فهرست مطالبعنوان صفحهچکیده......................................................................................................................................................................................................1مقدمه.......................................................................................................................................................................................................2بخش اول- موضوع شناسی نظام بانکی ایرانفصل اول - تاریخچه و جایگاه نظام بانکی.......................................................................................................................................9مبحث اول - تاریخچه و نظام بانکی.................................................................................................................................9گفتار اول - تاریخچه پیدایش پول و بانکداری............................................................................................................9بند اول - سیرتاریخی پیدایش پول...........................................................................................................9بند دوم - سیرتاریخی پیدایش بانکداری...............................................................................................12گفتار دوم - نظام بانکی................................................................................................................................................14بند اول - بانکداری غربی و بانکداری اسلامی.....................................................................................14بند دوم - وجه تمایز بانکداری غربی و بانکداری اسلامی.................................................................15مبحث دوم - جایگاه نظام بانکی.....................................................................................................................................23گفتار اول - نظام بانکی در ایران................................................................................................................................23بند اول - ماهیت حقوق نظام بانکی.......................................................................................................24بند دوم - قانون حاکم در نظام بانکی.....................................................................................................26گفتار دوم - مفاهیم و اصطلاحات رایج در نظام بانکی...........................................................................................30بند اول - مفاهیم........................................................................................................................................30بند دوم - اصطلاحات...............................................................................................................................31فصل دوم - حقوق بانکی ...............................................................................................................................................................34مبحث اول - تجهيز منابع...............................................................................................................................................35گفتار اول - منابع مالکانه............................................................................................................................................36بند اول - سپرده های قرض الحسنه پس انداز....................................................................................36بند دوم - سپرده های قرض الحسنه جاری..........................................................................................37گفتار دوم - منابع وکالتی...........................................................................................................................................37بند اول - سپرده های سرمایه گذاری کوتاه مدت...............................................................................38بند دوم - سپرده های سرمایه گذاری بلند مدت................................................................................38مبحث دوم - تخصیص منابع...........................................................................................................................................39گفتار اول - قرض الحسنه و عقود مشارکتی........................................................................................................... 39بند اول - قرض الحسنه............................................................................................................................39بند دوم - عقود مشارکتی........................................................................................................................40گفتار دوم - جعاله و عقود مبادله ای........................................................................................................................41بند اول - جعاله...........................................................................................................................................41بند دوم - عقود مبادله ای........................................................................................................................41بخش دوم - جایگاه حقوقی عقد مرابحهفصل اول - قواعد و مبانی عقد مرابحه..........................................................................................................................................47مبحث اول - ماهیت و مبانی عقد مرابحه....................................................................................................................47گفتار اول - مفهوم و