اول فصل: كليات. .11-1 مقدمه. ..21-2 سؤالات اصلي تحقيق.. ..3 1-3 ضرورت تحقيق.. ....51-4 هدف تحقيق. .....51-6 زندگي سهروردي...6 1-7 مكتب اشراق..... ...81-8 لزوم تمسك به كتاب قرآن و سنت....10 1-9 تاويل فلسفي آيات... .121-10 تلفيق آراء و تاويل آيات... .141-11 جمع بندي فصل اول... ..17فصل دوم: علم النفس. ...182-1 نفس چيست ..... ..192-2 برهان سهروردي در تجرد نفس... ..212-3 ديدگاه شيخ اشراق درباره حدوث نفس..23 2-3-1 طريق ديگر..........27 2-3-2 برهان ديگر........ ..272-4 بقاي نفس... ....282-5 مراتب نفس ارديدگاه شيخ اشراق...........................................................................................332-6 احوال نفس............................................................................................................................372-7 مقايسه خلقت نبات و حيوان و انسان........................................................................................402-8 هدايت عامه............................................................................................................................452- 9 نفوس بشري...........................................................................................................................472-10 تكامل نفس ناطقه از نظرشيخ اشراق......................................................................................492- 11 نفس ناطقه جسماني نيست..................................................................................................502-12 عقل و نفس.........................................................................................................................532-13 قواي نفس...........................................................................................................................552-14 نفس آسماني و نفس ارضي.................................................................................................56 2-15 مناسبت بين نفس ناطقه وروح حيواني...................................................................................582-16 جمع بندي فصل دوم............................................................................................................59فصل سوم: معرفت واجب الوجود...................................................................................................663-1 افق خداشناسي در حكمت شيخ اشراق...................................................................................673-2 در اثبات واجب الوجود.........................................................................................................693-2-1 برهاني ديگر......................................................................................................................703-2-2 برهاني ديگر از حكمه الاشراق............................................................................................723-3 وجود نفس ناطقه دليلي بر وجود خدا......................................................................................733-4 فعل واجب الوجود..................................................................................................................773-5- صفات واجب الوجود..........................................................................................................833-5-1 غني مطلق...........................................................................................................................853-5-2 جواد حقيقي.......................................................................................................................893-5-3 اراده واجب الوجود............................................................................................................923-5-4 قضا و قدر الهي...................................................................................................................933-5-5 علم باري تعالي...................................................................................................................963-5-6 واجب الوجود خير محض است..........................................................................................983-6 جمع بندي فصل سوم............................................................................................................1004- فصل چهارم: نور و ظلمت......................................................................................................1014-1 نور و ظلمت دو واژه كليدي حكمت اشراق..........................................................................102 4.