![تأسیسات حقوقی اخلاقمدار](http://kialink.ir/img_project/22162_1488631737.jpg)
تأسیسات حقوقی اخلاقمدارمقدمهکنکاش در مناسبات بین حقوق و اخلاق از دیرباز یکی از دلمشغولیها در حوزهی مطالعات بنیادین حقوق بوده است. حقوقدانانی که راهبرد حقوق را تحقق بخشیدن فضیلتهای اخلاقی و بویژه عدالت اجتماعی در قالب معاوضی و توزیعی آن میدانند؛ سعی در یافتن بنیادهای هنجاری و اخلاقی برای قواعد و نهادهای حقوقی دارند و از این رهگذر علم حقوق را در زمرهی علوم غایی و ارزشی قرار میدهند. در مقابل آن دسته از عالمان حقوق که راهبرد حقوق را تنها تضمین تحقیق اهداف علوم دیگری مانند سیاست و اقتصاد میپندارند و معتقدند که علم حقوق به دلیل برخورداری قواعد آن از ضمانت اجراهای دنیوی قاطع، راهکار و قالب مناسبی برای رسیدن به اهداف سیاسی و اقتصادی در سطح دانشی ابزاری و غیر هنجاری تنزل میبخشند. گفتوگو از نسبت بین حقوق و اخلاق در ساحتهای حقوق خصوصی، کیفری، عمومی، و بینالملل هر یک ویژگیهای خود را دارد. در حوزهی حقوق خصوصی نیز که قلمرو مشخص این تحقیق است، بررسی اخلاقمداری در هر یک از تعهّدات و مسئولیتهای قراردادی و خارج از قرارداد و قانونی از مختصات ویژهای برخوردار است. برای معرفی نهادهای حقوقی اخلاقمدار(در این تحقیق منظور از تأسیسات و نهادها؛ قواعد و قوانین حقوقی میباشد)؛ نخست باید اخلاق و معیار اخلاقمداری را شناسایی نماییم و اینکه چه نوع ارتباطی بین اخلاق و حقوق می تواند باشد، و این رابطه چه تأثیری بر مسائل حقوقی دارد و مسائل اخلاقی کدامند؟؟مسائل اخلاقى در هر زمان از اهمیت فوقالعادهاى برخوردار بوده، ولى در عصر و زمان ما اهمیّت ویژهاى دارند، زیرا: از یکسو عوامل و انگیزههاى فساد و انحراف در عصر ما از هر زمانى بیشتر است و اگر در گذشته براى تهیّه مقدمات بسیارى از مفاسد اخلاقى هزینهها و زحمتها لازم بود در زمان ما ازبه مدد پیشرفت دانش بشرى همه چیز در همه جا و در دسترس همه كس قرار گرفته است! از سوى دیگر، با توجه به این كه عصر ما عصر بزرگ شدن مقیاسهاست و آنچه در گذشته بطور محدود انجام مىگرفت در عصر ما به صورت نامحدود انجام مىگیرد، قتل و كشتار انسانها به کمک وسائل كشتار جمعى، و مفاسد اخلاقى دیگر به كمک فیلمهاى مبتذلى كه از ماهوارهها در سراسر دنیا منتشر مىشود و اخیرا كه به بركت «اینترنت» هرگونه اطلاعات مضر در اختیار تمام مردم دنیا قرار مىگیرد، مفاسد اخلاقى بسیار گسترش پیدا كرده و مرزها را در هم شكسته و تا اقصا نقاط جهان پیش مىرود تا آنجا كه صداى همه در هر جایی درآمده است. اگر در گذشته تولید مواد مخدر در یك نقطه، یك روستا و حداكثر شهرهاى مجاور را آلوده مىكرد امروز به كمک سوداگران مرگ به سراسر دنیا كشیده مىشود. از سوى سوّم، همانگونه كه علوم و دانشهاى مفید و سازنده در زمینههاى مختلف پزشكى و صنایع و شؤون دیگر حیات بشرى گسترش فوقالعادهاى پیدا كرده، ابزارهای شیطانى و راهكارهاى وصول به مسائل غیرانسانى و غیراخلاقى نیز به مراتب گستردهتر از سابق شده است به گونهاى كه به دارندگان فساد اخلاق اجازه مىدهد از طرق مرموزتر و پیچیدهتر و گاه سادهتر و آسانتر به مقصود خود برسند. در چنین شرایطى توجه به مسائل اخلاقى و علم اخلاق از هر زمانى ضرورىتر به نظر مىرسد و هرگاه نسبت به آن كوتاهى شود فاجعه یا فاجعههایى در انتظار است؛ از طرفی، شناخت دقیق ابعاد و مشکلات حقوق و پذیرش ارتباط تنگاتنگ آن با اخلاق در دنیای جدید، از اوّلین ومهمترین گامها در جهت تقویت، تثبیت وگسترش اخلاقمداری است از این رو برای فرهیختگانی که دغدغهی اخلاقمدار بودن جامعهی بشری را در سر دارند، پرداختن به این موضوع در اولویّت است. روشن است که پرهیز از یکسونگری و تعمیم ندادن احکام برخی اخلاقمداران به کلّ آنها از نکاتی است که نباید از آن غفلت شود لذا نباید از فاصلهای که بین حقوق و اخلاق رخنه کرده، با عنوان مشکلی ساده و مقطعی یاد کرده و سرسری از کنار آن گذشت؛ زیرا تا زمانی که با دید مشکلی ساده به قضیه بنگریم نه تنها به راه حل، یا نمی رسیم یا به صورت مقطعی و موقت میرسیم. پس بهتر است از این معضل با عنوان «مسئلهای حادّ و مهم» یاد کنیم؛ چرا که مسئله زمانی مهم، بروز میکند که سؤالاتی اساسی مطرح شود، سپس با بررسی دقیق علل و ابعاد مسئله، قطعاً دسترسی به جواب و راهحلهای مسئله آسان میگردد؛ سؤالاتی از قبیل اینکه چرا بین حقوق و اخلاق شکاف افتاده، چه عامل یا عواملی در این معضل دخیلاند، بهترین تفسیر از اخلاق چیست، آیا حقوقدانان تلاشی در این باب دارند، نقش و تأثیر جهانی شدن، رشد علوم، تجددگرایی و ...، در این مسئله تا چه حد بوده؟ هرچند جهانی شدن میتواند به شناخت بیشتر از حقوق کمک شایانی کند اما نکات ضعف آنها نیز محرز است، رشد علوم اعم از نوع طبیعی و انسانی، تجدد گرایی، قدرتطلبی و... از عوامل مؤثری که درک نادرست از آنها و نیز عدم درک صحیح از اخلاق، منجر به ایجاد فاصله بین حقوق و اخلاق شده است. رعایت و درک درست و بجا از اخلاق فردی، به اخلاق اجتماعی منتهی میشود. انسانها در کنار یکدیگر و زندگی جمعی، به هماهنگی میرسند و درسایهی هماهنگی است که به عدالت نائل میشوند و ظهور عدالت، زمانی اتفاق میافتد که اعمال انسانی و اجتماعی مزیّن به رنگ اخلاق شوند اما رهاوردی که در طول تحقیق بدست آمد؛ از این قرار است که: اخلاقمداری در تأسیسات و قواعد قانونی چیزی جز حضور حسننیّت و اجتناب از هر گونه سوءنیّت نمیباشد و عمل اخلاقمدار عملی است که عاری از سوءنیّت باشد، چه بسا اعمالی که هر چند در ظاهر صحیح و درست باشند اما اخلاقمدار نباشند و برعکس، اعمال به ظاهر غلطی که بدلیل وجود حسننیّت، اخلاقمدار باشند. لذا باید قبل از انجام عمل اخلاقی، به معرفت اخلاقی دست یابیم. یکی از مسائلی که در دوران مدرن شایع است شکاف میان معرفت اخلاقی و عمل اخلاقی است واینکه چگونه میتوان این شکاف را پر کرد. انسان زمانی که بین حقوق و اخلاق فاصله افکند، نه تنها به پیشرفت نرسید بلکه ایدهی پسرفت را جایگزین آن کرد. ذکر این نکته که وقتی حقوق ما ریشه در «فقه» دارد؛ چرا در عمل، به چنین سرچشمهی عظیمی نه تنها رجوع نمیشود؛ بلکه با طرح و تصویب قوانین جدید، از این منشأ فطری فاصله میگیرند؛ و تا کنون نه تنها به راهحل نرسیدهاند بلکه، گامهای بلندی را در جهت ایجاد تورم قانون برداشتهاند، و مضرّات این قوانین پوچ، بیشتر دامنگیر نهاد خانواده بوده است.در اصل آنچه که مشترک است بین تمام نهادها، گروهها، سازمانها، دولتها، اقلیّتها و هرگونه قشر و تمام جوامع بشری و غیربشری؛ «قانون» است اما آنچه قوانین اسلام را از همهی قوانین حاکم بر جهان متمایز و برجسته نموده «روح قانون» و به عبارت بهتر؛ اخلاق میباشد که با وجود چنین خصلت نیکویی (نام زیبندهی اخلاق)، تأسیسات و قواعد قانونی مزیّن به نیّات حسنه میشوند و کمک میکند هر نوع عملی با نیّات شناسایی شوند...علی ایّحال در این تحقیق سعی بر آنست که با معرفی برخی از مقاصد سوء، و تحلیل آثار آنها، گامی در جهت کمک رسانی در این زمینه برداشته شود. ممکن است این سؤال به ذهن مخاطب متبادر گردد که اگر عنوان پایان نامه ذکر مَفاد حقوقی اخلاقمدار است؛ چرا به معرفی و توضیح مقاصد سوء، پرداخته میشود؟ لازم به ذکر مجدد میباشد با توجه به مطالعاتی که انجام شد؛ تشخیص اخلاقمدار بودن یک قاعده ی حقوقی، در احراز وجود حسننیّت در آن قاعده میباشد، لذا به نظر میرسد احراز و اثبات نیّتحسنه در یک قاعدهی حقوقی، میطلبد که رنگ و بویی از سوءنیّت در آن قاعده نباشد. همانطور که در روایات هم آمده «الاعمال بالنیّات»، اصل بر این میباشد که در نگاه کلّی،همه دارای حسننیّت می باشند و اصل بر خیرخواهی میباشد مگر اینکه سوءنیّتی کشف گردد....مقدمه........................................................................................................... 1ابعاد مسئله.................................................................................................... 4پیشینه ی تحقیق.............................................................................................. 6انگیزه و اهداف موضوع تحقیق............................................................................ 6موانع و مشکلات تحقیق.................................................................................... 7طرح سؤال.................................................................................................... 7فرضیه ی های تحقیق........................................................................................ 8روش کار تحقیق.............................................................................................. 9توجیه پلان.................................................................................................... 9فصل اوّل: کلیّات در اخلاق و نهادهای مرتبط........................................................... 9گفتار نخست: شناسایی قاعده ی حقوقی و اخلاقی...................................................... 10الف. مفاد قاعده ی حقوقی ................................................................................ 101. مفهوم قاعد ی حقوقی.................................................................................. 102. ویژگی قاعده حقوقی................................................................................... 102،1. عام و کلی بودن..................................................................................... 112،2. الزام آور بودن....................................................................................... 113،2. اجتماعی بودن....................................................................................... 112،4. داشتن ضمانت اجرا................................................................................ 11ب. مفاد قاعده ی اخلاقی................................................................................... 111. مفهوم قاعده ی اخلاقی................................................................................. 122. ارکان قاعده ی اخلاق.................................................................................. 