چکیدهجمهوری اسلامی ایران و سلطاننشین عمان به عنوان دو کنشگر منطقه‍ای، (البته دو کنشگری که به لحاظ پتانسیل و وزن منطقه‍ای با یکدیگر تفاوت‍های آشکاری دارند) در طول چند دهه اخیر روابط باثبات و سازندهای با یکدیگر داشتهاند، روابطی که هر کدام از این دو کنشگر دلایل خاص خود را برای حفظ و گسترش آن داشته و دارند. از زاویه نگاه ایران، رابطه با عمان ابزاری برای ایجاد شکاف در جبهه عربی به رهبری عربستان سعودی و موزانهتهدید این جبهه است. افزون بر این، گسترش روابط با عمان گام موثر دیگری جهت کسب شناسایی قدرت منطقه‍ای ایران است. در سوی دیگر، رابطه با ایران فرصتی مناسب برای عمان جهت بدست آوردن منافع اقتصادی (بهویژه در حوزه انرژی) و کسب پرستیژ منطقه‍ای به عنوان یک بازیگر مستقل و البته یک میانجی موثر است. در مجموع، رابطه ایران و عمان رابطهای سازنده و روبه رشد است، رابطهای که با توجه به تاکید موکد سیاست خارجی ایران در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی بر گسترش رابطه با همسایگان بیش از پیش در اولویت سیاست خارجی ایران قرار دارد. با توجه به این توضیح، این مطالعه جهت پاسخگویی به این پرسش پژوهشی اصلی طراحی شد: زمینه‍های همگرایی و واگرایی در روابط جمهوری اسلامی ایران وسلطاننشین عمان کدامند؟در پاسخ به این پرسش فرضیه اصلی این پژوهش بیان می‍کند که:موقعیت استراتژیک ژئوپولیتیکی دو کشور، اهمیت همکاریهای اقتصادی و ضرورتهای امنیتی از عوامل مهم همگرایی میان دو کنشگر و تعهدات منطقه‍ای سلطاننشین عمان در چارچوب شورای همكاری خلیجفارس و روابط دو جانبه این کشور با آمریکا و اسرائیل عامل اصلی واگرایی در روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران است.واژگان کلیدی: جمهوری اسلامی ایران، سلطاننشین عمان، قدرت منطقه‍ای، شناسایی منطقه‍ای، پرستیژ. فهرست مطالب عنوان صفحهفصل اوّل : کلیات1-1- بیان مساله................................................................................................................ 11-2-پیشینه پژوهش.............................................................................................................. 51-3-هدف تحقیق................................................................................................................. 71-4-اهمیت و انگیزه تحقیق.................................................................................................. 71-5-سئوال اصلی................................................................................................................. 81-6-فرضیه اصلی................................................................................................................ 81-7-متغیرهای پژوهش......................................................................................................... 81-8-تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم و متغیرها...................................................................... 81-9-نوع تحقیق................................................................................................................. 101-10-روش پژوهش.......................................................................................................... 101-11- محدودیتها و مشکلات تحقیق................................................................................ 111-12-سازماندهی تحقیق..................................................................................................... 11فصل دوم: چارچوب نظریمقدمه................................................................................................................................. 