-2 خدا نورالانوار است.............................................................................................................1064-3 هورخش............................................................................................................................ 1094-4 تقسيم عوالم.........................................................................................................................1144-5 نسبت بين موجودات عوالم............................................................................................../....1144-6 تبيين صدور عالم از نورالانوار...............................................................................................1164-7 صادر اول ازواحد حقيقي يا نورالانوار...................................................................................1174-8جمع بندي فصل چهارم نور و ظلمت......................................................................................1195-فصل پنجم: عالم عقول............................................................................................................1205-1 عقول....................................................................................................................................1215-2 الواحد لايصدر عنه الا الواحد................................................................................................1245 -3 قاعده امكان اشرف..............................................................................................................1265-4 وجه تمايز عقول و جايگاه آن درحكمت اشراق با حكمت مشاء.............................................1285-5 ويژگي هاي عالم عقول ازديدگاه شيخ اشراق........................................................................1295-6 مراتب مختلف عقول كه واسطه آفرينش هستند از ديدگاه شيخ اشراق....................................1335-6-1 عقول طولي......................................................................................................................1335-6-2 عقول عرضي....................................................................................................................1345-7 عقل فعال ازنظرشيخ اشراق...................................................................................................1355-8 عقل فعال واسطه در آفرينش نفوس انساني.............................................................................1375-9 برتري انسان بر فرشته............................................................................................................1385-10جمع بندي فصل پنجم..........................................................................................................1416- فصل ششم نتيجه گيري...........................................................................................................143منابع ومآخذ................................................................................................................................148پي نوشت............................................................................................................................... 61فصل اولكليات 1-1- مقدمه:موضوع اين رساله « مباني و مستندات قر آني و روايي نظام فلسفي شيخ اشراق «سهروردي» است .تا آنجا كه بنده سراغ دارم تا كنون در اين زمينه كمتر كسي تحقيق جامعي انجام داده و اين بعد از ابعاد دو مباني نظام فلسفي شيخ شهاب الدين سهروردي را به طور تخصصي مورد مطالعه و تحقيق قرار داده است.لذا حقير با بضاعت بسيار كم و بدون ادعا در پرتو عنايت حضرت ولي عصر (عج) سعي نمودم از لا به لاي كتب و رسائل حكيم اشراقي شيخ شهاب الدين سهروردي و ساير تاليفاتي كه درباره اين مكتب فلسفي نگاشته شده است رسالت خود را به منصه ظهور برسانم تا چه قبول افتد و چگونه در نظر آيد.