122،1. تعریف حسن نیّت................................................................................... 132،1،1. مفهوم لغوی حسن نیّت......................................................................... 132،1،2. مفهوم حقوقی حسن نیّت......................................................................... 132،2. تعریف سوء نیّت.................................................................................... 142،2،1. مفهوم لغوی سوء نیِّت........................................................................... 142،2،2. مفهوم حقوقی سوء نیّت......................................................................... 15ج. تفاوت قاعده ی اخلاقی و حقوقی..................................................................... 161. تفاوت درهدف.......................................................................................... 162. تفاوت در قلمرو......................................................................................... 173. تفاوت در ضمانت اجرا................................................................................ 17گفتار دوم: رابطه ی اخلاق و نظم عمومی.............................................................. 17الف. مفهوم نظم عمومی................................................................................... 181. مفهوم نظم عمومی در فرهنگ حقوقی.............................................................. 182. مفهوم نظم عمومی در فرهنگ فقهی................................................................ 18ب. نقش اخلاق در مخالفت با نظم عمومی............................................................. 191. در تحقق موضوع...................................................................................... 192. درترتّب حکم............................................................................................ 193. آسیب های اخلاقی و نظم عمومی.................................................................... 20گفتار سوم: معرفی نهادهای حقوقی اخلاقمدار......................................................... 21الف. نهادهای اخلاقمدار در قانون مدنی................................................................. 211. ضرورت مشروعیت جهت معامله.................................................................. 212. اداره ی مال غیر....................................................................................... 223. روابط خانوادگی مبتنی بر اخلاق.................................................................... 224. ضرورت صحت معاملات............................................................................ 245. سوءاستفاده از حق و تعدی و تفریط................................................................. 24ب. نهادهای اخلاقمدار در آیین دادرسی مدنی و اجرای احکام مدنی ............................... 251. وظایف قضات در مواجهه با موارد نامشروع...................................................... 262. حقوق و وظایف طرفین دعوی در مواجهه با موارد نامشروع................................... 293. برخورد قانون در موارد جعل و تقلب............................................................... 30ج. نهادهای اخلاقمدار در قانون تجارت................................................................. 331. رعایت اصل حسن نیّت در تجارت.................................................................. 331،1. تاجر با حسن نیّت................................................................................... 341،2. مدیر با حسن نیّت................................................................................... 361،3. سهامدار با حسن نیّت............................................................................... 381،4. شریک با حسن نیّت................................................................................ 381،5. متصدی حمل و نقل با حسن نیّت................................................................. 39فصل دوم: معرفی مقاصد سوء (فریبکارانه).......................................................... 41گفتار نخست: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد تدلیس................................................... 41الف. مفاد قاعده ی تدلیس.................................................................................. 411. مفهوم لغوی............................................................................................. 412. مفهوم فقهی و حقوقی.................................................................................. 413. قلمرو تدلیس............................................................................................. 42ب. نقش حسن نیّت در تدلیس............................................................................. 