122-1- مفهوم موازنهتهدید..................................................................................................... 132-2- نظریه نسبتدادن موقعیت........................................................................................... 25جمعبندی........................................................................................................................... 28فصل سوم: زمینه‍های همگرایی بین ایران و عمانمقدمه................................................................................................................................. 313-1-پیشینه همگرایی تاریخی ایران و عمان.......................................................................... 323-2- همگرایی اقتصادی ایران و عمان................................................................................. 443-3-همگرایی ایران و عمان در حوزه انرژی......................................................................... 543-4-زمینه‍های ژئوپولیتیکی همگرایی................................................................................... 563-5- همگرایی سیاسی........................................................................................................ 63جمعبندی........................................................................................................................... 66فصل چهارم: زمینه‍های واگرایی میان ایران و عمانمقدمه................................................................................................................................. 674-1- نگاه متفاوت ایران و عمان به امنیت منطقه‍ای................................................................ 674-2- واگرایی میان سیاست‍های امنیتی ایران و عمان.............................................................. 804-3- اختلاف ایران و عمان بر سر روابط عمان با اسرائیل...................................................... 814-4- روابط عمان و ایالات متحده آمریکا............................................................................. 824-5- دیدگاه عمان در زمینه پرونده هستهای و تحریم ایران..................................................... 864-6-تضاد منافع عمان به عنوان عضوی از کشورهای شورای همکاری خلیجفارس با ایران...............914-7-مواضع سلطاننشین عمان در قبال جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران.................924-8- سایر زمینه‍های واگرایی در روابط ایران و عمان............................................................ 96جمعبندی........................................................................................................................... 99نتیجهگیری....................................................................................................................... 101کتابنامه......................................................................................................................... 104پیوست............................................................................................................................ 112 فهرست جداول و تصاویرعنوان صفحهجدول شماره3-1: روند تراز تجاری ایران با عمان طی سالهای 1386 لغایت 1393 خورشیدی (میلیون دلار).................................................................................................................................................... 