همتم بدرقه راه كن اي طائر قدس كه دراز است ره مقصد و من نو سفرماميد آن است كه صاحبان خرد و انديشه و جويندگان معرفت در بر خورد با معايب و نواقص اين اثر از در اغماض در آيند و چون خداي ارحم الراحمين بنده پروري كنند و ما را مورد لطف و عنايت خود قرار دهند.شايان ذكر اين كه نظر به گستردگي موضوع و تفرق و پراكندگي استنادات سهروردي به متون ديني بر آثار و مكتوباتش، براي پرهيز از نظام گسيختگي و ايجاد نظم هر چه بيشتر مباحث اين پايان نامه، ندارنده سعي نموده‌است مطالبي را كه شيخ اشراق در آنها به آيات و روايات متعدد استناد جسته است حتي المقدور در چهار موضوع ذيل بسته بندي كند و به بحث و بررسي و نحوه استدلال شيخ اشراق با آنها بپردازد :1- علم النفس 2- معرفت واج الوجود 3- نور و ظلمت 4- عالم عقولدر ضمن شيخ اشراق در مباحث جسم، جوهر، عرض و تعريف هيچگونه استنادي به آيات قرآني و روايات نداشته است. 1-2- سؤالات اصلي تحقيق: اين تحقيق مبتني برسه سؤال است:1- سهروردي در چه بحث هائي از آيات و روايات استفاده كرده است؟با توجه به مطالعه و پژوهش در آثار و تاليفات سهروردي چنين به نظر مي رسد كه ايشان در مبحث نفس و عقول ونور و ظلمت بيش از ساير مباحث ديگر به آيات قرآن و روايات استناد كرده است از جمله در رساله الالواح العماديه سعي بسيار كرده است تا آراي فلسفي را پس از اينكه با براهين مستدل ساخته، با آيات قرآني توجيه و تائيد كند و در مقدمه اين كتاب نيز به اين موضوع تصريح كرده است.2- سؤال اصلي ديگر اين تحقيق در ارتباط با اين مطلب است كه سهروردي چگونه براي بيان حكمت فلسفي خود به آيات و روايات استناد جُسته است؟به نظر مي رسد هدف اصلي شيخ اشراق در استناد به آيات قرآن و روايات بيشتر اين بوده است كه از يك سو برتاثير سخن خود بيفزايد و خواننده را در پذيرفتن آراء فلسفي تشويق كند و از سوي ديگر در مقابل مخالفان فلسفه آيات و احاديث را وقايه ي افكار فلسفي و عرفاني خود قرار دهد و كلام الهي را مويد سخن خويش سازد. همچنين نكته مهم ديگر در ارتباط با اين سؤال بيان اين مطلب است كه استفاده از آيات و روايات در حكمت فلسفي سهروردي عمدتاً در جهت تبيين سازگاري ميان عقل و وحي بكار رفته است. بر همين اساس سهروردي در حكمت مشربي پايه ريزي نمود كه جامع بحث و استدلال و نيز ذوق و شهود بود و پويندگان اين طريقه حكمت را بهترين جويندگان دانش الهي مي نامد.3- شيخ اشراق براي استفاده از آيات و روايات از كدام يك از روش هاي هرمونتيك (اصالت ظهور، برداشت هاي باطني از آيات و روايات و …)استفاده كرده است؟با توجه به تحقيقات انجام گرفته انعكاس كلام الهي و احاديث نبوي در نوشته هاي سهروردي بيانگر توجه خاص شيخ اشراق به قرآن و روايات است.سهروردي از كلام الهي براي تائيد آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده مي كند و در اين كار به روال صوفيه به تاويل يعني تفسير باطني آيات قرآني مي پردازد كه در اين تحقيق به نمونه هايي اشاره شده است.سهروردي مانند بيشتر حكماء و متفكران اسلامي در پي تلفيق ميان دين و فلسفه و تطبيق تعاليم ديني با مباني فلسفي است. مي خواهد معقول و منقول را به هم نزديك سازد و قرآن و برهان را پشتوانه سخن خود قرار دهد. و به همين جهت گاهي بيان هر مطلب و اقامه هر دليل با يك يا چند آيه همراه است.سهروردي سعي نموده است تا آثار فلسفي خود را پس از اينكه با براهيني مستدل ساخته با آيات قرآني توجيه و تائيد كند و بدين ترتيب بين عقل و ذوق و شرع وفق مي دهد.مي توان ادعا كرد سهروردي آيات و احاديث تاويل شده را به مثابه ي زمينه هاي تائيدكننده و مؤثر در جهت گيري اعتقادي خود مخصوصاً در مباحث مربوط به مبدا و معاد و معرفت نفس و فرجام نفوس انساني و كيفيت سيروسلوك روح آدمي تلقي نموده است. 1-3- ضرورت تحقيق: حكمت اشراق يكي از مكتب هاي مهم و اساسي در فلسفه اسلامي است. از آن جا كه قرآن و سنت در زمره پايه هاو شالوده هاي شكل گيري اين مكتب فلسفي به حساب مي آيد و انعكاس كلام الهي و احاديث نبوي در آثار و تاليفات سهروردي مطلبي است كه نمي توان آن را ناديده گرفت و از طرفي تا آنجا كه سراغ دارم در اين زمينه كمتر كسي تحقيق جامعي انجام داده وبه اين بعد از ابعاد ومباني شيخ اشراق به طور تخصصي پرداخته يا تحقيق نموده است. بنابراين لازم دانستم موضوع رساله را به اين عنوان اختصاص دهم.1-4- هدف تحقيق: سهروردي جهت تائيد دست آوردهاي فلسفي و عرفاني خود كه عمدتاً بر مبناي تلفيق ميان كشف (ذوق) و استدلال (بحث) بنا شده است از منابع متون اسلامي از جمله قرآن و روايات استفاده كرده است و هدف اصلي او از تمسك به آيات و روايات اين بوده كه نشان دهد عقل و نقل هدف يگانه اي دارند و با يكديگر سازگارند و آنچه در حكمت و عرفان ازطريق تعقل و سلوك باطني در مي يابيم مورد تائيد قرآن و حديث است. بديهي است