-1- مقدمه1055-2- نتايج پژوهش1065-3- آزمون فرضيهها107عنوان صفحه 5-4- محدوديتهاي پژوهش1085-5- پيشنهادات ...................................... 1085-5-1- پيشنهادات پژوهشي ............................. 1085-5-2- پيشنهادات کاربردي ............................ 108پيوست109منابع و مآخذ119 فهرست شکلهاعنوان صفحهشکل (3-1)نمودار رفاه اجتماعي مطلوبيتگرايي .........................................................................................................68شکل (3-1) نمودار رفاه اجتماعي رالزين ......................................................................................................................69شکل (3-1)نمودار تابع عمومي رفاه اجتماعي ..............................................................................................................70شکل (4-1) نمودارهاي نسبت مالياتي واقعي و تخميني كشورهاي مورد مطالعه.........................................101شکل(4-2) نمودارهايتلاش مالياتي كشورهاي مورد مطالعه………...…………….…..………103 فهرست جدولهاعنوان صفحه جدول 3-1 : تفسيرهاي مختلف ازقانون واگنر..............................................................................................................76جدول 4-1: بررسي مرتبه جمعي بودن متغيرها.. 91جدول 4-2: نتايج آزمون F ليمر....................................................................................................................................93جدول 4-3: نتايج آزمون هاسمن...................................................................................................................................93جدول 4-4: نتايج تخمين.. 93جدول 4-5: نتايج آزمونهاي ريشه واحد بر روي پسماندهاي رگرسيون 95جدول 4-6: نتايج آزمون والد.......................................................................................................................................95جدول 4-7: نسبت مالياتي تخميني و واقعي هر كشور در سالهاي مختلف 96جدول 4-8: تلاش مالياتي كشورهاي مورد مطالعه.. 98 فصل اولکليات پژوهش 1-1- مقدمهدرآمدهاي مالياتي ميتوانند مهمترين روش تأمين مخارج دولت بوده و نقش مهمي در اعمال سياستهاي اقتصادي دولتها ايفا نمايند. درصورتيكه دولتها بتوانند با برنامهريزي از اين منبع مهم درآمدي به بهترين نحو استفاده نمايند، اقتصادشان به اهداف مطلوب اقتصادي نزديكتر خواهدشد. سوالي كه در اين بين مطرح ميشود، اين است كه آيا براي يك كشور هميشه امكان گسترش درآمدهاي مالياتي وجود دارد، و آيا يك كشور ميتواند در صورت تمايل تا هر ميزان درآمد مالياتي خود را افزايش دهد؟ در ادبيات اقتصادي براي پاسخ به اين سوال از دو شاخص ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي استفاده ميشود.اما كاربرد صحيح ظرفيت و تلاش مالياتي، و همچنين تأثير بيشتر آنها در اقتصاد، مستلزم شناخت صحيح و درست از عوامل تأثيرگذار و معيارهاي آنها ميباشد. بنابراين پژوهش حاضر سعي در معرفي عوامل موثر بر ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي دارد، تا از طريق ايجاد امکان گسترش درآمدهاي مالياتي، دولت را در رسيدن به اهداف کلان خود ياري نمايد. در اين راستا، همچنين به مقايسه ظرفيت و تلاش مالياتي ايران با چند کشور منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامي نيز پرداخته ميشود.