431. قصد فریب رکن تحقق تدلیس......................................................................... 432. حسن نیّت مانع تحقق تدلیس ......................................................................... 44ج. قصد تدلیس و قصد فرار از دِین...................................................................... 45گفتار دوم: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد غش......................................................... 451. مفهوم لغوی ............................................................................................ 462. مفهوم فقهی و حقوقی.................................................................................. 462،1. فقه امامیه............................................................................................. 462،2. نظام حقوق نوشته................................................................................... 473. انواع غش............................................................................................... 184. غش و فریب............................................................................................ 525. قلمرو قاعده غش........................................................................................ 55ب. نقش حسن نیّت در تحقق غش....................................................................... 581. قصد فریب رکن تحقق غش........................................................................... 582. حسن نیّت مانع تحقق غش............................................................................ 60گفتار سوم: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد ضرر و اضرار........................................... 60الف. مفاد قاعده ی لا ضرر............................................................................... 611. معنای لغوی............................................................................................. 612. مفهوم فقهی و حقوقی.................................................................................. 61ب. دلیل قاعده لاضرر..................................................................................... 631. نفی حکم ضرری....................................................................................... 632. نفی حکم ضرری از طریق نفی موضوع آن....................................................... 633. نهی از ضرر زدن به دیگران و خود................................................................ 634. نفی ضرر جبران نشده................................................................................. 645. نهی حکومتی پیامبر(ص)............................................................................. 646. نفی تسبیب به ضرر و تسبیب به نفی اضرار...................................................... 64ب. نقش حسننیّت در قاعده ی ضرر.................................................................... 651. حسن نیّت و نفی حکم ضرری........................................................................ 652. حسن نیّت و تحریم ضرر زدن....................................................................... 663. حسن نیّت و تدابیر دولت برای پیشگیری و جبران ضرر........................................ 66گفتار چهارم: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد تقلب نسبت به قانون................................... 68الف. مفاد قاعده ی تقلب نسبت به قانون................................................................. 681. تعریف قاعده ی تقلب نسبت به قانون................................................................ 68ب. ارکان تقلب نسبت به قانون........................................................................... 691. وجود یک الزام قانونی................................................................................. 692. قصد متقلبانه............................................................................................ 703. توسل به ابزار قانونی.................................................................................. 71ج. تقلب نسبت به قانون و«عمل صوری............................................................... 71د. تقلب نسبت به قانون و تدلیس......................................................................... 73ب. نقش حسن نیّت در انجام تقلب نسبت به قانون..................................................... 741. قصد متقلبانه رکن تقلب نسبت به قانون............................................................. 742. حسن نیّت مانع پیدایش رکن معنوی تقلب نسبت به قانون........................................ 743. پیش بینی تدابیری که از آثار سوء تقلب بکاهد ................................................... 