كه نتايج اين تحقيق مي تواند مورد استفاده ي تمام مراكز يا موسسات علمي-پژوهشي كه تحقيق و پژوهش درباره ياحوال وآثار سهروردي رادر زمره ي فعاليت هاي خود به شمار مي آورند قرار گيرد.1- 5 - اين تحقيق نظري مي باشد و از طريق مطالعه پژوهش در آثار و تاليفات شهاب الدين سهروردي و ساير مؤلفيني كه در ارتباط با مكتب اشراق به تحقيق و اظهارنظر پرداخته اند تهيه و تدوين گرديده است. روش تجزيه و تحليل اطلاعات به صورت كيفي مي باشد و سعي برآن است كه اطلاعات جمع آوري شده به صورت توصيفي تجزيه و تحليل گردد. شيخ شهاب الدين سهروردي از بر جسته ترين چهره هاي حكمت اسلامي و فرهنگ ايران زمين و گو هري تا بناك در ميان همه ي فرزانگان عالم است. ايشان در سال 549 هجري قمري در قريه سهرورد از توابع زنجان ديده به جهان گشود.نام ايشان شهاب الدين يحيي بن حبش بن اميرك سهروردي ملقب به شيخ اشراق است كه همچون شهابي زود گذر طي عمري كوتاه آسمان معرفت اسلامي را با نور خود بر افروخت .سهروردي تحصيلات اوليه خود را در خدمت مجد الدين جيلي در مراغه انجام داد و در آنجا با فخر رازي هم درس بود. سپس براي ادامه تكميل تحصيلات خود از مراغه عازم اصفهان شد و در آنجا بحث هاي منطقي را نزد ظهير الدين فارسي (ظاهر الدين قاري ) فرا گرفت و با افكار و آراي شيخ الرئيس كه در آن زمان در كمال شهرت بود آشنائي كامل يافت .سپس به سير و سلوك معنوي پرداخت و سير افاقي و انفسي كرد و مانند بسياري ديگر از بزرگان، تصوف دروني را با سفر در بلاد گوناگون اسلامي توام ساخت . سر انجام در شهر حلب اقامت گزيد و در آنجا با حاكم شهر ملك ظاهر پسر صلاح الدين ايوبي ديدار كرد و ملك مقدمش را گرامي داشت و لذا خواست در حلب بماند .شيخ دعوت ملك را پذيرفت و درس و بحث خود را در مدرسه حلاويه آغاز كرد و در همان جا بود كه شاگرد وفادارش شمس الدين محمد شهرزوري مولف كتاب نزهه الارواح و روضه الافراح به وي پيوست .تا اينكه فقهاي قشري كه تنها به ظواهر شريعت توجه داشتند به علت مخالفت با عقايد وي شوريدند و سخنانش را خلاف اصول دين پنداشتند تا جائي كه ملك ظاهر را به قتل او تشويق كردند و سر انجام ملك ظاهر خلاف ميل باطني خود شيخ را در حلب زنداني كرد و در سن 36 يا 38 سالگي به نحو مرموزي بدرود حيات گفت.سهروردي در زماني مي زيست كه علم كلام در اوج اقتدار بود و منابع بسيار غني در علم كلام وجود داشت و نيز فلسفه به شكل يوناني آن كاملا شناخته شده و آثار غني فارابي و ابن سينا تدوين يافته بود .علوم ديني نيز رواج بسيار فراواني يافت و انواع تفسير بر متون مختلف او در دسترس همگان قرار داشت و از همه مهمتر آن ايام دوران اقتدار عرفان و تصوف بود و آنچه سهروردي بر اينان افزود قطب بسيار حساس تفكر ايراني و بر گرفته از آواي ايرانيان باستان بود لذا ايشان در ملتقاي سه جريان فكري عمده قرار داشت:نخست: افكار يونانيان كه تو سط مترجمان اسلامي و فلاسفه اسلامي نقل شده بود .دوم : معتقدات مذهبي بر آمده از حكمت خسرواني كه مروجان آن تعداد انگشت شماري از زرتشتيان يا مختصري از كتب باقي مانده از ايران قديم و تعداد محدودي از عرفاي ايراني بودند كه ميل به ابقاي اين اعتقادات داشتند.سوم:دريافتهايي عميق و دقيق عرفاي اسلامي كه در شعب تفكر اسلامي بسيار پرتلاطم مي نمودند.اجتماع اين سه جريان نتيجه اش آثار و تا ليفاتي است از شيخ شهاب الدين سهروردي كه افكار حكمت اشراق را ارائه مي كند.]11[به عبارت ديگر حكمت اشراق چنانچه معروف است و بسياري از شارحان و مو رخان فلسفه در جهان اسلام اشاره كرده اند منابع گوناگون دارد از يك سو ريشه در حكمت خسرواني دارد. و از سوي ديگر از روش فلسفي مشائي به ويژه روش برهاني استفاده مي كند و سخت مي كوشد بينش و حدس فلسفي افلاطوني را پردازش كند و آن را در قالب فلسفي در آورد.همچنين با تاويل و تفسير آيات قر آن بسياري از نكات ظريف قر آني را توضيح مي دهد. از جمله در رسائلي مانند الواح عمادي و هياكل النور همواره پس از بيان فلسفي مطلب مورد نظر، از راه تاويل آيات قرآني نيز مسائلي بسيار عميق را مطرح مي كند.حكمت اشراقي نوعي بحث از وجود است كه تنها به نيروي عقل و قياس برهاني توجه نمي كند بلكه شيوه استدلالي محض را با سير و سلوك قلبي همراه مي سازد .فيلسوف اشراقي مي كوشد آنچه را در مقام بحث و نظر و بر پايه براهين محكم عقلي استوار مي كند به تجربه دروني در يابد و به ذائقه دل نيز برساند. سهروردي خود را وارث حكمت قديم دانسته و در ساحت انديشه ي او حكمت افلاطون مباين و منافي زرتشت نبوده است و حكماي قديم را شارحان يك حقيقت و مفسران يك پيام دانسته اند .