اين فصل به کليات پژوهش خواهد پرداخت و در اين زمينه به بيان مسأله پژوهشي، اهميت و ارزش پژوهش، اهداف و فرضيههاي پژوهش، روش تحقيق، ابزار گردآوري و تحليل دادهها، دادههاي استفادهشده در پژوهش و در نهايت به بيان تعريف کليد واژهها ميپردازد.1-2- شرح و بيان مسئله پژوهشيماليات بهعنوان معمولترين و مهمترين منبع مالي براي تأمين درآمدهاي عمومي و يکي از کاراترين و مؤثرترين ابزارهاي سياستهاي مالي بهشمار ميرود که دولت ميتواند به واسطه آن، بسياري از خدمات اجتماعي و رفاهي را به مردم ارائه دهد و به بسياري از فعاليتها و جريانات اقتصادي و اجتماعي سمت وسوي لازم را ببخشد. متأسفانه تلقي برخي از افراد از وصول ماليات محدود به کسب درآمد بيشتر بهمنظور ادارهنمودن تشکيلات دولتي است و آنچه کمتر به آن توجه ميشود اين است که پايين بودن سهم وصوليهاي مالياتي در ترکيب درآمدي دولت علاوه بر آنکه عوارض ناگواري همچون وابستگي درآمد کشور به صدور يک کالا را دربر دارد، اقتصاد کشور را از امکان استفاده از ابزار مالي محروم ساخته است. در حاليکه با استفاده از اين ابزار ميتوان بسياري از نابسامانيهاي اقتصادي را بهسمت صحيحي هدايت نمود. با تغيير در پايههاي مالياتي ميتوان مکانيزمهايي ايجاد نمود که مسائل و مشکلات اقتصادي همچون: کسري بودجه، تورم، بيکاري، نامتعادل بودن توزيع درآمد، کاهش صادرات غيرنفتي و افزايش واردات، افزايش مهاجرت به شهرهاي بزرگ، بالا رفتن مصرف کالاهاي تجملي در مناطق شهري و بسياري از مسائل ديگر را سامان بخشيد و ضمانت لازم براي رشد و شکوفائي اقتصاد و تحقق اهداف اقتصادي، اجتماعي و سياسي را فراهم آورد.ظرفيت مالياتي توان جامعه را در پرداخت ماليات نشان مي دهد. به عبارتي، ظرفيت مالياتي ميزان مالياتي است که مردم مي توانند بپردازند.(حميد صفايي نيكو، 1375) ظرفيت مالياتي در واقع حجم مالياتي است که جامعه به طور بالقوه توان پرداخت آن را دارد. اطلاعات لازم در مورد ظرفيت يک کشور يا يک منطقه در تجهيز منابع مالياتي براي پاسخگويي به مشکلات مالي و اجراي سياست هاي اقتصادي با استفاده از برآوردظرفيت مالياتي فراهم مي شود. به اين ترتيب، آشکار مي شود که يک کشور يا يک منطقه اولاً چه ميزان کوشش در تجهيز منابع مالياتي به کار برده است و ثانياً به طور متوسط تا چه ميزان توان افزايش منابع را دارد. اين شاخص بر اساس روش تجربي مقدار بهينه ماليات يا برآورد نسبت مالياتي است که مبناي الگوي اقتصاد سنجي برآورد شده است. به عبارت ديگر، ظرفيت مالياتي از طريق برازش کردن نسبت مالياتي بر روي متغيرهاي تأثيرگذار محاسبه مي گردد.انگيزه اصلي ماليات در سطح کشور، تأمين مالي اداره امور و تدارک عمومي خدمات اجتماعي و اقتصادي ميباشد. تلاش جهت جمعآوري درآمدهاي مالياتي با شناخت اهرمهاي مالياتي موجود تعيين ميشود و تکيه بيشتر بر درآمدهاي مالياتي در سطح کشور بدون شناخت اين اهرمها و عوامل مؤثر بر ظرفيت مالياتي نميتواند چندان موفقيتآميز باشد. در برنامههاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، يکي از خط مشيهاي اساسي در مورد ماليات، ارتقاي سطح تلاش مالياتي از طريق بهبود روشهاي جمعآوري ماليات و تدوين قوانين و مقررات لازم است.در بررسيهاي مربوط به ظرفيت بالقوه مالياتي ايران، مشخص شده است که شکاف قابل توجهي ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصوليهاي بالفعل مالياتي وجود دارد. (نادر مهرگان، 1383) در شرايط فعلي که افزايش درآمدهاي مالياتي ممکن ميباشد، باتوجه به اهميت و ضرورت مطالب فوق بايستي بودجه کشور هر چه بيشتر به درآمدهاي مالياتي متکي باشد تا بتوان اقتصادي سالم براساس درآمدهاي منطقيتر و قابل برنامهريزي براي تأمين مخارج دولت پايهريزي کرد. بر اين اساس، آگاهي از ميزان ظرفيت وصول نشده درآمدهاي مالياتي از اهميت خاصي برخوردار است.لذا اين پژوهش درصدد است تا با محاسبه ظرفيت مالياتي كشور، تفاوت ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصوليهاي بالفعل مالياتي را آشكار ساخته، همچنين اين موضوع را با كشورهاي منتخب سازمان كنفرانس اسلامي مقايسه كند. بنابراين در اين پژوهش تلاش مالياتي كشورهاي ايران، اردن، لبنان، مصر، اندونزي، مالزي، پاكستان، مراكش، بنگلادش، عراق، كويت، عمان، عربستان سعودي، و تونس در دوره 2005-1999 مورد مقايسه قرار مي گيرد. در مورد الگوي مورد استفاده در اين پژوهش نيز بايد گفت که بر مبناي الگوهاي مطالعات قبلي که همگي تقريباً در چارچوب مشابهي تعيين شدهاند و شامل متغيرهاي تقريباً مشابه و عمدتاً يکساني هستند، در اين مطالعه متغيرهاي ديگري مانند ضريبجيني و پوليکردن نيز وارد الگوي تخميني شدهاست. 