مقدمه توفیق بزرگی برای مراکز فرهنگی آسیا /اقیانوسیه یونسکو(Accu)ودفتر منطقه ای آسیا واقیانوسیه یونسکو(PROAP)است که راهنمایی برای تهیه مواد یادگیری بزرگسالان در سطح محلی تهیه نموده اند این راهنما یک راهنمایی برای تهیّه مواد یادگیری بزرگسالان در سطح محلی تهیّه نموده اند این راهنما یک راهنمای ساده وراهبردی برای همۀ برنامه ریزان مواد یادگیری به ویژه در حوزۀآموزش مداوم بزرگسالان است.مسألۀ بی سوادی یکی از مهمترین مسائل جامعۀ بشری مخصوصاًکشورهای جهان سوّم است.اهمیّت این مسأله از این روست که بی سوادی وحتی کم سوادی خود ریشه بسیاری از مسائل دیگر،ازجمله مسائل اقتصادی،اجتماعی،فرهنگیوسیاسی جوامع می باشد.به این دلیل است که گسترش آموزش وپرورش وکاهش درصد بی سوادی یکی از شاخص های مهّم پیشرفت محسوب می شود.زیرا اگر محور اصلی ما در پیشرفت وتوسعه ،رشدوتعالی انسانها باشد،اولّین اقدام ،مجهز ساختن آنها به مهارتهایی است که بتوانند به بهترین شکل با یکدیگر ارتباط برقرار کنند وخود را برای ایفای نقش سازنده واصیل در جامعه آماده نمایند.از این رو تعلیم وتربیت وزیر بنای آن یعنی بی سوادی یکی از راههای مهمّ محسوب می شود.تجربه های گوناگونی که از برنامه های سواد آموزی در سطح جهانی وکشوری بدست آ»ده نشان می دهد که هر گاه سواد پایه تداوم نیابد وتقویت نشود ،بازگشت به بی سوادی را به دنبال خواهد داشت.فراگیران طرح ملّی جلساتی گرد هم آمده مبادرت به مطالعه کتاب ها وکسب مهارتهای کاربردی می نمایند.امیدوارم روزی برسد که جوامع بتوانند کلیه استعدادهای نیروی انسانی خود را شکوفا ساخته وبه نحو مطلوبی از آن ها بهره برداری نمایند. ضرورت واهمیت تحقیقامروز سهم بسیار مهمّی از بودجه دولت ها در کشورهای در حال توسعه است که صرف امور تحقیقات می شود تحقیقات آموزشی وتبلیغات آموزشی در این میان از اهمیّت فراوان برخوردار است که امروزه آموزش وپرورش هزینه زیادی را برای از بین بردن بی سوادی متقبل می شود.سواد آموزی مقوله ای است که جنبه سیاسی دارد،جدا از راهبرد تدریجی «آموزش وپرورش عمومی ابتدایی»چند نمونه تاریخی از طرح های «ضربتی»نیز در زمینه سواد آموزی بزرگسالان وجود دارد.هدف تحقیقتوانایی خواندن ونوشتن است که جوامع را با گذشته،حال وآینده پیوند می دهد وموجبات ثبت وضبط تجربیات وعلوم وفنون را فراهم می کند ودر نهایت موجب شکوفایی انسان می شود.هدف جلوگیری از بازگشت به بی سوادی ورواج فرهنگ مطالعه از طریق خود آموزی است وهدف ما از این تحقیق معرفی نهضت سواد آموزی وفعالیت های که انجام می دهد وسال تأسیس آن به پژوهندگان معرفی نمائیم.اهداف کلی مقطعی ـــ مصلحتی که بیشتر در جاهایی وجود دارند که برای سواد آموزی اولویت کمی قائلند ،لکن به سبب درخواست عمومی وفشارهای بین المللی اقدام به تدارک آن می کنند. تاریخچه پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در بهمن ماه 1357فصل جدیدی در تاریخ سواد آموزی ایران گشوده شد.