ايشان اتصال خود را با حكماي رباني بر اسناد تاريخي مبتني نساخته است. وي بيش از آنكه به اسناد تاريخي بپردازد و آن را سند گفتار خويش قرار دهد به تامل در آيات شريفه ي قر آن مي پردازد و در پرتو نور آن راه خود را به سوي حقيقت مي گشايد و مي گويد :همانگونه كه خلق و ايجاد بدست خداوند است ارشاد و راهنمائي نيز تنها به راهنمائي او تحقق مي پذيرد قدرت كامل و مطلق از آن خداوند است كه تو را لباس هستي مي پوشاند و كلمه روشن و نو راني اوست كه تو را هدايت و ارشاد مي نمايد.لذا كساني كه به كلمه خداوند و سخن او توجه نكرده و به ر شته محكم قر آن اعتصام نمي جويند در چاه ضلالت و گمراهي سرنگون مي گردند و هر گونه ادعا و سخني كه در كتاب خدا و سنت رسول خدا شاهدي براي آن وجود نداشته باشد از درجه اعتبار ساقط است و از امور بيهوده به شمار مي آيد.به عقيده سهروردي تقوي و پرهيز گاري و توكل به خداوند انسان را از شكست و نا كامي حفظ كرده و از سقوط در ورطه هلاكت با ز مي دارد.] 9[شيخ اشراق تمسك به كتاب خدا و سنت پيامبر را براي سالك لازم دانسته و وصول به حقيقت اعلي را از اين طريق ميسر به شمار آورده است و معتقد است در پرتو نور محمدي مي توان به حقيقت اديان گذشته و حكمت پيشينيان دست يافت .به همين جهت اين فيلسوف اشراقي بيش از هر فيلسوف مسلمان قبل از خود به آيات شريفه ي قر آن توجه كرده و با استناد از نور وحي محمدي به كشف حقايق در حكمت گذشتگان پرداخته است. شاهد اين مدعا علاوه بر اينكه خود به قرآن توجه كرده و از تامل در آن بهره هاي فراوان بر داشته است ديگران را نيز به قرائت و تامل در آيات قران توصيه نموده است.حكيم سهروردي مي گويد]20[ : تنها در هنگامي به قرائت قر آن اشتغال ورزيد كه داراي وجد و سرور بوده و از فكر لطيف و انديشه تابناك بر خورداريد . قرآن را به گونه اي بخوانيد كه گويا قر آن در شان شما نازل گشته و در باره چيزي ديگر سخن نمي گويد .] 9[ عين عبارت وي چنين است:« و عليك بقرائه القر آن مع وجد و طرب و فكر لطيف و اقرء القر آن كانه ما انزل الا في شانك فقط » .و اين عبارت بيانگر آن است كه قرائت قر آن اگر از روي كراهت و در حالت خستگي و كسالت انجام گيرد چندان مثمر ثمر نبوده و فايده مطلوب را نخواهد داشت. 1-9- «تاويل فلسفي آيات قر آن »:انعكاس كلام الهي و احاديث نبوي در نوشته هاي سهروردي مطلبي است كه نمي توان آن را ناديده گرفت .صرف نظر از استناد فراوان شيخ به آيات و احاديث در آثار فلسفي و عرفاني خود در ميان كتابهائي كه شهرزوري به او نسبت مي دهد كتابي به نام «رساله تفسير آيات من كتاب الله و خبر عن رسول الله » ديده مي شود كه بيانگر توجه خاص شيخ اشراق به قرآن احاديث نبوي است.] 33 [سهروردي از كلام الهي براي تائيد آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده مي كند و در اين كار به روال صوفيه و اخوان الصفا به تاويل يعني تفسير باطني آيات قر آني دست مي زند. در زير به نمونه هائي اشاره مي كنيم:1- تاويل برو بحر به مدارك حسي (=حواس پنجگانه ظاهري ) و مدارك عقلي (=قواي مدركه باطني ) در آيه « وحملنا هم في البر و البحر (اسراء 72)2- تاويل دو دست خدا به عقل به نفس در آيه « بل يداه مسبوطتان » (سوره مائده آيه 69 )3- تاويل طير صافات به نفوس مجرده كه «خلاص يافته اند از شبكه بدنها » در آيه «والطير صافات » (سوره نور آيه 41)4- تاويل قلم و لوح به عقل و نفس در آيه «اقرا و ربك الاكرم الذي علم بالقلم»(العلق آيه 4-3)5- تاويل شديدالقوي به عقل فعال در آيه «علمه شديد القوي » (سوره النجم آيه5)6- تاويل شجرة خبيثه به قوه مخيله در آيه « كشجرة خبيثه اجتتث من فوق الارض» (سوره ابراهيم آيه 26)7-تاويل خطيئه به شواغل هيولايي و موانع مادي در آيه « واحاطت به خطيئته»(بقره آيه 75) ] 33[به نظر مي رسد هدف اصلي شيخ در توسل به آيات قر آن بيشتر اين بوده است كه از يك سو بر تا ثير سخن خود بيفزايد و خواننده را در پذيرفتن آراء فلسفي تشويق و ترغيب كند و از سوي ديگر در مقابل مخالفان حكمت و فلسفه ، آيات و احاديث را وقايه ي افكار فلسفي و عرفاني خود قرار دهد و كلام الهي را مويد سخن خويش سازد چنانكه در استناد و استشهاد به منقولات ديگر اصحاب مشاهدات و ارباب حكمت معنوي و نوري نيز همين روش را به كار برده است .«ولست اورد هذه الاشيا ء لتكون جحه بل نبهت بها تنبيها و الشواهد من الصحف و كلام الحكماء الاقدمين مما لا يحصي ». [18]يعني اين سخنان را به عنوان حجت و دليل نمي آوردم بلكه مقصودم تنبيه و تذكر است وگرنه شواهد و برهان بر آنچه گفتم از كتب آسماني و سخنان حكماي اقدم بي شمار است.