1-3- اهداف پژوهشاهداف اين پژوهش عبارتاند از: 1-4- فرضيههاي(سؤالات) پژوهش 1-5- اهميت و ارزش پژوهشدرآمدهاي مالياتي بهترين، سالمترين ومنطقيترين روشهاي تأمين مخارج دولتها ميباشد و از مالياتها بهعنوان يکي از مهمترين و مؤثرترين ابزار اقتصادي دولت نام برده ميشود. حفظ ثبات نسبي در روند حرکت رو به جلوي بخشهاي مختلف اقتصادي ميتواند بوسيله اهرم ماليات که يکي از مهمترين اهرمهاي سياست مالي است صورت پذيرد.از طرفي در بررسي هاي مربوط به ظرفيت بالقوه مالياتي کشور مشخص شده است که شکاف قابل توجهي ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصولي هاي بالفعل مالياتي وجود دارد و در شرايط فعلي امکان افزايش تلاش مالياتي ممکن مي باشد(نادر مهرگان،1383). لذا با توجه به اهميت فوق و ضرورت اينکه بايستي بودجه کشور از درآمدهاي نفتي بينياز شده و هر چه بيشتر به درآمدهاي مالياتي متکي باشد تا بتوان اقتصادي سالم با درآمدهاي منطقيتر و قابل برنامهريزي براي تأمين مخارج دولت داشت، قبل از هر چيز لازم است تا ظرفيت بالفعل و بالقوه مالياتي شناخته شود، تا با انتخاب روشهاي صحيح و اصولي و برنامهريزي شده اين دو ظرفيت به هم نزديک شوند و علاوه بر تأمين هزينههاي دولت، ماليات را بهعنوان ابزار قدرتمندي در جهت رسيدن به اهداف سياستهاي کلي اقتصاد کلان بهکار گرفت. برآورد تلاش مالياتي ايران نيز در راستاي همين هدف يعني شناسايي ظرفيت بالقوه مالياتي ميباشد، تا پس از بررسي عوامل مؤثر بر ظرفيت مالياتي، زمينه افزايش تلاش مالياتي ايران در آينده معرفي گردند. 1-6- روش پژوهشتعيين ظرفيت مالياتي مستلزم بررسي عوامل مؤثر بر نسبت مالياتي، يعني نسبت ماليات دريافت شده از درآمد ملي کشور است. بدين منظور، ابتدا لازم است الگوي مناسب براي تعيين عومل تأثير گذار بر نسبت مالياتي تدوين و سپس با استفاده از روش هاي اقتصاد سنجي و آمار مربوط به کشورهاي مورد مطالعه، ميزان تأثير هر يک از عوامل بر نسبت مالياتي تخمين زده شود.در اين پژوهش، بر مبناي روش ليتولد(1991) و تکميل آن با توجه به مطالعات جديد الگوي مناسب تدوين مي شود. مزيت روش ليتولد در مقايسه با ساير تحقيقات اين است که از يک مباني مشخص نظري برخوردار است. در اين روش، فرض مي شود که دولت سياستهاي خود را با هدف حداکثر کردن رفاه جامعه، تدوين مي کند. بر اين اساس، يک تابع رفاه اجتماعي بعنوان تابع هدف براي دولت فرض مي شود، که قصد دارد با انتخاب سياستهاي مناسب و با در نظر گرفتن قيد بودجه اي رفاه جامعه را حداکثر کند.
برآوردي از ظرفيت وتلاش مالياتي در ايران و مقايسه آن باکشورهاي منتخب عضو کنفرانس اسلامي(2005 - 1999)WORD
چکيدهموفقيت در رسيدن به اهداف توزيع درآمد و برابري در يك اقتصاد، نيازمند شناخت ويژگيهاي بنياني آن اقتصاد ميباشد؛ چراكه از اين طريق ميتوان منابع مالياتي را بهمنظور تأمين مالي مخارج و برنامههاي سرمايهگذاري شناخت. اقتصادهايي كه از ظرفيت مالياتي پاييني برخوردار ميباشند، بهمنظور فراهم كردن خدمات اقتصادي و اجتماعي و همچنين دستيابي به رشد سريع اقتصادي، نياز بيشتري به منابع مالي دارند. بنابراين بهدليل نياز به مخارج بالاتر در مقابل ظرفيت مالياتي پايين، اقتصادهاي مذكور اغلب شاهد شكاف زيادي بين منابع درآمدي و نيازهاي هزينهاي خود هستند. از آنجا كه اقتصاد ايران نيز از جمله چنين اقتصادها بهشمار ميرود و همچنين نظر بهاينكه اقتصاد ايران در وضعيت مالي وخيمي(كسري بودجه شديد، تورم بالا و توزيع درآمدي بسيار ضعيف) قرار دارد كه همزمان با اين وضعيت، در مسير دشوار تغيير نظام مالي خود نيز گام برميدارد، نياز به رشد اقتصادي بالا و بدون تورم و همچنين تأمين مالي دولت از طريق مالياتها(بهجاي استقراض عمومي و يا سياست كسري بودجه مداوم) امري ضروري بهنظر ميرسد.