چكيده تعهد به ارائه اطلاعات در عقد بیمهبه کوشش بنفشه مظلوم ترشیزی بيمه قراردادي است كه در آن حسننيت نقش منحصر به فردي ايفا ميكند. اين امر وضعيت ويژهاي را براي عقد بيمه در حقوق قراردادها ايجاد كرده است كه از مهمترين نتايج آن ميتوان به تعهدات اطلاعاتي بيمهگر، بيمهگذار و اشخاص ثالث و واسطهها )اگر در رابطه طرفين وجود داشته باشند(، در مرحله پيش قراردادي و مرحله پس از انعقاد عقد اشاره نمود. اين چنين تعهدات اطلاعاتي دربرگيرنده تعهد بيمهگر به مطلع كردن بيمهگذار از شرايط عمومي و اختصاصي قرارداد و حقوق و تكاليف مربوط به پوشش بيمهاي، تعهد بيمهگذار به افشاي كليه حقايق و اوضاع احوال اساسي مربوط به موضوع بيمه، و همچنين تكاليف خاص واسطهها و اشخاص ثالث ميباشد.تعهد اطلاعاتی در قرارداد بیمه، به عنوان یک تعهد متقابل مورد مطالعه قرار خواهد گرفت؛ زیرا در حقیقت مهمترین مبنای وجود تعهدات اطلاعاتي در حقوق قرارداد بيمه و از مهمترین وجوه تمایز بین قرارداد بیمه و سایر قراردادها، ابتنای بیمه بر حد اعلای حسننیت است. از آنجا که قرارداد بیمه توافق دو اراده بر امر واحد است، اصل حداکثر حسننیت در عقد بیمه زمانی محقق میشود که هر دو طرف از جمله بیمهگر و نمایندگان او نیز از کتمان حقایق و یا اظهارات کاذبه خودداری نمایند.قلمروی تعهدات اطلاعاتی بر محور ارائه و افشای حقایق عمده، در برخی موارد از لحاظ زمانی یا بسته به نوع قرارداد بیمه محدود میشود. همچنین مواردی وجود دارد که تعهد افشای اطلاعات ساقط میشود. بررسی ماهیت تعهدات اطلاعاتی قرارداد بیمه نیز در این خصوص بسیار حائز اهمیت میباشد. ضمانت اجراهای نقض تعهدات اطلاعاتي از جانب هر يك از طرفين و شرايط اعمال آنها و سرنوشت قرارداد بيمه بعد از كشف نقض تعهد از دیگر مسائل اساسی این بحث تلقی میشوند؛ در ادامه اين موضوعات نيز مورد بررسي قرار خواهند گرفت. واژگان كليدي : عقد بيمه، بيمهگر، بيمهگذار، حسننيت، تعهد به ارائه اطلاعات فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول : مقدمه مبحث اول : تعریف بیمه و سابقه تاریخی آن .... 3گفتار اول : تعریف بیمه و عناصر آن........... 3بند اول : تعریف بیمه........................ 3بند دوم : عناصر قرارداد بیمه................ 51- بیمهگر................................... 52- بیمهگذار................................. 53- حق بیمه.................................. 5گفتار دوم : سابقه تاریخی بیمه........... 6بند اول : چگونگی شکلگیری بیمه............... 6بند دوم : تاسیس بیمه در ایران و سیر قوانین مربوط به آن 7مبحث دوم : بررسی ماهیت بیمه و شرایط ماهوی صحت آن 8گفتار اول : ماهیت بیمه...................... 8بند اول : بیمه به عنوان قرارداد معین ....... 10بند دوم : بیمه به عنوان یک قرارداد غیر معین 11گفتار دوم : شرایط ماهوی صحت عقد بیمه........ 12بند اول : شرایط عمومی صحت قراردادها......... 121- قصد و رضا................................ 122- اهلیت................................................................................ 143- موضوع قرارداد............................ 144- مشروعیت جهت.............................. 15بند دوم : شرایط اختصاصی عقد بیمه............ 151- احراز نفع بیمهای......................... 162- خطر موضوع بیمه........................... 17مبحث سوم : ارائه اطلاعات از سوی طرفین در حقوق قراردادها 18گفتار اول : بررسی نظریه لزوم ارائه اطلاعات از سوی طرفین قرارداد 18............................................بند اول : چگونگی شکلگیری نظریه تعهد به ارائه اطلاعات19بند دوم : مفهوم و هدف شناسایی وظیفه ارائه اطلاعات 19گفتار دوم : مصادیق پذیرش تعهد ارائه اطلاعات در فقه و حقوق ایران 20............................................بند اول : در فقه............................ 21بند دوم : در قوانین موضوعه.................. 