48 جدول شماره3-2: مبادلات تجاری ایران و عمان طی سالهای 2007 لغایت 2014 میلادی (میلیون دلار)........................................................................................................................... ...........48 جدول شماره 3-3: مهمترین افلام صادراتی ایران به عمان................................................................ 49جدول شماره 3-4: مهمترین اقلام وارداتی ایران از عمان ..................................................................57نقشه شماره3-1: موقعیت جغرافیایی و شکل تنگه هرمز.....................................................................57نقشه شماره 3-2: اهمیت ژئوپلتیک تنگه هرمز.....................................................................................59فصل 1کلیات1-1- بیان مسئله بی شک دو کشور ایران و عمان با توجه به فرازو فرودهای تاریخی فی مابین می‍توانند نقشی تعیین‍کننده در آینده منطقه خلیج فارس داشته باشند؛ بنابراین با توجه به این امر که ایران برخلاف سایر همسایگان خود درحوزه خلیج فارس هم‍نژاد وهم‍زبان نبوده و نکته موثر اینکه ایران تنها کشوری درمنطقه است که با قدرتهای فرا منطقه‍ای هیچ گونه اتحاد نظامی ندارد بنابراین باید با ظرافت هرچه تمامتر به دنبال همگرایی با سرزمینی باشد که قابلیتهای خود را بیش از پیش در آن به منصه ظهور برساند.عمان نزدیکترین همسایه جنوبی ایران در آبهای خلیجفارس بشمار می‍رود که دارای ریشه‍های فرهنگی ودینی با سرزمین ایران است. بنابراین تحت هیچ شرایط زمانی نباید دستگاه دیپلماسی ایران از آن غفلت نمايد.از سوی دیگر دولت ایران به جهت تکمیل طرحی که منجر به احاطه تنگه هرمزمی‍گردید، در دهه 70 میلادی، ایجاد روابط حسنه ونزدیکی با سلطان نشین عمان را از اولویت های سیاست خارجی خود قرار داد و با توجه به این نکته خطیر که تنگه نزدیک به سواحل عمان است، ایران شبه جزیره مسندم و جزیره‍های اقماری آن را ازدید راهبردی والبته به نیت بدست آوردن خطوط کشتیرانی مهم ارزيابي مي‍نمود.درهمین دوران تهران آمادگی و اراده سياسي خود را براي کمک به ممالک همسایه درحوزه خلیجفارس جهت حل و فصل مسایل و مشكلات امنیتی ایشان اعلام داشت و صد البته كه درخواست دولت سلطاننشین عمان از ايران براي دخالت مستقيم در ماجراي شورشيان چپگراي ظفار در همين راستا ارزيابي مي‍گردد.در حقیقتقبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران کمک‍های زیادی به استقرار و ثبات پادشاهی عمان کرده بود و نقش مهمی در ثبات این کشور در پنجاه سال گذشته داشته است. لذا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، سلطاننشین عمان تلاش کرده است تا روابط خود با جمهوری اسلامی ایران را همچنان حفظ نمايد.در سالهای گذشته هم کشور مذكور در ایجاد رابطه و ميانجيگري في ما بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای غربی به ويژه ايالات متحده آمريكا نقش اساسي داشته است. این امر بیانگر این مساله است که سلطاننشین عمان در سیاست خارجی خود بسیار هوشمندانه و عاقلانه، استراتژی خاص خود را تعریف کرده و هم اکنون از محبوبیت ویژهای در بین ملت‍های منطقه برخوردار است. در همین راستا پادشاهی عمان نقشی کاملا مثبت در مسئله هستهای ایران ایفا کرده و تلاش نموده است به عنوان نوعی رابط بین ایران و کشورهای 1+5 باشد.یعنی سیاست سلطاننشین عمان برای برقراری و بهبود وضعيت روابط بین ایران و جامعه جهانی قابل تعریف و تقدير بوده و این کشور نقشی کاملا پر رنگ در این مسیر داشته است. گذشته از این، سلطاننشین عمان برخلاف پادشاهي عربستان سعودي و برخی کشورهای شورای همکاری خلیجفارس که مایل هستند جایگاه ايران در منطقه تنزل يابد مایل نیست که جمهوری اسلامی ایران مورد حمله نظامی قرار گیرد و تلاش می‍کند از راه همافزایی، به نوعی ظرفیت ایران را در منطقه افزایش دهد.چنانچه این کشور در سه دهه گذشته نقش مثبتی در جلوگیری از تهدیدات خارجی و ایجاد تحریم‍های جدید عليه جمهوري اسلامي ایران داشته و تلاش کرده است از دامنه فشارها نيز بکاهد.علاوه بر این سلطاننشین عمان تلاش می‍کند با توجه به رابطه اقتصادی و فرهنگی، به نوعی رابطه خود را با جمهوری اسلامی ایران بسط و گسترش بخشد.