روش پژوهش حاضر برگرفته از روش مورد استفاده در مقاله"برآورد تلاش مالياتي در ايران و مقايسه آن با کشورهاي در حال توسعه منتخب" نوشته قطميري، محمد علي و اسلاملوئيان، کريم، (1387) ميباشد. در اين پژوهش ابتدا ظرفيت مالياتي كشورهاي ايران ، مصر، مالزي، مراکش، پاکستان، لبنان، اردن، اندونزي، بنگلادش، عراق، كويت، عمان، عربستان، و تونس بهعنوان كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي با استفاده از دادههاي تلفيقي طي دوره 2005-1999 با بهرهگيري از روش پانل متوازن در قالب الگوي اثرات ثابت برآورد و پس از آن شاخص تلاش مالياتي مربوط به كشورهاي مذكور محاسبه ميگردد. در اين پژوهش ظرفيت مالياتي تابعي از متغيرهاي سهم بخشهاي كشاورزي، خدمات و صنعت از توليد ناخالص داخلي(GDP)، سهم بدهيهاي خارجي از GDP، سهم بخش خارجي از GDP، معكوس GDP سرانه، سهم جمعيت شهري از كل جمعيت، پوليکردن و ضريب جيني ميباشد. نتايج برآورد اين الگو نشان ميدهند كه ضريب متغيرهاي سهم بدهيهاي خارجي، سهم بخش خدمات از GDP، سهم بخشهاي صنعت و سهم بخش خارجي از GDP مثبت و معنادار ميباشد. همچنين ضريب متغيرهاي نسبت شهرنشيني، كشاورزي از GDP، ضريبجيني، معكوس GDP سرانه و پوليکردن منفي بهدست آمدهاند. در اين رابطه ميتوان گفت تمامي ضرايب بهدستآمده با نتايج مطالعات قبلي سازگار بودهاند. در مورد مقايسه ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي ايران با ساير كشورهاي مورد مطالعه، بايد گفت اقتصاد ايران از ظرفيت مالياتي متوسط و تلاش مالياتي پايينتري نسبت به اين کشورها برخوردار است. بنابراين سياستگذاران ميتوانند با اتخاذ سياستهاي مناسب در جهت افزايش تلاش مالياتي، اتکاي بودجه دولت به نفت را کمتر کرده، و عمده مخارج دولتي را از محل درآمدهاي مالياتي تأمين نمايند.کليد واژهها:ماليات، ظرفيت مالياتي، تلاش مالياتي، دادههاي پانل، كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي فهرست مطالبعنوان صفحه فصل اول: کليات پژوهش1-1- مقدمه.11-2- شرح وبيان مسأله پژوهش21-3- هدف پژوهش31-4- فرضيههاي پژوهش41-5- اهميت و ارزش پژوهش41-6- روش پژوهش51-6-1- دادههاي استفادهشده در پژوهش81-6-2- ابزار گردآوري و تحليل دادهها81-7- واژگان کليدي91-8- جمعبندي فصل10 فصل دوم: مروري بر ادبيات موضوع و پيشينه پژوهشمقدمه112-1- تعريف، مفهوم کلي و اهميت ماليات132-2- پايه مالياتي132-3- نرخ ماليات و انواع آن142-4- بار مالياتي و تعلق واقعي ماليات152-5- اصول ماليات152-6- امتياز، پرهيز و فرار مالياتي162-7- انواع درآمدهاي دولت172-8- بررسي ضرورت ماليات در اقتصاد 182-9- مالياتهاي مستقيم و غير مستقيم وجوه تمايز آنها202-10- انواع مالياتها222-10-1- ماليات بر درآمد وثروت 232-10-2- ماليات بر کالاها و خدمات23عنوان صفحه 2-10-3- ماليات بر سازمانها ...................252-10-4- ماليات بر رهن 262-10-5- ماليات در اقتصاد جهاني 272-11- بررسي نقش مالياتها در تخصيص منابع، تصحيح و تثبيت فعاليتهاي اقتصادي......................................282-12- اختلالات در تخصيص منابع وکاهش رفاه و رشد اقتصادي....................................................................302-13- سياستگذاري و اصلاح نظام مالياتي در کشورهاي در حال توسعه.......................................................312-14- اثرات عامل ماليات در يک مدل دو بخشي رشد درونزا..............................................................................312-15- بررسي ماليات از جنبه هاي انگيزه و منابع.................................................................................................322-16- مسأله انتقال مالياتها.......................................................................................................................................322-17- ظرفيت مالياتي.................................................................................................................................................332-17-1- تعاريف مختلف از ظرفيت مالياتي.........................................................................................................332-17-2- ساختار انواع ظرفيت