بعد از گذشت تقریبی یک سال از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران وبا توجه به شکست ها وضعف های سازمان های سواد آموزی گذشته وبا برنامه هایی که توسط آنها به اجرا در آمده بود واز توفیق ناچیزی برخوردار بود در 7 دی ماه 1358 به فرمان امام خمینی (ره)وبر اساس مصوبه شورای انقلاب اسلامی سازمان جدیدی تحت عنوان نهضت سواد آموزی تشکیل شده در نخستین اساسنامه نهضت سواد آموزی آمده است:«به منظور تحقق بخشیدن به اصل سی ام وبند 3از اصل سوّم قانون اساسی جمهوری اسلامی در زمینه ازوم تعلیم آموزش در میان همۀ افراد جامعه ونظر به فرمان تاریخی امام در زمینه بسیج عمومی برای ریشه کن کردن بی سوادی وگسترش تعلیم وتربیت به همۀ شهرها وروستاها وتأکید بر اینکه همۀکشوررا به یک مدرسه تبدیل کنیم،سازمان نهضت سواد آموزی تشکیل می شود.» پیش گفتارآن قدر که بشر از قلمهای صحیح نفع برده از چیز دیگری نفع نبرده است.«امام خمینی(ره)»آموزش بزرگسالان به عنوان شاخه ای از علوم تربیتی امروزه رشد وتوسعۀ بیشتری پیدا کرده واهمیّتی را که بایستی به این شاخه از علوم تربیتی داده می شد ،کسب کرده است.سواد آموزی نیز که بخش عمده ای از مباحث آموزش بزرگسالان را به خود اختصاص داده ویکی از معضلات کشورهای در حال رشد به شمار میرود،از اهمّیت ضرورت خاصّی برخوردار شده است.اکنون که انقلاب اسلامی ایران با رهبریهای راهیانۀ امام فقیدمان (ره)پس از پشت سر گذاشتن آزمایشات سخت وخنثی کردن توطئه های دشمنان ،درصدد ریشه کن کردن جهل وبی سوادی به عنوان پایه ومایۀ اصلی استقلال فرهنگی وتوسعه اجتماعی بر آمده است،می رود که گامهای ارزنده ای در این راه بردارد.از آنجا که ضرورت توجه به وضع یادگیری بزرگسالان وتفاوت آن با خرد سالان مورد توجه مسئولان نهضت سواد آموزی قرار گرفته است وتوجه به این ضرورت تنها از طریق آموزش صحیح ودر خور این وظیفۀ خطیر آموزشیاری صورت عملی به خود می گیرد،دفتر تحقیق وتألیف برحسب وظیفۀ ومسئولیتی که به عهده دارد در جهت نیل به این هدف ارزنده وتحقق آرمان های امام راحلمان تصمیم به تدوین یک مجموعۀدرسی،تحت عنوان«اصول وفنون آموزشیاری»به منظور تربیت آموزشیاران،این برادران وخواهران تلاشگر وفداکاری که عهده دار وظیفۀ سنگین آموزش سواد به بزرگسالان هستند گرفت تا بتوانند با کسب مهارت ها ومعلومات اساسی در مورد آموزش بزرگسالان ،مسئولیت سنگین خود را به درایت وآگاهی بیشتر ایفا نمایند.برای این منظور دفتر تحقیق وتألیف نهضت سواد آموزی با همکاریهای ارزندۀجمعی از اساتید دانشگاهها برنامه ریزی این سری متون درسی را آغاز کرد وکتاب حاضر اولین بخش از مجموعه فوق است که تحت عنوان شناخت بزرگسالان وروشهای سوادآموزی تقدیم آموزشیاران عزیز وسایر دست اندرکاران مسائل آموزشی بزرگسالان می گردد.امید است با مطالعه وعمل به توصیه های آن بتوانند در راه این جهاد مقّدس موفق ومشمول عنایات الهی شوند. فصل اول تعریف ومفهوم سوادهمان طور که می دانید در گذشته های نه چندان دور ،تعلیم وتربیت در اغلب ممالک طبقاتی ودر انحصار اعیان واشراف بوده است.آنان به تناسب وضعیت طبقاتی ودوری ونزدیکی به هیأت حاکمه از سطوح مختلف آموزشی از ابتدائی تا عالی بهره مند می شودحتی تحصیل در رشته هائی فلسفه وادبیات وهنر وتاریخ در انحصار کامل اشراف زادگان بوده است.به هر حال تعابیر وتفاسیر مربوط به بی سوادی وباسوادی از دو دیدگاه ونگرش ریشه می گیرد.دیدگاه اوّل:همان دیدگاه سنتی است که منظور از سواد توانائی خواندن،نوشتن وحساب کردن یعنی همان سه مهارت اصلی می داند .