اوصاف.........................................................................................................................................47بند اول - مفهوم.........................................................................................................................................47بند دوم - اوصاف.......................................................................................................................................49گفتار دوم - مبانی مشروعیت....................................................................................................................................54بند اول -روایات.........................................................................................................................................54بند دوم-فقه امامیه.................................................................................................................................57مبحث دوم - ارکان و آثار عقد مرابحه.........................................................................................................................57گفتار اول -ارکان..........................................................................................................................................................58بند اول – ارکان عمومی............................................................................................................................58بند دوم– ارکان اختصاصی......................................................................................................................65گفتار دوم - آثار..............................................................................................................................................................68بند اول - مالکیت و الزام به تسلیم.........................................................................................................68بند دوم - ضمان........................................................................................................................................69فصل دوم - کاربرد عقد مرابحه در قانون عملیات بانکی بدون ربا............................................................................................70مبحث اول - احکام...........................................................................................................................................................71گفتار اول - مزایای اجرایی عقد مرابحه نسبت به عقود مشابه.............................................................................71بند اول - فروش اقساطی.........................................................................................................................72بند دوم - جعاله.........................................................................................................................................75گفتار دوم - احکام دستورالعمل اجرایی........................................................................................................................................78بند اول – احکام اجرایی...........................................................................................................................79بند دوم - احکام تسویه............................................................................................................................85مبحث دوم – روش های اعمال عقد مرابحه................................................................................................................87گفتار اول - اوراق مبتنی برعقد مرابحه....................................................................................................................87بند اول - انواع اوراق.................................................................................................................................88بند دوم - آثار اقتصادی............................................................................................................................91گفتار دوم - کارت اعتباری مبتنی بر عقد مرابحه...................................................................................................92بند اول - عناصر کارت اعتباری...............................................................................................................93بند دوم - شیوه تسویه..............................................................................................................................94بخش سوم- جایگاه حقوقی عقد استصناعفصل اول- قواعد و مبانی عقد استصناع......................................................................................................................................97مبحث اول- ماهیت و مبانی عقد استصناع..............................................................................................................97گفتار اول - مفهوم و اوصاف.....................................................................................................................................97بند اول - مفهوم....................................................................................................................................98بند دوم - اوصاف.....................................................................................................................................103گفتار دوم - مبانی مشروعیت....................................................................................................................................111بند اول - دیدگاه فقیهان متقدم...........................................................................................................111بند