مالياتي....................................................................................................................352-17-3- عوامل تشخيص ظرفيت مالياتي جامعه...............................................................................................382-18- تلاش مالياتي.....................................................................................................................................................382-18-1- تلاش مالياتي، تعريف، مفهوم و نحوه محاسبه.....................................................................................392-18-2- عوامل تعيين کننده تلاش مالياتي( برسي اجمالي ادبيات مربوطه).................................................392-19- سابقه تحقيق.....................................................................................................................................................422-19-1- کارهاي انجام شده در داخل کشور.........................................................................................................422-19-2- کارهاي انجام شده براي کشورهاي در حال توسعه................................................................................482-20- نتيجه گيري.....................................................................................................................................................59 فصل سوم: الگوي نظري پژوهشمقدمه613-1- تعيين و تصريح الگو613-1-1- عوامل تعيين کننده ظرفيت مالياتي 623-1-1-1- نسبت مالياتي مطلوب633-1-1-2- سهم بخشهاي مختلف از توليد ناخالص داخلي .633-1-1-3- درجه باز بودن اقتصاد643-1-1-4- سهم بخش جمعيت شهري از کل جمعيت...........................................................................................643-1-1-5- درجه پولي کردن.....................................................................................................................................64عنوان صفحه 3-1-1-6- ضريب جيني .........................................................................................................................................653-2- تصريح الگو...........................................................................................................................................653-2-1- تابع رفاه اجتماعي مطلوبيتگرايان ................................................................................................................673-2-2- تابع رفاه اجتماعي رالزين .................................................................................................................................683-2-3- تابع رفاه اجتماعي برنولي-نش .......................................................................................................................693-2-4- تابع رفاه اجتماعي همکشش ..........................................................................................................................693-3- تلاش مالياتي.....................................................................................................................................................783-4- داده هاي تابلويي................................................................................................................................................793-5- روشهاي تخمين داده هاي تابلويي..................................................................................................................793-5-1- مراحل تخمين به وسيله داده هاي تلفيقي..............................................................................................803-5-2- اثرات