سهروردي از يك طرف نشان مي دهد كه حقايق مربوط به علم النفس و لطايف سير و سلوك و ظرايف عرفاني در جاي جاي قر آن نهفته است و از طرف ديگر مانند بيشتر حكماء و متفكران اسلامي در پي تلفيق ميان دين و فلسفه و تطبيق تعاليم ديني با مباني فلسفي است و مي خواهد معقول و منقول را به هم نزديك سازد و قر آن و بر هان را پشتوانه سخن خود قرار دهد به همين جهت مخصوصا در نوشته ها ي فارسي او گاهي بيان هر مطلب و اقامه هر دليل با يك يا چند آيه همراه است. به عبارت ديگر مقصود اصلي شيخ از تمسك به آيات قر آن و روايات اين است كه نشان دهد عقل و نقل و يا برهان و قر آن هدف يگانه اي دارند و با يكديگر ساز گارند و آنچه در حكمت و عرفان از طريق تجربه و تعقل و سلوك باطني در مي يابيم مورد تائيد قر آن و حديث است . ]33[يكي از بنيادهاي نظام فلسفي سهروردي اين است حقيقت يكي است و اختلاف فرق و ملل عواملي دارد كه از آن جمله اختلاف تعبير است. ايشان]20[ در مقدمه كتاب كلمه التصوف (بند 3 )در اين مورد هشدار مي دهد كه :مبادا اختلاف عبارات تو را بازيچه خويش سازد چه آنگاه كه آنچه درگورستان ها است بر انگيخته مي شوند و در عرصه الهي حضور مي يابند از هر هزار نفر نهصد و نود و نه نفرشان كساني هستند كه كشته عبارات اند و مذبوح شمشير هاي اشارات .از معاني بي خبر ماندند و پايه هاي حقيقت را تباه ساختند. حقيقت خورشيد يگانه اي است و با تعدد برج ها كه مظاهر اويند چند گانگي نمي پذيرد شهريكي است و درها بسيار است .يكي از راه حل هاي اين توهمات جدائي انداز تاويل و توجيه و تقريب سخنان پيشينيان است. سهروردي با تلفيق آراي نو افلاطوني و حكماي متقدم يونان تا افلاطون و مشائيان و مباني ديني ايران و اسلام در اين زمينه قدمهاي بسيار بلندي بر داشته است. چنانكه ايشان در مقدمه كتاب حكمه الاشراق از گروههاي مختلفي كه در حكمه اشراق يار و موافق اويند سخن گفته است و از كساني چون فيثا غورث و افلاطون و .. نام برده است.سهروردي]20[ در رساله الواح العماديه سعي بسيار نموده است تا آراي فلسفي را پس از اينكه با براهين مستدل ساخته با آيات قر آن توجيه و تائيد كند و خود در مقدمه آن كتاب به اين امر اشاره كرده است :« برهنت فيه علي المباني ثم استشهدت بالسبع المثاني » و برهان كردم بر اصول قواعد و استشهاد آورم به آيات قرآن مجيد.و به اين ترتيب بين عقل و ذوق و شرع وفق ميدهد. از جمله در مياحث نفس، پس از اثبات تجرد نفس از طريق دليل هاي عقلي و استدلال هاي فلسفي به نقل آيات و احاديث پرداخته است.حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه در اين باره مي فرمايد : « يك مطلب اگر با زبان هاي مختلف هم بيان شود باز همان مطلب است مثلا فلاسفه زبان خاص خودشان را دارند و عرفا هم زبان مخصوصي دارند و شعرا هم زبان خاص شعري دارند. زبان اولياء معصوم (ع) هم طور ديگري است …. فلاسفه به علت و معلول و مبداء و اثر تعبير مي كنند و عده اي از اهل عرفان نيز همين معنا را به ظاهر و مظهر و تجلي و مانند آن تعبير مي كنند……قرآن و ادعيه و اين فلاسفه و شعرا و عرفا همه يك مطلب را مي گويند .مطالب مختلف نيست ، تعبيرات و زبان هاي مختلف است و نبايد مردم را از اين بركات دور نمود….] 26[در معارف وحي مطالب فراواني وجود دارد كه بطور مستقيم و غير مستقيم به حقيقت و اصول وجود مربوط مي شود. آيات و روايات به مناسبت هاي گوناگون در باب مبدا ء وجود و نحوه پيدايش جهان آفرينش و مراتب و در جات هستي ، چگونگي سير و تحول موجودات جهان، جايگاه انسان در جهان هستي، معرفت خداوند و ارتباط جهان با خداوند سخن گفته اند. در متون ديني مسائل فلسفي در قالب اصطلاحات فلسفي بيان نشده است اما بيان يك مسئله به هر زباني كه باشد ، معناي نهفته در آن را تغيير نمي دهد.] 26[اگر چه سهر وردي از آيات قر آن و احاديث بهره فراوان برده است اما اينجا نكته اي است كه ممكن است برخي از اصحاب فلسفه و اهل نظر به آن تمسك جويند و بهره جوئي از آيات و احاديث را در مباحث فلسفي و عقلي خروج از روش اهل حكمت و برهان به‌شمار آورند. توضيح اينكه اگر منقولات متون ديني و مقبولات مذهبي را به عنوان منبع و ماخذ افكار و انديشه هاي فيلسوفي (اعم از مسلمان و مسيحي و .. ) تلقي كنيم در اين صورت آراء و عقايد مطرح شده رنگ مباحث كلامي و روش متكلمان را به خود خواهد گرفت و ديگر فلسفه در معناي دقيق اين واژه يعني شناخت نظام هستي بر مبناي تجربه و برهان و مباني عقلي ، آزاد از هر چار چوبه اعتقادي از پيش تعيين شده نخواهد بود. زيرا طبق نظر متاخران، علم كلام عبارت است از توضيح و توجيه و شناخت نظام هستي چنانكه از منابع ديني و متون مذهبي بر مي آيد و همين قيد اخير است كه آن را از فلسفه متمايز مي سازد.