22 فصل دوم : تعهدات اطلاعاتي در حقوق قراردادهاي بيمه مبحث اول : جايگاه اطلاعات و اظهارات طرفين در قرارداد بيمه 25گفتار اول : تحولات تعهدات اطلاعاتي در حقوق قراردادهاي بيمه 25بند اول : رژيم سنتي .......................... 26بند دوم : رژيم نوين ......................... 26گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتي در متون قانوني بيمهاي 27مبحث دوم : مبانی وظیفه ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه28گفتار اول : ابتنای بیمه بر حد اعلای حسننیت... 28بند اول : مفهوم شناسی حسننیت ............... 28بند دوم : پیشینه اصل حسننیت در حقوق قراردادها 29بند سوم : جایگاه اصل حسننیت در قرارداد بیمه. 32گفتار دوم : شروط قراردادی................... 35گفتار سوم : عرف و اقتضاي اوضاع احوال ....... 36گفتار چهارم : قانون ........................ 37مبحث سوم : قلمروی تعهد ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه38گفتار اول : معیار تشخیص محدوده تعهد ارائه اطلاعات38بند اول : محدود بودن تعهد به اطلاعات و حقایق عمده39بند دوم : درجه تاثیر بر طرف مقابل........... 39گفتار دوم : حقایقی که نیازمند افشا نیستند... 42بند اول : آگاهی طرف مقابل................... 42بند دوم : اعراض طرف مقابل................... 44بند سوم : حقایق غیرمرتبط با قرارداد......... 48بند چهارم : اطلاعات مربوط به کاهش خطر........ 48گفتار سوم : محدوده زمانی تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بيمه 49بند اول : انعقاد قرارداد.................... 49بند دوم : اصلاح یا گسترش قرارداد موجود............................... 51بند سوم : تجديد اعتبار قرارداد............... 51مبحث چهارم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي بيمهگر. 52گفتار اول : اهداف و دلایل شناسایی تعهدات اطلاعاتي براي بيمهگر 52بند اول : اهداف ............................ 53بند دوم : دلايل ............................. 541- الحاقی بودن قرارداد بیمه.................. 542- تخصصی بودن قرارداد بیمه................... 553- جنبه حمایتی داشتن قرارداد بیمه............. 56گفتار دوم : کیفیت ايفاي تعهدات اطلاعاتي بيمهگر 57بند اول : افشای بهموقع و قابل اطمینان....... 57بند دوم : موضعگیری شفاف و قابل فهم.......... 58بند سوم : استفاده از زبان ساده و پرهیز از ابهام 59گفتار سوم : مواردي كه بايد افشا شود......... 60بند اول : لزوم افشای حقایق مربوط به خود.... 60بند دوم : آشنا كردن بیمهگذار با حقوق و تكاليف خود 62بند سوم : ارائه اطلاعات مشاورهای............. 63مبحث پنجم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي بيمهگذار 64گفتار اول : بیان حقایق عمده قبل از انعقاد قرارداد بیمه 64گفتار دوم : اعلام تشدید خطر یا تغییر اوضاع احوال67بند اول : تشديد خطر در نتيجه عمل بيمهگذار .. 68بند دوم : تشديد خطر در نتيجه عمل شخص ثالث .. 68بند سوم : موارد تشديد خطر .................. 69گفتار سوم : اعلام وقوع حادثه................. 70مبحث ششم : تکالیف و تعهدات اطلاعاتي اشخاص ثالث 71گفتار اول : تعهدات اطلاعاتي واسطهها ......... 71بند اول : دلالان(كارگزاران بيمه).............. 72بند دوم : نمايندگيهاي شركت بيمه.............. 73بند سوم : كيفيت اجراي تعهدات اطلاعاتي واسطهها74گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتي نماينده بيمهگذار.. 75گفتار سوم : نقش بيمه مركزي ايران در ارائه اطلاعات بيمهاي 78 فصل سوم : مسئولیت ناشی از نقض تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بيمه و ضمانت اجراهای آنمبحث اول :تعريف مسئوليت مدنی و شرایط تحقق آن81گفتار اول : تعريف مسئوليت مدنی.............. 82گفتار دوم: شرایط عمومی تحقق مسئولیت......... 82بند اول : فعل زیان بار...................... 82بند دوم : ورود زیان......................... 83بند سوم : رابطه سببیت....................... 