ثابت.........................................................................................................................................................823-5-3- اثرات تصادفي............................................................................................................................................833-5-4- آماره هاسمن....................................................................................................................................................833-5-5- آزمون LM بروش پاگان...............................................................................................................................843-6- جمع بندي..........................................................................................................................................................85 فصل چهارم: تجزيه و تحليل الگو بر اساس مشاهدات تجربيمقدمه874-1- داده هاي پانل874-1-1- اثرات ثابت 884-1-2- اثرات تصادفي894-2- برآورد الگو 904-2-1- محاسبه نسبت مالياتي تخميني 964-2-2- محاسبه تلاش مالياتي ...................................................................................................................974-3- نتيجه گيري...............................................................................................................................104 فصل پنجم: نتيجهگيري و پيشنهادها5-1- مقدمه1055-2- نتايج پژوهش1065-3- آزمون فرضيهها107عنوان صفحه 5-4- محدوديتهاي پژوهش1085-5- پيشنهادات ...................................... 1085-5-1- پيشنهادات پژوهشي ............................. 1085-5-2- پيشنهادات کاربردي ............................ 108پيوست109منابع و مآخذ119 فهرست شکلهاعنوان صفحهشکل (3-1)نمودار رفاه اجتماعي مطلوبيتگرايي .........................................................................................................68شکل (3-1) نمودار رفاه اجتماعي رالزين ......................................................................................................................69شکل (3-1)نمودار تابع عمومي رفاه اجتماعي ..............................................................................................................70شکل (4-1) نمودارهاي نسبت مالياتي واقعي و تخميني كشورهاي مورد مطالعه.........................................101شکل(4-2) نمودارهايتلاش مالياتي كشورهاي مورد مطالعه………...…………….…..………103 فهرست جدولهاعنوان صفحه جدول 3-1 : تفسيرهاي مختلف ازقانون واگنر..............................................................................................................76جدول 4-1: بررسي مرتبه جمعي بودن متغيرها.. 91جدول 4-2: نتايج آزمون F ليمر....................................................................................................................................93جدول 4-3: نتايج آزمون هاسمن...................................................................................................................................93جدول 4-4: نتايج تخمين.. 93جدول 4-5: نتايج آزمونهاي ريشه واحد بر روي پسماندهاي رگرسيون 95جدول 4-6: نتايج آزمون والد.......................................................................................................................................95جدول 4-7: نسبت مالياتي تخميني و واقعي هر كشور در سالهاي مختلف 96جدول 4-8: تلاش مالياتي كشورهاي مورد مطالعه.. 98 فصل اولکليات پژوهش 1-1- مقدمهدرآمدهاي مالياتي ميتوانند مهمترين روش تأمين مخارج دولت بوده و نقش مهمي در اعمال سياستهاي اقتصادي دولتها ايفا نمايند. درصورتيكه دولتها بتوانند با برنامهريزي از اين منبع مهم درآمدي به بهترين نحو استفاده نمايند، اقتصادشان به اهداف مطلوب اقتصادي نزديكتر خواهدشد. سوالي كه در اين بين مطرح ميشود، اين است كه آيا براي يك كشور هميشه امكان گسترش درآمدهاي مالياتي وجود دارد، و آيا يك كشور ميتواند در صورت تمايل تا هر ميزان درآمد مالياتي خود را افزايش دهد؟ در ادبيات اقتصادي براي پاسخ به اين سوال از دو شاخص ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي استفاده ميشود.اما كاربرد صحيح ظرفيت و تلاش مالياتي، و همچنين تأثير بيشتر آنها در اقتصاد، مستلزم شناخت صحيح و درست از عوامل تأثيرگذار و معيارهاي آنها ميباشد. بنابراين پژوهش حاضر سعي در معرفي عوامل موثر بر ظرفيت مالياتي و تلاش مالياتي دارد، تا از طريق ايجاد امکان گسترش درآمدهاي مالياتي، دولت را در رسيدن به اهداف کلان خود ياري نمايد. در اين راستا، همچنين به مقايسه ظرفيت و تلاش مالياتي ايران با چند کشور منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامي نيز پرداخته ميشود.اين فصل به کليات پژوهش خواهد پرداخت و در اين زمينه به بيان مسأله پژوهشي، اهميت و ارزش پژوهش، اهداف و فرضيههاي پژوهش، روش تحقيق، ابزار گردآوري و تحليل دادهها، دادههاي استفادهشده در پژوهش و در نهايت به بيان تعريف کليد واژهها ميپردازد.1-2- شرح و بيان مسئله پژوهشيماليات بهعنوان معمولترين و مهمترين منبع مالي براي تأمين درآمدهاي عمومي و يکي از کاراترين و مؤثرترين ابزارهاي سياستهاي مالي بهشمار ميرود که دولت ميتواند به واسطه آن، بسياري از خدمات اجتماعي و رفاهي را به مردم ارائه دهد و به بسياري از فعاليتها و جريانات اقتصادي و اجتماعي سمت وسوي لازم را ببخشد. متأسفانه تلقي برخي از افراد از وصول ماليات محدود به کسب درآمد بيشتر بهمنظور ادارهنمودن تشکيلات دولتي است و آنچه کمتر به آن توجه ميشود اين است که پايين بودن سهم وصوليهاي مالياتي در ترکيب درآمدي دولت علاوه بر آنکه عوارض ناگواري همچون وابستگي درآمد کشور به صدور يک کالا را دربر دارد، اقتصاد کشور را از امکان استفاده از ابزار مالي محروم ساخته است. در حاليکه با استفاده از اين ابزار ميتوان بسياري از نابسامانيهاي اقتصادي را بهسمت صحيحي هدايت نمود. با تغيير در پايههاي مالياتي ميتوان مکانيزمهايي ايجاد نمود که مسائل و مشکلات اقتصادي همچون: کسري بودجه، تورم، بيکاري، نامتعادل بودن توزيع درآمد، کاهش صادرات غيرنفتي و افزايش واردات، افزايش مهاجرت به شهرهاي بزرگ، بالا رفتن مصرف کالاهاي تجملي در مناطق شهري و بسياري از مسائل ديگر را سامان بخشيد و ضمانت لازم براي رشد و شکوفائي اقتصاد و تحقق اهداف اقتصادي، اجتماعي و سياسي را فراهم آورد.ظرفيت مالياتي توان جامعه را در پرداخت ماليات نشان مي دهد. به عبارتي، ظرفيت مالياتي ميزان مالياتي است که مردم مي توانند بپردازند.(حميد صفايي نيكو، 1375) ظرفيت مالياتي در واقع حجم مالياتي است که جامعه به طور بالقوه توان پرداخت آن را دارد. اطلاعات لازم در مورد ظرفيت يک کشور يا يک منطقه در تجهيز منابع مالياتي براي پاسخگويي به مشکلات مالي و اجراي سياست هاي اقتصادي با استفاده از برآوردظرفيت مالياتي فراهم مي شود. به اين ترتيب، آشکار مي شود که يک کشور يا يک منطقه اولاً چه ميزان کوشش در تجهيز منابع مالياتي به کار برده است و ثانياً به طور متوسط تا چه ميزان توان افزايش منابع را دارد. اين شاخص بر اساس روش تجربي مقدار بهينه ماليات يا برآورد نسبت مالياتي است که مبناي الگوي اقتصاد سنجي برآورد شده است. به عبارت ديگر، ظرفيت مالياتي از طريق برازش کردن نسبت مالياتي بر روي متغيرهاي تأثيرگذار محاسبه مي گردد.انگيزه اصلي ماليات در سطح کشور، تأمين مالي اداره امور و تدارک عمومي خدمات اجتماعي و اقتصادي ميباشد. تلاش جهت جمعآوري درآمدهاي مالياتي با شناخت اهرمهاي مالياتي موجود تعيين ميشود و تکيه بيشتر بر درآمدهاي مالياتي در سطح کشور بدون شناخت اين اهرمها و عوامل مؤثر بر ظرفيت مالياتي نميتواند چندان موفقيتآميز باشد. در برنامههاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، يکي از خط مشيهاي اساسي در مورد ماليات، ارتقاي سطح تلاش مالياتي از طريق بهبود روشهاي جمعآوري ماليات و تدوين قوانين و مقررات لازم است.