دیدگاه دوّم:دیدگاه جدید ونوینی است که در آن منظور از سواد ،توانائی آمادگی افراد برای مشارکت در سرنوشت خود وپیشرفت وتوسعه جامعه ارزیابی می شود.«سواد عبارتست از توانائی خواندن ونوشتن یک برنامۀ ساده به هر زبانی که شخص تکلم می کند»باسواد کسی است که مطالبی را که می خواند درک کند وبتواند وقایع سادۀ زندگی روزانۀخود را بنویسد کسی که فقط خواندن بداند شبیه با سواد ونیمه باسواد است.با سواد کسی است که مطالبی را که می خواند درک کند وبتواند وقایع سادۀ زندگی روزانۀخودرا بنویسد کسی که فقط خواندن بداند باسواد ونیمه باسواد است.به عبارت دیگر در دیدگاه جدید،سوادآموزی اهداف دیگری به جز خواندن ونوشتن را تعقیب می کند. یعنی آموزش سواد همۀابعاد زندگی فرد را شامل می شود وبر تمام شئونات زندگی او تأثیر می گذارد[1] . نحوه تأسیس نهضت 1ـ تعلیمات اکابر :اولین سازمانی که به طور رسمی برای با سواد کردن بزرگسالان در ایران تأسیس شد اداره تعلیمات اکابر بود. این اداره از سال 1315 شروع به کار نمود وبر طبق قانون مؤظف شد که در تمام مدارس روزانه ،کلاسهای شبانه ،مخصوص با سواد کردن بزرگسالان دایر کند ادارۀ تعلیمات اکابر یکی از ادارات از ادارات وزارت معارف محسوب می شود که رئیس ان از طرف وزیر معارف انتصاب می شد.فعالیت کلاسهای اکابر شهریور ماه سال 1320یعنی تا زمان سقوط رضاخان ادامه داشت ودر این تاریخ کلاسها منحل شدند.2ـآموزش سالمندان :در سال 1322 کلاسهای سواد آموزی بزرگسالان تحت عنوان در آموزش سالمندان ،کار خودرا آغاز نمود این کلاسها وابسته به وزارت آموزش وپرورش بود. در فاصله 1320-1335براداشت تازه ای از آموزش بزرگسالان تحت عنوان تعلیمات اساسی در جهان مورد توجه قرار گرفت.دولت ایران درسال 1323 تصمیم گرفت این برنامه را مستقلاًاجرا کند .برنامه تعلیماتی اساسی با توجه به هزینه سنگینی که در برداشت در سال 1330 متوقف شد،وادارۀ آن به «بنگاه عمران » وزرات کشور محول شد.در این ضمن «بنیاد خاور نزدیک »با استفاده از این فلسفه ،از سال 1328 فعالیت های خود را در منطقه ورامین آغاز کرد.3ـ آموزش بزرگسالان :آموزش بزرگسالان سومین سازمان رسمی وابسته به دولت بود که مسئولیت سواد آموزی بزرگسالان در ایران به عهده گرفت. فعالیت کلاس های آموزش بزرگسالان در سال 1335 با استفاده از تجارب گذشته سر گرفته شد.کلا س های « آموزش بزرگسالان»تا سال 1345 به کار خود ادامه داد.4ـ سپاه دانش:از این رو 1341 طرح سپاه دانش به اجرا در آمد .در آن زمان حدود 68در صد جمعیت ایران روستا نشین بودند ونسبت به بی سوادی در میان بزرگسالان ،بخصوص در مناطق دور افتاده ،گاه از 95 درصد نیز تجاوز می کرد.به این ترتیب مقرر شد بخشی از جوانان دیپلمه در دوره سربازی خود با سواد کردن بیسوادانی در روستاها بپردازند.5ـکمیته ملّی بیکار جهانی بابیسوادی :دو سال پس از تشکیل شپاه دانش یعنی در سال 1343 ،کمیته ملّی بیکار جهانی بابیسوادی تشکیل شد تا به امر سوادآموزی بزرگسالان بپردازند.به موجب اولین اساسنامه کمیته ملّی پیکار جهانی با بیسوادی مصوب سال 1343 ،وظایف واختیارات این کمیته به شرح ذیل تعیین شد:1.تشکیل کمیته های محلی پیکار با بیسوادی2. تهیه طرح های لازم برای تعمیم سواد در کشور واجرای آن ها راساًیا توسط سازمانهای دیگر6ـجهاد ملّی سواد آموزی:در سال 1354 با توجه به کمبودها ونارساییها وعدم توفیق برنامه های سواد آموزی واهمیّت مسأله بار دیگر موضوع سواد آموزی در جامعه مطرح شد.