74فصل سوم: رابطه ی اخلاق حسنه و ضمان قهری.................................................... 76گفتار نخست: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد تعدی و تفریط......................................... 76الف. مفاد قاعده ی تعدی و تفریط........................................................................ 771. مبنای قاعده ی تعدی و تفریط......................................................................... 772. مفهوم خاص تعدی و تفریط........................................................................... 773. مفهوم عام تعدی و تفریط.............................................................................. 77ب. نقش حسن نیّت در قاعده ی تعدی و تفریط......................................................... 781. تعدی و تفریط و قصد.................................................................................. 782. تعدی و تفریط و علم به موضوع..................................................................... 813. تعدی و تفریط و علم به حکم.......................................................................... 814. تعدی و تفریط و آگاهی از تعلّق مال به غیر....................................................... 81گفتار دوم: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد اتلاف و تسبیب............................................ 83الف. مفاد قاعده ی اتلاف و تسبیب....................................................................... 841. مفهوم قاعده ی اتلاف و تسبیب....................................................................... 842. انواع اتلاف ............................................................................................ 85ب. نقش حسن نیّت در اتلاف و تسبیب................................................................. 851. نقش قصد در تحقق اتلاف و تسبیب................................................................. 852. نقش قصد در اجتماع سبب و مباشر................................................................. 86گفتار سوم: رابطه ی اخلاق حسنه و قصد استیفاء..................................................... 90الف. مفاد قاعده ی استیفاء................................................................................. 901.مفهوم و انواع استیفاء................................................................................... 902.استحقاق عرفی اجرت.................................................................................. 913.فقدان قصد تبرع......................................................................................... 914. لزوم قصد احسان....................................................................................... 925. عدم کفایت قصد احسان................................................................................ 926. احسان مبنای اداره ی فضولی........................................................................ 927. ضرورت جهل و اشتباه در ایفاء ناروا.............................................................. 93ب. نقش حسن نیّت در مسئولیت ناشی از استیفاء..................................................... 931. حسن نیّت مدیر فضولی شرط مسئولیت مالک..................................................... 932. حسن نیّت پرداخت کننده، شرط مسئولیت مدیون.................................................. 933. حسن نیّت ایفاء کننده ی ناروا، شرط مسئولیت گیرنده............................................ 94گفتار چهارم: رابطه ی اخلاق حسنه و ضمان تصرف(ید)........................................... 95الف. مفاد قاعده ی ضمان تصرف....................................................................... 951.تفسیر دلیل قاعده ی ضمان تصرف................................................................... 952.قلمرو قاعده ی تصرف................................................................................. 96ب. نقش حسن نیّت در قاعده ی تصرف................................................................ 961.عدوان شرط ضمان تصرف........................................................................... 962.حسن نیّت مانع وقوع تصرف عدوانی................................................................ 96نتیجه گیری................................................................................................. 99پیشنهادات................................................................................................. 100حسن ختام.................................................................................................. 102فهرست منابع............................................................................................. 105