در بررسيهاي مربوط به ظرفيت بالقوه مالياتي ايران، مشخص شده است که شکاف قابل توجهي ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصوليهاي بالفعل مالياتي وجود دارد. (نادر مهرگان، 1383) در شرايط فعلي که افزايش درآمدهاي مالياتي ممکن ميباشد، باتوجه به اهميت و ضرورت مطالب فوق بايستي بودجه کشور هر چه بيشتر به درآمدهاي مالياتي متکي باشد تا بتوان اقتصادي سالم براساس درآمدهاي منطقيتر و قابل برنامهريزي براي تأمين مخارج دولت پايهريزي کرد. بر اين اساس، آگاهي از ميزان ظرفيت وصول نشده درآمدهاي مالياتي از اهميت خاصي برخوردار است.لذا اين پژوهش درصدد است تا با محاسبه ظرفيت مالياتي كشور، تفاوت ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصوليهاي بالفعل مالياتي را آشكار ساخته، همچنين اين موضوع را با كشورهاي منتخب سازمان كنفرانس اسلامي مقايسه كند. بنابراين در اين پژوهش تلاش مالياتي كشورهاي ايران، اردن، لبنان، مصر، اندونزي، مالزي، پاكستان، مراكش، بنگلادش، عراق، كويت، عمان، عربستان سعودي، و تونس در دوره 2005-1999 مورد مقايسه قرار مي گيرد. در مورد الگوي مورد استفاده در اين پژوهش نيز بايد گفت که بر مبناي الگوهاي مطالعات قبلي که همگي تقريباً در چارچوب مشابهي تعيين شدهاند و شامل متغيرهاي تقريباً مشابه و عمدتاً يکساني هستند، در اين مطالعه متغيرهاي ديگري مانند ضريبجيني و پوليکردن نيز وارد الگوي تخميني شدهاست. 1-3- اهداف پژوهشاهداف اين پژوهش عبارتاند از: 1-4- فرضيههاي(سؤالات) پژوهش 1-5- اهميت و ارزش پژوهشدرآمدهاي مالياتي بهترين، سالمترين ومنطقيترين روشهاي تأمين مخارج دولتها ميباشد و از مالياتها بهعنوان يکي از مهمترين و مؤثرترين ابزار اقتصادي دولت نام برده ميشود. حفظ ثبات نسبي در روند حرکت رو به جلوي بخشهاي مختلف اقتصادي ميتواند بوسيله اهرم ماليات که يکي از مهمترين اهرمهاي سياست مالي است صورت پذيرد.از طرفي در بررسي هاي مربوط به ظرفيت بالقوه مالياتي کشور مشخص شده است که شکاف قابل توجهي ميان ظرفيت بالقوه مالياتي و وصولي هاي بالفعل مالياتي وجود دارد و در شرايط فعلي امکان افزايش تلاش مالياتي ممکن مي باشد(نادر مهرگان،1383). لذا با توجه به اهميت فوق و ضرورت اينکه بايستي بودجه کشور از درآمدهاي نفتي بينياز شده و هر چه بيشتر به درآمدهاي مالياتي متکي باشد تا بتوان اقتصادي سالم با درآمدهاي منطقيتر و قابل برنامهريزي براي تأمين مخارج دولت داشت، قبل از هر چيز لازم است تا ظرفيت بالفعل و بالقوه مالياتي شناخته شود، تا با انتخاب روشهاي صحيح و اصولي و برنامهريزي شده اين دو ظرفيت به هم نزديک شوند و علاوه بر تأمين هزينههاي دولت، ماليات را بهعنوان ابزار قدرتمندي در جهت رسيدن به اهداف سياستهاي کلي اقتصاد کلان بهکار گرفت. برآورد تلاش مالياتي ايران نيز در راستاي همين هدف يعني شناسايي ظرفيت بالقوه مالياتي ميباشد، تا پس از بررسي عوامل مؤثر بر ظرفيت مالياتي، زمينه افزايش تلاش مالياتي ايران در آينده معرفي گردند. 1-6- روش پژوهشتعيين ظرفيت مالياتي مستلزم بررسي عوامل مؤثر بر نسبت مالياتي، يعني نسبت ماليات دريافت شده از درآمد ملي کشور است. بدين منظور، ابتدا لازم است الگوي مناسب براي تعيين عومل تأثير گذار بر نسبت مالياتي تدوين و سپس با استفاده از روش هاي اقتصاد سنجي و آمار مربوط به کشورهاي مورد مطالعه، ميزان تأثير هر يک از عوامل بر نسبت مالياتي تخمين زده شود.در اين پژوهش، بر مبناي روش ليتولد(1991) و تکميل آن با توجه به مطالعات جديد الگوي مناسب تدوين مي شود. مزيت روش ليتولد در مقايسه با ساير تحقيقات اين است که از يک مباني مشخص نظري برخوردار است. در اين روش، فرض مي شود که دولت سياستهاي خود را با هدف حداکثر کردن رفاه جامعه، تدوين مي کند. بر اين اساس، يک تابع رفاه اجتماعي بعنوان تابع هدف براي دولت فرض مي شود، که قصد دارد با انتخاب سياستهاي مناسب و با در نظر گرفتن قيد بودجه اي رفاه جامعه را حداکثر کند.