در حوزه اقتصادی با توجه به مشکلاتی که جمهوري اسلامي ایران برای ارسال گاز طبیعی از راه پاکستان به هند دارد، سلطاننشین عمان تلاش کرده است از طریق بازتعریف پروژه لوله گذاری از راه دریای عمان، پروژه گاز ایران به هند را اجرائي_عملیاتی نماید.ايران و عمان سالهاست كه دوستانه كنار هم زندگي مي‍كنند. اعتقاد جمهوري اسلامي ايران به ضرورت توسعه همكاري‍هاي منطقهاي و لزوم حضور فعال كشورهاي منطقه در تامين امنيت و ثبات آن بدون حضور بيگانگان مسير صحيحي را براي همكاري‍هاي منطقهاي ترسيم ميكند.عواملي همچون اشتراكات عميق فرهنگي، تاريخي، ديني و مذهبي و همزيستي دو كشور دركنار آبراه راهبردي خليجفارس و تنگه هرمز كه بيش از ۶۰ درصد انرژي دنيا از اين آبراه جهاني عبور ميكند همگي دست به دست يكديگر دادهاند تا روابطي بي‌نظيری را در اين منطقه ميان يكديگر بوجود آورند.جمهوري اسلامي ايـران بر اين باور است که سلطاننشین عمان با پيروي از سياست تشنج زدايي و ايجاد تعادل در مناسبات با کشورهاي منطقه يکي از باثباتترين کشورها شناخته مي‌شود. حاكميت سياست توازن در روابط خارجي و اهتمام عمانيها به توسعه روابط با جمهوري اسلامي ايران باعث شده كه مشكلات و چالش‌ها بر سر راه توسعه‍ي روابط مهار شود و در مسير سالم حركت كند. تبادل هياتها و رايزني‌هاي مستمر مقامات كشوري و لشگري دو طرف ضامن ايجاد درك و فهم متقارب و مشترك در مناسبات و مواضع دو كشور و پيشرفت روابط دوجانبه در مسير صحيح شده است. اين مسأله مي‌تواند در تحكيم و ثبات منطقه نقش آفرين باشد و عملاً زمينه را براي خروج نيروهاي بيگانه از منطقه فراهم نمايد.ژئوپليتيک تنگه هرمز يکي از عوامل مؤثر و پايدار در روابط ايران و عمان است. ايران و عمان به ترتيب در بخش شمالي و جنوبي تنگه هرمز واقع شدهاند. اين امر با وجود تحولات منطقهاي و جهاني دو کشور را ملزم به داشتن روابط حسنه با يکديگر کرده است طوريكه رابطهي تنگاتنگي ميان حفظ امنيت تنگه هرمز و امنيت خود قائل هستند. اين مسأله انگيزهي دو کشور را به داشتن روابط نزديک و دوستانه تشديد مي‌کند. تهران و مسقط به اين حقيقت واقف هستند که هرچه تغيير کند، عوامل جغرافيايي تغيير نمي‌کند. نزديکي جغرافيايي ايران و عمان در تنگه ي هرمز، دورافتادگي جغرافيايي عمان از جهان عرب و اهميت ژئوپليتيکي و ژئواستراتژيكي تنگه هرمز ايران و عمان را ملزم به داشتن روابط حسنه با يکديگر کرده است. بر همين اساس و با وجود اينکه عمان همواره روابط نزديکي با آمريکا و ساير كشورهاي غربي داشته اما اين امر در روابط دوستانه ايران با اين کشور تأثيري نداشته است.نقش ميانجي عمان در روابط ايران و آمريکا و مخالف بودن دولت اين کشور با تندروي‍هاي منطقهاي بخصوص مخالفت با سياست‍هاي عربستان در منطقه از خصوصيات بارز عمانيها بوده است. براي مثال پادشاه عربستان پيشتر از رهبران کشورهاي عضو شوراي همکاري خليجفارس خواسته بود تا از مرحله‍ي همکاري به مرحله‍ي تشکيل اتحاديه منتقل شوند که يکي از معترضين به اين طرح سلطاننشین عمان بود. يوسف بن علوي_وزير خارجه اين كشور در مخالفت با طرح عربستان اعلام کرد که كشورش مخالف تشکيل اتحاديه‍ي کشورهاي حاشيه‍ي خليجفارس است و در صورت تشکيل عمان هرگز به آن نخواهد پيوست؛ چرا که منطقه نيازي به توسعه‍ي نيروهاي سپر جزيره ندارد.همچنين در ارتباط با تحولات اخير کشورهاي عضو شوراي همکاري خليجفارس، سلطاننشین عمان و پادشاهي کويت قاطعانه با مسأله فراخواندن سفرا خود از اميرنشين قطر يا قطع روابط ديپلماتيک با آن مخالف هستند؛ به ويژه اينکه اين دو کشور به هيچ عنوان با نظر امارات متحده عربي و پادشاهي عربستان در مورد نگراني از مواضع قطر در قبال حمايت از اخوان المسلمين مصر، موافق نيستند.