این بار فعالیت های سواد آموزی در قالب فریبنده مطرح شد.هدف این طرح که از سال 1355 به اجرا در آمد، ریشه کن ساختن بیسوادی طی 11 سال یعنی تا سال 1366 در ایران بود.7ـ نهضت سواد آموزی :پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي در بهمن ماه 1357 فصل جديدي در تاريخ سواد آموزي ايران گشوده شد . هدف نهضت سواد آموزي از بين بردن بيسوادي در كشور است . به طوريكه حداكثر تا 3 سال ديگر بتوان ميزان با سواد را از مرز 90 درصد بالا برد . بر اساس اين طرح لازم بود هر سال حداقل 3 ميليون نفر افراد بي سواد با سواد شوند[2] . تشكيل سازمان نهضت سواد آموزي پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی که به حق باید آن را یک انقلاب فرهنگی عظیم داشت مسئله محو پدیدۀ شوم بی سوادی مورد توجه اندیشمندان ورهبران ارشد سیاسی کشور قرار گرفت.در رأس این دانشمندان ،حکیم وفرازنه حضرت امام خمینی (ره)قرار داشت که با پیام تا ریخی خود در هفتم دی ماه در سال 1358فرمان مبارزۀ ضربتی با بی سوادی صادر فرمود.به دنبال صدور فرمان رهبر کبیر انقلاب ،سازمان نهضت سواد آموزی به صورت کاملاً مستقل تأسیس شد در اغاز از همکاری وامکانات سایر نهاده ها وسازمان ها وادارات دولتی استفاده می کرد. از سال 1361 به تصویب مجلس شورای اسلامی ،این سازمان به وزرات آموزش وپرورش پیوست واساسنامه آن در سال 1363 به تصویب رسید[3]. اساسنامه سازمان نهضت سواد آموزی ماده 1- نهضت سواد آموزی سازمانی است وابسته آموزش وپرورش که به منظور ریشه ساختن بی سوادی با توجه به ماده«8»انجام وظیفه می نماید.ماده 2ـ سازمان دارای رئیس است که به عنوان معاون وزیر آموزش وپرورش ورئیس سازمان انجام وظیفه می کند.ماده 3ـ نظارت بر حسن اجرای امور وانطباق فعالیت های انطباق فعالیت های سازمانی جامعه از این اصیل اسلام به عهدۀ نماینده مقام معظم رهبری «در صورت تعیین از طرف ایشان »خواهد بود.[4] وظایف نهضت سوادآموزی اساسنامه به شرح زیر استالف)آموزش بزرگسالان در خواندن ونوشتن وآموختن حسابب)تهیه کتب لازم وتدوین برنامه وتهیه مواد آموزشی وکمک آموزش منطبق با فرهنگ اسلامیج)گزینش اعضاءوتربیت آنان در زمینه های عقیدتی ، آموزش وتعلیم مهارت های لازمد)ایجاد اشتیاق در مردم از راههای مادی ومعنوی برای شرکت در کلاس های سواد آموزی وتشویق اعضاءآموزشیاران وبیسوادان. اهداف نهضت سواد آموزی1.کوتاه مدت:«ما باید بدون از دست دادن وقت وبدون تشریفات خسته کننده برای مبارزه با بی سوادی به طور ضربتی وبسیج عمومی قیام کنیم تا ان شالله در آینده نزدیک هر کس خواندن ونوشتن ابتدایی را آموخته باشد»2.بلند مدت:«ماباید در برنامه دراز مدت ،فرهنگ وابسته کشورمان را به فرهنگ مستقل وخود کفا تبدیل کنیم[5] . فصل دوم نقش آموز شیاران در آموزش های بزرگسالان1ـ مربیان ویا آموزشیاران باید تسهیل کننده باشد2ـ روش های اکتشافی را در کلاس بهبود بخشد ویا کمتر از شیوه های سخنرانی استفاده کنند.