دوم - دیدگاه فقیهان متأخر...........................................................................................................114مبحث دوم - ارکان و آثار عقد استصناع....................................................................................................................118گفتار اول - ارکان.......................................................................................................................................................118بند اول – ارکان عمومی.........................................................................................................................119بند دوم– ارکان اختصاصی...................................................................................................................125گفتار دوم - آثار...........................................................................................................................................................127بند اول - مالکیت و الزام به تسلیم......................................................................................................127بند دوم - ضمان.....................................................................................................................................130فصل دوم - کاربرد عقد استصناع در قانون عملیات بانکی بدون ربا.....................................................................................130مبحث اول - احکام........................................................................................................................................................131گفتار اول - مزایای اجرایی عقد استصناع نسبت به عقود مشابه.......................................................................131بند اول - سلم.........................................................................................................................................132بند دوم - مشارکت مدنی.....................................................................................................................134گفتار دوم – احکام دستورالعمل اجرایی....................................................................................................................................136بند اول - احکام کلی..............................................................................................................................136بند دوم - احکام اجرایی........................................................................................................................138مبحث دوم – روش های اعمال عقد استصناع..........................................................................................................143گفتار اول - اوراق مبتنی برعقد استصناع...............................................................................................................143بند اول - انواع اوراق..............................................................................................................................144بند دوم - آثار اقتصادی.........................................................................................................................146گفتار دوم - تأمین مالی مبتنی بر عقد استصناع..................................................................................................150بند اول - انواع تأمین مالی....................................................................................................................150بند دوم - آثار اقتصادی.........................................................................................................................152بحث و نتیجه گیری...............................................................................................................................154فهرست منابع .........................................................................................................................................158پیوست ها..................................................................................................................................................166چکیده انگلیسی.......................................................................................................................................208چکیدهدر راستای تحقق توسعه ابزارهای مالی اسلامی در شبکه بانکیکشور و جلوگیری از صوری شدن قراردادها که متأثر از عوامل مختلفی از جمله عدم تأمین نیاز متقاضیان وجوه در چهارچوب عقود موجود می باشد، سه عقد استصناع، مرابحه و خرید دین به فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1390 اضافه شدند. در تحقیق حاضر تلاش شده است با توجه به جدید بودن عقود مرابحه و استصناع، عدم ذکر عنوان حقوقی مستقل و بررسی جزئیات آنها در قانون مدنی و نیز عدم اجرا و مغفول ماندن کاربردهای وسیع این عقود در شبکه بانکی کشور به بررسی ماهیت حقوقی، تثبیت صحت فقهی، مباحث نظری، نقاط قوت و ضعف و دستورالعمل های اجرایی این عقود پرداخته شود. مطالعات انجام شده در این پایان نامه بیانگر آن است که با عنایت به ماهیت فقهی ـ حقوقی و نیز سابقه تاریخی استفاده از قرارداد مرابحه، این قرارداد، عقدی از شقوق عقد بیع بوده و به طورکلی احکام بیع بر آن جاری می گردد.