83مبحث دوم : شرایط اختصاصی مسئولیت نقض تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بیمه............................................ 83گفتار اول : وجود اظهارات خلاف واقع........... 84گفتار دوم : بیان نادرست یا کتمان حقايق در مورد يك واقعيت موجود 85بند اول : اظهارات راجع به عمل یا قصد مربوط به آینده85بند دوم : اظهار عقیده یا اظهارات مبالغهآمیز. 85بند سوم : اظهارات راجع به قانون............. 86گفتار سوم : انعقاد قرارداد بیمه با اتکا و اعتماد بر اظهارات خلاف واقع ............................................ 87مبحث سوم : ضمانت اجرای نقض تعهدات اطلاعاتي بيمهگر 87گفتار اول : تفسير موارد ابهام عليه تنظيمكننده سند87بند اول : مفهوم تفسير عليه تنظيمكننده سند.... 88بند دوم : موارد ابهام در بيمهنامه ........... 88بند سوم : عدم تسري قاعده در بيمهنامههاي تنظيم شده توسط بيمهگذار يا دلال......................................... 89گفتار دوم : حق فسخ بیمهگذار و قابلیت استرداد حقبیمههای پرداختی90گفتار سوم : مطالبه خسارت.................... 91گفتار چهارم : ابطال پروانه بيمهگري.......... 92مبحث چهارم : ضمانت اجرای نقض تعهدات اطلاعاتي بيمهگذار93گفتار اول : بطلانقرارداد.................... 93بند اول : نقض عمدي تعهدات اطلاعاتي .......... 94بند دوم : بیمهمتقلبانهخطرایجاد شدهقبلازانعقادقرارداد95گفتار دوم : دریافتحقبیمهاضافیویافسخقرارداد 96گفتار سوم : پوششنسبیزیان ناشی از وقوع خطر موضوع بیمه 98گفتار چهارم : اثر اظهارات خلاف واقع بيمهگذار بر بیمهگران بعدی100بند اول : تعریف بیمه اتکایی و شرايط آن...... 100بند دوم : قابلیت استناد بیمهگران اتکایی به اظهارات بیمهگذار اصلی............................................ 102نتيجهگيري.................................... 104پيشنهادات و راهكارها........................ 105فهرست منابع و ماخذ.......................................................... 106 فصل اول مقدمه بيمه به عنوان نهادي كه ميتواند نوعي آرامش و امنيت خاطر را براي افراد جامعه در بر داشته باشد از گذشته تا به امروز مورد توجه قرار داشته است. رابطهاي که در قالب قرارداد بيمه بین بيمهگر و بیمهگذار برقرار میشود، حقوق و تكاليف بسياري را براي طرفين به دنبال خواهد داشت. در اين بين برخي تكاليف از اهميت ويژه برخوردارند و عدم ايفاي آنها ممکن است اعتبار قرارداد را متزلزل نمايد. تعهد به ارائه اطلاعات تكليفي از اين دست است كه متقابلا بر عهده طرفين قرارداد قرار ميگيرد.در قرارداد بيمه طرفين در شرايط خاصي از لحاظ اطلاعاتي قرار دارند، بطوري كه كسب اطلاعات براي آنها از هر طريقي ممكن نيست، از طرفي اهميت در اختيار داشتن اطلاعات كافي و دقيق در قرارداد بيمه بيشتر از بسياري ديگر از قراردادهاست. بيمهگذار بايد اطلاعات كافي داشته باشد تا بتواند حقوق و تكاليف قراردادي خود را به درستي بشناسد و بكار بندد، و حتي جديتر از وي بيمهگر بايد اطلاعات كاملي را در اختيار داشته باشد تا بتواند در خصوص انعقاد قرارداد و پذيرش مسئوليت ريسك تصميم بگيرد. به اين ترتيب بحث در خصوص تعهدات اطلاعاتي در قرارداد بيمه نه تنها از جنبه نظري ، از لحاظ عملي نيز بسيار راهگشاست. پاياننامه حاضر در راستاي همين هدف تدوين شده است.جهت ورود به بحث در فصل اول تحت عنوان کلیات ابتدا به عموماتي در خصوص تعریف بیمه و ارکان آن، پیشینه تاسیس و شکلگیری نهاد بیمه، ماهيت و شرايط عمومي و اختصاصي صحت آن، و در ادامه چگونگي شكلگيري نظريه ارائه اطلاعات در حقوق قراردادها و معنا و مفهوم آن و مصاديق پذیرفته شده آن در قوانين پرداخته ميشود.