در در فرآیند انتقال یادگیری نیز آنچه در کلاس درس آموخته می شود انتقال داده نمی شود مگر اینکه یادگیرنده به صورت موفقیت آمیزی آن را کاربرد می کند ،این کاربردی کردن حتی می تواند در جامعه محدودی نیز صورت گیرد[6]. علاقه زنان به کسب سوادتمایل زنان برای شرکت در برنامه های سواد آموزی تا حدودی مربوط به تغییراتی است که در نقش اجتماعی مردان وزنان بوجود آمده است در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان سوّم بویژه در آفریقا زنان در گیر کارهایی شده اندکه سابقاً به مردان اختصاص داشته است مردان برای یافتن کار به شهرها مهاجرت می کنند وزنان مسئولیت امور کشاورزی وکارهای عمومی مربوط به بهبود وضعیت خانه را به عهده می گیرند .در نتیجه زنان در چنین موقعیتی سواد را به عنوان وسیله ای تلقی می کنند که به کسب آن می توانند از عهده مسئولیت هایشان بر آیند[7]. هدف از تشکیل گروهعلاوه بر اینکه حفظ آموخته ها وافزایش آگاهی را برای فراگیران در بر خواهد داشت یک هدف نهایی ونمایی دیگر را نیز دنبال می کند وان اینکه در طی 3 مرحله است :1.ارتقاءسطح معلومات2.جلوگیری از رجعت3.رساندن افراد به خود آموزیآموزش غیر رسمی:روند آموزش مداوم که هر فرد ارزشها ،نقطه نظرها،دانش ومهارت هایی را از طریق تجارب روزانۀخود به کمک عوامل مؤثر آموزشی ومنابعی که در محیطش یا فت می شود از جمله خانواده وغیره . آموزش مداوم «آموزش پیگیر»تعلیم وتربیت اولین وآخرین تجربه نیست که به دوران کودکی محدود باشد بلکه جریانی است که باید در طول مدت زندگی ادامه یا بد زندگی یک روند یادگیری مداوم است .آموزش مداوم شامل کلیۀتجارب اتفاقی وارادی انسان در طول زندگی است.آموزشیار :آموزشیاردر کلاس های سواد آموزی بزرگسالان ،فردی است هماهنگ کننده گروه که در بحث وگفتگو با بزرگسالان وتعامل با آنان به یاددهی ویادگیری می پردازد.با سواد : کسی که بتواند یک متن ساده وکوتاه در زمینه زندگی روزمره اش را بخواند ،بنویسد وآن را درک کند.بزرگسال:زمانی که تحول رشد جسمانی وی تقریباًبه اتمام رسیده است وهنورز نشانه های تنزل وافول دوره پیری آشکار نگردیده است وفردی یه به این درجه از رشد جسمی نرسیده است. بزرگسالی :الف)دورانی که بلافاصله پس از نوجوانی شروع می شود وتا سنین پیری ادامه دارد.ب)ویژگی های رشد جسمانی ،روانی واجتماعی که به این دوران اختصاص دارد.[8] نظام آموزشی سازمان نهضت سواد آموزی دارای پنج دوره آموزشی به شرح زیر استدوره مقدماتی:اولین دوره تحصیلی است شرکت کنندگان حروف الفبای نظام نوشتاری زبان فارسی وترکیب آنها در ساخت واژه ها وجمله های زبان فارسی را بشناسند واز مهارت خواندن ونوشتن برخوردار باشند وهمچنین در ریا ضیات به حد تسلط برسند مواد آموزشی این دوره عبارتند از کتاب فارسی وکتاب ریا ضی ودو جلد راهنمایی تدریس فارسی وریاضی در اختیار آموزشیاران گذاشته می شود وچند کتاب جهت تقویت مهارت خواندن در اختیار سواد آموزان قرار می دهند. 2.دوره تکمیلی :دومین دوره تحصیلی است. ارزش دوره مقدماتی معادل با پایه سوم ابتدایی است.هدف این دوره که سواد آموزان را با واژه ها جمله ها ومتون فارسی آشنا سازد وهمچنین در زمینه ریاضیات ورو خوانی قرآن مجید مهارت لازم را به دست آورند ومواد آموزشی این دوره عبارتند از کتاب فارسی ،کتاب ریاضی،کتاب قرآن وکتاب فرهنگ اسلامی وکتابهای ویژه ای برای آموزشیاران وچند کتاب جهت تقویت مهارت خواندن در اختیار سواد آموزان قرار می دهند.3.