اين كشور در سال‍هاي گذشته در چارچوب سياست منطقهاي متوازن، گسترش مناسبات با كشورهاي حوزه خليجفارس و جمهوري اسلامي ايران را در دستور كار خويش دارد و بر تكوين همكاري دسته جمعي و پايدار منطقهاي تاكيد مي‍ورزد. از زاویه نگاه جمهوری اسلامی ایران نیز رابطه با سلطاننشین عمان ابزاری موثر جهت ایجاد شکاف در جبهه اعراب به سردمداری عربستان سعودی است و می‍تواند موقعیت منطقه‍ای ایران را تقویت کند.1-2- پیشینهی پژوهش در زمینهی روابط ایران و عمان کتب ، مقالات و همایش‍های اندک و ناچیزی نسبت به اهمیت موضوع انجام شده است و در حقیقت کتب تحقیقاتی و پژوهشی که بطور مستند به روابط این دو کشور همسایه و همجوار بپردازد بسیار ناچیز و محدود است. در این قسمت از پایاننامه مقالات و کتب فارسی که به این موضوع پرداختهاند مورد بررسی قرار گرفته و قسمتهایی از این مقالات ذکر می‍گردد.اولین مقاله با عنوان " ژئوپولیتیک تنگه هرمز و روابط ایران و عمان" نوشته دکتر جعفری ولدانی است که به تاثیر روابط با عمان و نقش ژئوپولیتیک دریای عمان به عنوان یکی از زمینه‍های همگرایی در این بستر می‍پردازد . او می‍نویسد: ژئوپلیتیک تنگه هرمز یکی از عوامل موثر و پایدار در روابط ایران و عمان است. ایران و عمان به ترتیب در بخش شمالی و جنوبی تنگه هرمز واقع شدهاند. این امر به رغم تحولات منطقه‍ای و جهانی دو کشور را ملزم به داشتن روابط حسنه با یکدیگر کرده است. ایران و عمان رابطه تنگاتنگی میان حفظ امنیت تنگه هرمز و امنیت خود قائل هستند. این مسئله انگیزه دو کشور را به داشتن روابط نزدیک و دوستانه تشدید می‍کند. ایران و عمان به این حقیقت واقف هستند که هر چه تغییر کند، عامل جغرافیایی تغییر نمی‍کند.مقاله دوم روابط ایران و عمان در دوره‍ی پهلوی دوم است که دکتر علیرضا خزائلی به تاریخچه روابط دو کشور و به زمینهی همگرایی و واگرایی می‍پردازد. او می‍نویسد:روابط خارجی ایران در دوره پهلوی دوم با سلطاننشین عمان تحت تاثیر مجموعه رویدادهایی که منطقه خلیج فارس و دریای عمان را از اوایل دهه 1970 م ، 1350 ش دگرگون ساخت، گسترش یافت. خروج نیروهای انگلستان از خلیجفارس بر اساس سیاست شرق کانال سوئز و مسئله خلا قدرت ، دکترین نیکسون مبنی بر اعطای هر چه بیشتر اختیارات امنیتی به متحدان امریکا در مناطق ژئوپولیتیک جهان سبب تحول در روابط دو کشور شد. سومین مقاله در این پایاننامه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال سلطاننشین عمان نوشته توسط دکتر نور محمد جواد آسایش زارچی سفیر وقت ایران در عمان است.از ویژگی‍های این مقاله بررسی سیاست ایران نسبت به همسایگان بویژه همسایگان در حوزه خلیجفارس است.از دیگر ویژگی‍های این مقاله اطلاعات و آمارهایی است که مقاله بیان می‍دارد.زمینهها و موانع همگرایی در منطقه خلیجفارس نوشته سید جواد امام جمعه‍زاده از دیگر مقالات در زمینه همگرایی و واگرایی در خلیجفارس است که در زمینه تاثیرات همگرایی و انطباق آن با مسئله همگرایی در خلیجفارس به پژوهش پرداخته است.با توجه به مطالب ذکر شده در بالا می‍توان گفت منبع پژوهشی مهمی در رابطه با موضوع پایاننامه حاضر وجود ندارد و باید در این حوزه مطلبی نگارش یابد تا به عنوان منبع برای دیگر پژوهشگران مورد استفاده قرار گیرد.1-3- هدف تحقیقهرگونه پژوهشی بر اساس اهداف تکنیکی و راهبردی انجام می‍گیرد. هدف اصلی این پژوهش نیز درک بهتر عوامل همگرایی و واگرایی در روابط جمهوری اسلامی ایران و سلطاننشین عمان در دوران گوناگون است و اینکه کدامیک از این عوامل نقش موثرتری در تفاوت‍های کارکردی و رفتاری سیاست خارجی طرفین داشته است.1-4- اهمیت و انگیزه موضوعبا توجه به تاکید سیاست خارجی دولت جناب آقای روحانی بر بهبود روابط با همسایگان، سلطان نشین عمان به عنوان کشوری استراتژیک و البته کشوری که هیچگاه تابع سیاست‍های سعودی نبوده است، اهمیت بسیاری پیدا می‍کند. در این راستا تحلیل شکل فعلی روابط ایران و عمان و حوزههای همگرایی و واگرایی میان این دو کشور می‍تواند نقش مهمی در طراحی سیاست خارجی هوشمندانه در رابطه با همسایگان و در جهت ارتقای موقعیت منطقه‍ای جمهوري اسلامي ایران و البته ایجاد شکلاف در جبهه عربستان داشته باشد.