در پاسخ اين قبيل ايردات مي توان گفت كه سهروردي از آيات و احاديث بيشتر به عنوان تائيدات ديني جهت توجيه آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده كرده است و اين به آن معني نيست كه عقايد فلسفي خود را مستقيما از دل آيات و روايات مورد استشهاد بدست آورده باشد. اما با اين همه از آن جا كه داده هاي كتب مقدس مي توانند زمينه تفكر و تحقيق فلسفي باشند باز هم مي توان آيات و احاديث تاويل شده را به مثابه زمينه هاي تائيد كننده و موثر در جهت گيري هاي اعتقادي شيخ مخصوصا در مباحث مربوط به مبدا ء و معاد و معرفه النفس و فرجام نفوس انساني و كيفيت سير و سلوك روح آدمي تلقي نمود. با سخن او همراه شد كه (كل دعوي لم تشهد بها شواهد الكتاب و السنه فهي من تفاريع العبث و شعب) هر سخني كه كتاب قر آن و سنت بر درستي آن گواهي ندهد از جمله اقوال ناروا و اظهارات باطل و بي بها است. ] 33[ 1-11- جمع بندي فصل اول:1-سهروردي در ملتقاي چند جريان فكري عمده قرار داشت: الف: افكار يونانيان باستان ب: معتقدات مذهبي برآمده از حكمت خسرواني ج: دريافت هاي عميق و دقيق عرفاي اسلامي د: حكمت مشاء مخصوصاً آثار ابن سينا.2-شيخ اشراق در رسائلي مانند الواح العماديه و هياكل النور پس از بيان فلسفي مطلب مورد نظر ازراه تاويل آيات قرآني مسائلي بسيار عميق را مطرح مي كند. ايشان بيش از آنكه به اسناد تاريخي بپردازد و آن را سند گفتار خويش قرار دهد به تامل در آيات شريفه ي قرآن مي پردازد و از آن براي تائيد آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده مي كند.3-شيخ اشراق بيش از هر فيلسوف مسلمان قبل از خود به آيات شريفه ي قرآن توجه كرده و با استناد از آن به كشف حقايق نائل گشته است.4-هدف اصلي شيخ اشراق: ازتوسل به آيات قرآني: الف: تشويق و ترغيب خواننده در پذيرفتن آراء فلسفي و عرفاني خود بوده است. ب: در مقابل مخالفان حكمت و فلسفه، كلام الهي را مويد سخن خود قراردهد.5- سهروردي از كلام الهي براي تاييد آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده كرده و در اين كار به روال صوفيه يعني به تفسير باطني آيات قرآني پرداخته است.6- سهروردي سعي نموده است آراء فلسفي و عرفاني خود را با آيات قرآني توجيه و تاييد كند و بدين ترتيب بين غقل و ذوق وفق مي دهد. فصل دومعلم النفس تحقيق و مطالعه در تاريخ فكر بشر نشان مي دهد كه مسأله نفس از ديرباز توجه حكماء و فلاسفه اقوام و ملل مختلف را به خود معطوف داشته و موجب پيدايش عقايد و آراء گوناگون درباره وجود و ماهيت و بقاء و معاد آن گرديده است. در واقع آدمي از آن هنگام كه از اصل خود دور مانده و قدم به عرصه وجود گذاشته است همواره بر اثر تامل و تفكر به اين نكته پي برده كه در نهاد وي چيزي است اصيل و ايزدي كه منشاء حركت و حيات و فكر ميباشد. حق اين است كه معرفت نفس و آثار آن در صدر معرفت اشياء و موجودات قرار گيرد. زيرا شناختن نفس و مظاهر و تجليات آن اساس و پايه شناختن اشياء و موجودات، يا بهتر بگوئيم مبناي معرفت خالق و مخلوق و مقدمه وصول به حقيقت و كمال است و تا انسان خود را نشناسد و به وجود نفس خود و ماهيت آن وقوف پيدا نكند، نمي‌تواند به حقايق موجودات پي ببرد و به همين مناسبت است كه سقراط مي گفت «خودت را بشناس». (رجوع به ص61)اساتيد لغت و صاحبان قاموس درباره نفس معاني بسيار گسترده اي آورده اند كه راهنماي حقيقي آنها در اين معاني آيات قر آني مربوطه مي باشد كه در زير به برخي از آنها اشاره مي كنيم :جان ، كالبد ، جسد ، دل ، قلب ، روح ، شخص ، انسان ، ذات ، عقل ، قوه عاقله ، و خلاصه بعضي از مجموعه « تن و جسد اثيري روح » را به نفس معنا كرده اند .برخي گفته اند : روح انساني با تعلق و انتساب به بدن كه تصرف و تدبير در آن مي نمايد به عنوان نفس موصوف مي شود و برخي ديگر گفته اند: كه نفس نيرويي در انسان است كه منشاء آثار مختلف با ادراك و معقولات است يعني قوه اي است كه افعال مختلف از او سر مي زند با اراده .] 14[حكيم سهر وردي]20[ در رساله الواح عماديه در مباحث نفس پس از اثبات تجرد نفس از طريق دليل هاي عقلي تصريح مي كند آنچه را حكيم نفس ناطقه مي نامند همان است كه از آن به سر ، روح ، كلمه ، قلب تعبير مي كنند و در قر آن و روايات هم بدان اشاره شده است.عين عبارت وي چنين است : و هذه النفس هي التي يسميها الحكماء النفس الناطقه و قد ورد في التنزيل فيها مثان من جملتها قوله : « ثم سويته و نفخت فيه من روحه»(سجده/ 9 ) و يثنيه قوله : «فاذا سويته و نفخت فيه من روحي»(الحجر/29 )شيخ اشراق در باب معرفت نفس با استناد به آيه قر آن تصريح مي كند : رستگاري يافت و استكمال آن كس كه او را شناخت زيان كار گشت آن كس كه او را در نيافت و هلاك شد چنانكه در تنزيل آمده است : «قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها ». (سوره شمس/ 9-10) و در باره آنكس كه او را نداند اين آيت نازل شد : «نسوا الله فا نسيهمانفسهم». (سوره حشر/19)] 19[تعبير از اصلاح نفس و افساد آن به تزكيه