عقد مرابحه نسبت به کالای موجود با اعلام قيمت خريد (رأس المال)و مقدار ربح موردنظر فروشنده منعقد می شود. در خصوص قـرارداد استصناع نیز باوجود اختلاف نظر در ماهیت این قرارداد، نظرات فقهی ـ حقوقی و سابقه تاریخی استفاده از قرارداد استصناع، بیانگر آن است که این قرارداد، عقـد است و ماهیتاً منطبق بر بیع کالی به کالی بوده و اطلاق و عمومات آیات «احل الله البـیع»، «أوفـوا بالعـقود»، «تِجاره عَن تـَرَاضٍ منکم» و مواد مختلف قانون مدنی، بیانـگر تنفیذ آن می باشد. عقد استصناع با سفارش کالای غیرموجود و رفع جهل و غرر با ذکر جنس، مقدار، وصف و سایر ویژگـی های موردانتظار، ضرورت معلوم و معین بودن مبلغ قرارداد و تعیین ﻣﺪت زمان لازم ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮐﺎﻻمنعقد می گردد. براساس ماهیت ذاتی عقد مرابحه در توجیه پرداخت و اخذ ربح نسبت به سایر ابزارهای مالی فعلی و همچنین ماهیت ذاتی عقد استصناع در پاسخگویی به سلیقه های متنوع اشخاص، بکارگیری این عقود می توانند تاحدود زیادی مشکلات و خلاءهای موجود در تخصیص منـابع را به گونه ای مناسب تر در نظام بانکی کشور مرتفع سازند.واژگان کلیدی:عقدمرابحه، عقداستصناع، نظام بانکداری بدون ربا، ابزارهای مالی، تخصیص منابع مقدمهامروزه بانکداری یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی در هرکشوری به شمار میآید که از طرفی با سازماندهی و هدایت دریافتها و پرداختها، تسهیل امور مبادله‌های تجاری و بازرگانی، باعث گسترش بازارها و رشد و شکوفایی اقتصاد میشود و از طرف دیگر با تجهیز پساندازهای ریز و درشت و هدایت آنها به سمت بنگاههای تولیدی و تجاری، سرمایههای راکد و احیاناً مخرّب اقتصادی را به عوامل مولّد تبدیل نموده و سایر عوامل تولید را که به جهت فقدان سرمایه دچار توقف فعالیت یا کاهش بهره وری شده اند را به سمت اشتغال کامل یا بهرهوری بهتر سوق میدهد. در بانکداری مرسوم (متعارف یا غربی یا ربوی) دریافت یا پرداخت سود، جزء ذات عملیات بانکی است و براین اساس هم رابطه سپرده گذاران و بانک و هم رابطه بانک و گیرندگان تسهیلات، علی الاصول در چهارچوب عقد قرض با بهره از پیش تعیین شده تبیین می شود؛ اما در بانکداری اسلامی به جهت ممنوعیت اخذ بهره، وضعیت کاملاً متفاوت است. بانکداری اسلامی که بر مبنای تطبیق فعالیت های بانکی با قواعد شرعی شکل گرفته باید کلیه فعالیت های خود را در چهارچوب ابزارهای مالی اسلامی یا همان عقود اسلامی با مشارکت در سود و زیان و بدون درنظر داشتن سود قطعی در اکثر موارد با مشتریان تنظیم نماید.پس از پیروزی انقلاب اسلامی مباحث جدی حول محور بانکداری اسلامی شکل گرفت و مبنا بر این قرار گرفت تا قواعد حقوق بانکی بر مبنای رعایت قواعد شریعت شکل گیرد[1] و براین اساس نیز عقود شرعی به منظور تأمین نیازهای متقاضیان در قانون عملیات بانکی بدون ربا پیش بینی گردیدند. پس از اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا از ابتدای سال 1363، صوری شدن قرادادها یکی از مهم ترین ایراداتی است که بر بانکداری اسلامی وارد می شود.[2] در حال حاضر، در سیستم بانکی کشور از برخی عقود مبادله ای مانند: فروش اقساطی، جعاله و نیز عقود مشارکتی به صورت نسبتاً گسترده ای استفاده می شود. در برخی از موارد قراردادهای منعقده به صورت صوری در چهارچوب یکی از عقود شرعی مندرج در قانون عملیات بانکی بدون ربا قرار گرفته اند تا به هر شکل ممکن، نیاز متقاضیان وجوه برآورده شود. در این میان نوعاً نه بانک ها و نه متقاضیان وجوه، حساسیتی از خود بر این مبنا که پرداخت و دریافت وجوه به طور دقیق منطبق با یکی از عقود اسلامی مندرج در این قانون باشد، نشان نمی دهند. اهمیت ندادن به این موضوع به وسیله طرفین و عدم نظارت مؤثر و کارآمد از سوی مراجع ذیصلاح، صوری بودن عقود را به امری شایع و همه گیر و در عین حال پذیرفته شده تبدیل کرده است. این خود از یک سو، عملیات بانک های ربوی را در اذهان تداعی و از سوی دیگر ضرورت پرهیز از چنین روندی، مسئولیت نظام بانکی را دو چندان کرده است.[3]در راستای تحقق توسعه ابزارهای مالی اسلامی در شبکه بانکیکشور و جلوگیری از صوری شدن قراردادها که متأثر از عوامل مختلفی از جمله عدم تأمین نیاز متقاضیان وجوه در چهارچوب عقود موجود می باشد، لزوم اضافه شدن سه عقد استصناع، مرابحه و خرید دین به فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1390 توسط بانک مرکزی به مجلس شورای اسلامی ارایه شد و پس از تصویب آن توسط نمایندگان محترم مجلس، آیین نامه ها و دستورالعمل های لازم از سوی مراجع ذیصلاح تصویب و ابلاغ گردیدند.عقد مرابحه از جمله عقودی است که تاکنون در شبکه بانکیکشور مورد استفاده قرار نگرفته و به موجب آن شخص، بانکیا موسسهاعتباریبه عنوان عرضهکننده کالاها و خدمات مورد نیاز، بهای تمام شده اموالو خدماترا به اطلاع متقاضی(اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی)می رساند و سپس با افزودن مبلغ یا درصدیاضافی به عنوان سود، آن را به صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی به اقساط مساوی و یا غیر مساوی در سررسیـد یا سررسیـد های معیـن به مشتریبه فـروش می رساند. عقـد مرابحه می توانـد بر اساس ماهیت ذاتی خود در توجیه پرداخت و اخذ ربح نسبت به سایر ابزارهای مالی فعلی و مورد استفاده در شبکه بانکی کشور به منظور تأمین مالی در بخش تولید، سرمایه در گردش واحدهای صنعتی، کشاورزی و معدنی و غیره مورد استفاده قرارگیرد.عقد استصناع نیز مانند عقد مرابحه تاکنون در شبکه بانکیکشور مورد استفاده قرار نگرفته و کاربرد این عقد عمدتاً به منظور ساخت (تولید، تبدیل و تغییر)اموالمنقول و غیرمنقول با مشخصات مورد تقاضاو تحویلآن در دوره زمانی معین می باشد. در واقع به موجب عقد استصناع یکی از طرفین (اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) در مقابل مبلغی معین، متعهد به ساخت اموال منقول و غیرمنقول، مادی و غیرمادی با مشخصات مورد تقاضا و تحویل آن در دوره زمانی معین به طرف دیگر (اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) می شود و در این میان بانک‌ها با بهره مندی از این عقد می توانند، پس از دریافت سفارش مشتری و تنظیم قرارداد (استصناع اول)، ساخت موضوع استصناع را در قالب قرارداد استصناع دیگری (استصناع دوم) به سازنده واگذار نمایند. شبکه بانکیمی تواند با اعطای تسهیلاتدر قالبعقد استصناع به شکوفاییتولید داخلیدر بخش های صنعت و معدن، مسکنو کشاورزیو غیره کمک قابل ملاحظه ای نماید.در موارد بسیاری متقاضی، تسهیلاتی را طلب می کند تا به کالای خاصی با ویژگی های مشخص که ه [1]- سلطانی، محمد، حقوق بانکی، تهران، میزان، زمستان 1390، ص 33- 32[2]- نظرپور، محمد نقی، عقد و اوراق استصناع، قم، دانشگاه مفید، پاییز 1392، ص136- 135[3]- همان، ص 136- 135