در فصل دوم تعهداتي كه بيمهگر و بيمهگذار و اشخاص ثالث در جهت انتقال اطلاعات صحيح بر عهده دارند، مبانی و ماهیت و همچنین قلمرو شمول آن، و در فصل سوم شرايط ايجاد مسئوليت و ضمانت اجراهاي نقض تعهدات اطلاعاتي مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. مبحث اول : تعریف بیمه و سابقه تاریخی آنقبل ورود به بحث اصلی ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه، بهتر است تا ابتدا مفهوم بیمه و چگونگی شکلگیری و سیر قوانین آن مورد مطالعه قرار بگیرد. گفتار اول : تعریف بیمه و عناصر آن نویسندگان حقوقی تعاریف زیادی از بیمه ارائه دادهاند که در ظاهر متفاوت اما در حقيقت تمام اینتعاریف یک ماهیت را بیان میکنند. بند اول : تعریف بیمهابتدا به معنای بیمه در لغت و سپس در اصطلاح حقوقي پرداخته میشود. 1-در لغت درخصوص ریشه کلمه بیمه دو اختلاف نظر عمده وجود دارد. برخی آن را ماخوذ از زبان هندی دانستهاند، در مقابل گروهی معتقدند بیمه ماخوذ از کلمه فارسی بیم و متضاد آن بوده و به معنای ایجاد امنیت در مقابل خطر وضع شده است؛ زیرا عامل اساسی انعقاد بیمه ترس و گریز از خطر و حصول تامین می باشد.[1]توجه به ریشه لغوی بیمه در سایر زبانها در این خصوص میتواند مفید باشد. واژه التامین در زبان عربی مفهوم تضمین و امنیت را میرساند.[2] در حقوق انگلستان واژه insurance معادل انگلیسی بیمه بوده که به اعتقاد لغت شناسان از ریشه لاتینecurus به معنای اطمینان گرفته شده که علاوه بر بیمه در معانی تضمین و تامین نیز بکار رفته است. در زبان روسی نیز اصطلاحeuhaboxaptc معادل واژه بیمه مشتق شده از ریشه xaptc (استراخ) به معنای ترس میباشد. معادل واژه بیمه در فرانسه نیز لغت assurance میباشد.[3] 2- در اصطلاح حقوقی بیمه در معنای حقوقی چندان از معنای لغوی خود دور نیفتاده است. حتی به نظر میرسد میان معنای لغوی و اصطلاحی بیمه نمیتوان تفکیک مشخصی نمود و در کتابهای لغت نیز بیمه به عنوان یک قرارداد حقوقی تعریف شده است.در فرهنگ معین بیمه چنین تعریف شده است: «عملی است که اشخاص با پرداخت وجهی، قراردادی منعقد کنند که در صورتی که موضوع بیمه گذاشته شده به نحوی از انحا در مخاطرهافتد شرکت بیمه از عهده خسارت برآید.»به موجب ماده اول قانون بیمه مصوب 1316 بیمه عبارت است از « عقدی که به موجب آن یک طرف تعهد میکند در ازای پرداخت وجه و یا وجوهی ازطرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجهمعینی بپردازد. متعهد را بیمهگر، طرف تعهد را بیمهگذار، وجهی را که بیمهگذار بهبیمهگر میپردازد حقبیمه و آنچه را که بیمه میشود، موضوع بیمهمینامند.»[4]تعریف ماده اول قانون بیمه صرفا از جهت حقوقی و بیانکننده یک جنبه از بیمه یعنی تعهدات طرفین عقد میباشد، درحاليكه بیمه را میتوان از دیدگاه حقوقی و عملیاتی نیز تعریف نمود. مطابق تعریف تکنیکی میتوان گفت « بیمه عملیاتی است که در آن بیمهگر اشخاصی را که در معرض حادثه و ریسکی خاص قرار دارند، سازماندهی کرده و از محل مبالغی که از جمع حقبیمههای دریافتی فراهم شده از بیمهگذارانی که این حادثه عملا برای آنها اتفاق میافتد، رفع خسارت مینماید.»[5] [1]- محمد جهانشاهی. بیمه از نظر حقوق مدنی، مجله كانون وكلا، شماره42، 1334، صفحه93.[2]- التامین هو ضد الخوف، و اصله طمانینه النفس و زوال الخوف. شوكت محمد عليان. تامین فی شریعت و قانون، نشر دارالشوافللنشر و التوزيع، چاپ سوم، 1416 هجري قمري. صفحه 17.[3]- فرهاد معزی و محمد رضا کیهان. عقد بیمه و سیر تحولات قوانین مربوط به آن در حقوقایران، مجله صنعت بیمه، شماره 23،1370، صفحه 34.[4] -ماده 747 قانون مدنی مصر نیز تعریف مشابهی از بیمه ارائه داده است؛ « التامین عقد یلتزم المومِّن بمقتضاه ان یودی الی المومَّن له او الی المستفید الذی اشترط التامین لصالحه مبلغا من مال او ایرادا مرتبا او ای عوض مالی اخر فی حاله وقوع الحادث او تحقیق الخطر المبین بالعقد و ذلک فی نظیر القسط او ایه دفعه مالیهه اخری یودیها المومَّن له للمومِّن. »، به نقل از شوكت محمد عليان، التامین فی شریعت و قانون، چاپ سوم، نشر دار الشواف للنشر و التوزيع، 1416 هجري قمري، صفحه 18 .[5] - ایرج بابایی، حقوق بیمه، انتشارات سمت، چاپ اول، 1382، صفحه20 .