و تدسي مبتني بر نكته ي مهمي است و آن اينكه كمال نفس انساني در اين است كه به حسب فطرت تشخيص دهنده فجور از تقوي باشد. خلاصه اينكه آيه شريفه مي فهماند كه دين يعني تسليم خدا شدن در آنچه از ما مي خواهد فطري نفس است. پس آراستن نفس به تقوا، تزكيه نفس و تربيت آن به تربيتي صالح است كه مايه بقاء آن است. [27 ج20]در آيه فوق سبب فراموش كردن نفس فراموش كردن خدا بيان شده است. چون وقتي انسان خدا را فراموش كرد اسماء حسني و صفات علياي او را كه صفات ذاتي انسان ارتباط مستقيم با آن دارد را نيز فراموش مي كند. يعني فقر و حاجت ذاتي خود را از ياد مي‌برد و قهراً انسان نفس خود را در هستي مستقل مي پندارد و چنين به خيالش مي رسد كه حيات و قدرت و علم وساير كمالاتي را كه در خود سراغ دارد از خودش است.اين جا است كه بر نفس خود اعتماد مي كند با اينكه بايد بر پروردگارش اعتماد كند. چنين كسي پروردگار خود و بازگشتش به سوي او را فراموش مي كند و نتيجه آن هم اين مي شود كه خودش را هم فراموش مي كند. حاصل اينكه علت فراموش كردن خويش فراموش كردن خداست. [27 ، ج19] 2-2 «برهان سهروردي در تجرد نفس»: سهروردي در پايان تلويح اول از كتاب «التلويحات » خود تحت عنوان خاتمه اشاره جهت اثبات وجود نفس و تجرد آن به يك برهان عرشي دست يا فته است كه مضمون آن چنين است : هنگامي كه انسان به طور مثال عدد چهار را ادراك كرده و به روشني مي داند كه مفهوم آن از مقوله كم منفصل مي باشد ناچار صورت ادراكي آن در ذات ادراك كننده موجود خواهد بود. در اين صورت اگر نفس يك امتداد جسماني بوده و صورت ادراكي نيز به تبعيت از نفس يك امتداد جسماني به شمار آيد نتيجه اين خواهد بود كه صورت كم منفصل با كم متصل منطبق شده باشد و اين يك امر محال و ممتنع محسوب مي گردد و به اين ترتيب چاره اي جز اين نيست كه گفته شود ذات ادراك كننده يك موجود جسماني نمي باشد.اين فيلسوف اشراقي در كتاب حكمه الاشراق نيز به گونه اي ديگر در باب تجرد نفس سخن گفته است با اين مضمون : آنچه مي تواند موجب بروز نفس گشته و مظهر آن به شمار آيد گاهي جسم است و گاهي مثال معلق آنجا كه جسم مظهر نفس به شمار مي آيد نفوس متعلق و وابسطه به تن هاي آدميان را بايد نام برد ولي آنجا كه مثال معلق مظهر نفس واقع مي شود در مورد نفوسي كه در عالم خواب ظاهر مي شوند مصداق پيدا مي كند .اعم از اينكه مظهر نفس اجسام باشند يا مثال معلقه ، آنچه مسلم است اين است كه نفس در هر دو حالت هر گز خود را فراموش نمي كند و با توجه به اين مطلب مي توان ادعا كرد كه حقيقت نفس نه جسم است و نه مثال معلق بلكه آنچه حقيقت نفس را تشكيل مي دهد چيزي است كه با هر دو مغاير مي باشد. ]9[عين عبارات سهروردي ]18] چنين است : « ……..ومن البرهان علي وجود النفس و انها غير جسما نيه قد يكون مظهرها البرزخ و قد يكون مظهر ها المثال المعلق و هي تدرك ذاتها في الحالتين فليست احدهما ….. »و از جمله براهين بر وجود نفس ناطقه انساني و اينكه نفوس ناطقه غير جسماني بود اين برهان است كه با آنكه گاه بود كه مظهر نفوس آدمي برزخ بود و گاه بود كه مظهر آن مثال معلق بود ذات خود رادر هر دو حال ادراك مي كند و بنابراين ذات نفس ناطقه هيچ يك از آن دو نبود .توضيح:منظور اين است كه همانطور كه بيان شده نفس ناطقه انسان داراي مظاهري متعدد است گاهي مظهر آن جسم است و گاهي برازح فلكي است كه در هر دو حال جسم است و گاه صور و مثل معلقه است و در هر دو صورت نفس ذات خود را ادراك مي كند مجرداً از برزخ يا مثل. پس نفس ناطقه نه برزخ است و نه مثال و امر ديگر است كه مجرد از برزخ يا مثال معلق باشد. [15]«استدلال سهروردي در اين عبارت بر اين اصل استوار است كه نفس هرگز خود را فراموش نمي كند و از سوي ديگر جسم بودن يا مثال واقع شدن گاهي بدست فراموشي سپرده مي شوند. اين مساله نيز بديهي است كه آنچه فراموش مي شود غير از آن چيزي است كه فراموش نمي شود.اين فيلسوف اشراقي در باب علم حضوري كه همان ادراك خود يا دريافت خويش است با حكماي مشاء به مخالفت برخاسته و نظر خود را به طور كلي در اين باب متمايز به‌شمار آورده است. نظر حكماي مشاء مدار مدرك بودن و مدرك واقع شدن وجود مي باشد و اگر شي از وجود في نفسه برخوردار باشد وجود خويش را ادراك مي كند و از خود غافل نمي باشد. پس هر موجودي كه مجرد از ماده است معقول ذات خود مي باشدو هر موجود كه در ماده تحقق مي پذيرد مادام كه از ماده تجرد نيابد معقول نيز نخواهد بود. در نظر سهروردي ملاك ادراك خويش تجرد از ماده نمي باشد بلكه آنچه در نظر وي ملاك اصلي به شمار مي آيد جز حضور و ظهور يك شي براي خود چيز ديگري نمي باشد. وي مي گويد چيزي كه في نفسه نور است هواره براي خود ظهار بوده و هرگز از خويش غافل نيست.»[ 9]