دوره پایانی :این دوره که ارزش آن بالاتر از دوره های بعدی است برابر با چهارم ابتدایی است مواد آموزش این دوره عبارتند از کتاب فارسی،کتاب قرآن ،کتاب فرهنگ اسلامی،کتاب ریاضی،کتاب تعلیمات اجتماعی(جغرافی ،تاریخ،مدنی)کتاب علوم تجربی که اکثرآن ها دارای کتاب راهنمای تدریس ویزه آموزشیاران هستند وچند کتاب جهت تقویت مهارت خواندن در اختیار سواد آموزان قرار می دهند.4. دوره پنجم بزرگسال:این دوره همانند دانش آموزان پایه پنجم ابیتدایی وبا استفاده از کتابهای وزرات آموزش وپرورش است ومی توانند در مقطع راهنمایی ادامه تحصیل دهند.5.دوره آموزش گروه های پیگیر سواد:تشکیل گروه های پیگیر ادامه روندسواد آموزی به شیوه غیر رسمی که از سال 1373در جریان است مجموعه کتاب هایی که برای این مرحله وجود دارد 42 کتاب بهداشتی، دینی ،تربیتی،اجتماعی،اقتصاد و علمی وکاربردی است. محتوای آموزش گروهای پیگیرشامل1- كتب آموزشي ( در مجموع 3 مرحله 38 جلد كتاب )2- قران مجيد جزء303- محتواي كاربردي شامل آموزش هاي خواهد بود .کتب آموزشی شامل یک مجموعه 14 جلدی زندگانی ائمه ویک مجموعه 14 جلدی مرکب از 4 جلدی مسائل بهداشتی 9جلد ارزش های فرهنگی ویک جلد دانستنیهای مفید می باشد.قرآن مجید که برای هر جلسه به صورت همخوانی پیش بینی شده شامل جزء30قرآن خواهد بود که هر روز 10 آیه از انتهای دوره به صورت همخوانی قرائت کنند.محتوای تابعی با توجه به شرایط اقلیمی ،فرهنگی نیاز منطقه انجام خواهد شد وشامل آموزش های خیاطی،قلاب بافی وغیره.چه کسانی می توانند گروه تشکیل دهند: سه سطح مهارت های سوادآموزی سطح خواندننوشتنحساب کردن سطح (1) پایه خواندن وفهمیدن پاراگرفهایچاپی ساده نوشتن نامه های ساده حساب کردن و شناختاعداد 1000-1 سطح (2)متوسطخواندن وفهمیدن داستا نها،آوازه ها دستورالعمل ومتون ساده روزنامه نوشتن یادادشت هاینامه های ساده مهارت در جمع وتفریق سطح(3)خودآموزی تجزیه وتحلیل وترکیبکردن عقاید اصلی و مطالبخواندنی نوشتن یک یا دو صفحهدر باره عناوین مشخص جمع وتفریق اعدادبزرگ با دقت وسرعت انو اع مواد واهداف یادگیری هر یک نوع مطلب اهداف انگیزشی برای ایجاد انگیزش در فراگیران (آوازه،پوستر،داستانهای نمایشی،...) مشارکتی برای اطمینان از مشارکت فراگیران(بازی،گفت گو،غیره...) آموزشی برای فراهم آوردن آموزش ودانش ها(بروشور،نمودار،غیره...) پی گیری تداوم برای افزایش مهارت های سواد ودانش های کسب شده(جزوه،بروشور،غیره...) [1]- آموزش بزرگسالان مؤلف :عیسی ابراهیم زاده مرکز چاپ وانشارات دانشگاه پیام نور نوبت تاریخ چاپ چاپ دوم خرداد 1373 2- اصول و فنون آموزشياري 1 شناخت بزرگسال و روش هاي سواد آموزي دفتر تحقيق تاليف نهضت سواد آموزي مركز تاليف دكتر زهرا صباغيان ص 10[3]- عنوان گزارش عملكرد سازمان نهضت سواد آموزي در بيست سال اخير تهيه و تدوين : خليل صفري و غيره ، سال انتشار 1379 نوبت چاپ اول ص 57[4]- از همان كتاب ص 59[5]- اصول و فنون آموشياري شناخت بزرگسال و روش هاي سوادآموزي ص 89[6]- چهار مقاله عملي آموزش بزرگسال تاليف كتب و فن آوري و آموزش معاونت سازمان نهضت سوادآموزي 1384ص 80[7]- درسهاي سوادآموزي دفتر بين المللي آموزش سازمان يونسكو ترجمه دكتر زهرا مباغيان چاپ اول زمستان 1372[8]- اصول و فنون آموزشياري شناخت بزرگسال و روش هاي سوادآموزي ص 62[9]- برنامه آموزش دوره هاي كوتاه مدت معاونت آموزش مديريت آموزش مداوم ص 30