مقایسه و تحلیل مضمون أدعیه مسیحی و أدعیه اسلامی با تأکید بر مزامیر داود و صحیفه سجادیه مقدمهدعا در ادیان، به ویژه در ادیان ابراهیمی، صرفاً یک خواهش و تمنّای انسانی از خدا به شمار نمیآید؛ بلکه در حقیقت روایتگر رابطه‌ی انسان و خدا، و نیز شناختی است که این ادیان از خدا ارائه میدهند. بر این اساس، دعا را باید انعکاس الهیات این ادیان و آموزههای آنها درباره‌ی رابطه خدا و انسان دانست. در حقیقت، ایمان در ادیان ابراهیمی در عینیترین شکل، خود را به صورت دعا آشکار میکند. از سوی دیگر، دعا بخش عمده‌ای از رفتار دینی ایمانداران این ادیان است. معمولاً آنها روزانه به انجام نیایشهای خاص دعوت میشوند و بر رابطه خود با خدا تأکید میکنند. شاید به همین دلیل است که ادبیات دعایی این ادیان غنی و شایسته‌ی مطالعه است. این ادبیات دعایی پیشتر در متون خاص جمعآوری شده است. مهمترینِ این منابع در دو دینِ اسلام و مسیحیت، صحیفه سجّادیه و مزامیر داود است.در سنّت دینی شیعه کتاب صحیفه سجادیه، دعاهای منسوب به امام چهارم شیعیان، حضرت امام زین‌العابدین (علیه السلام) قرار دارد و این کتاب شامل پنجاه و چهار دعا است که یکی از متون دعایی معتبر در اسلام است. در مسیحیت مجموعه‌های دعایی فراوانی به چشم میخورد که شامل دعاهای عیسی مسیح و مزامیر داود و دعاهای آباء مانند: آگوستین (بخشهایی از کتاب اعترافات آگوستین)، آنسلم و پاپ گریگوری دوم ،یوحنای زرّیندهان و... هستند.این دعاها، دعاهای روزانه و مشترک مسیحیان را تشکیل میدهند.در این پایان نامه، تلاش شده است با تحلیل مضمون دعاهای مسیحی و اسلامی به تبیین رابطه خدا و انسان پرداخته شود.1-1. بخش اول: موضوع‌شناسی1-1-1. تبیین موضوعموضوع این پایاننامه عبارت است از: مقایسه و تحلیل مضمون متون دعایی اسلام و مسیحیت با تأکید بر صحیفه سجادیه و مزامیر داوود. در ذیل این موضوع تلاش خواهد شد تا مضامین مهم دعاها در صحیفه سجادیه و مزامیر داود استخراج شده و به مضامین و مفاهیم اصلیتر ارجاع داده شوند و در نهایت مفاهیم در یک شبکه مضمونی گسترده نمایش داده شود. این کار این امکان را به ما خواهد داد تا ضمن مقایسه‌ی دو شبکه مفهومیای که به دست آوردهایم، موضوعات کلیدی و زبان دعایی را در دو دین اسلام و مسیحیت با هم مقایسه کنیم. این کار در حقیقت به آشکار شدن رابطه‌ی خدا و انسان خواهد انجامید. از این رو با توجه به اهمیت موضوع دعا و جایگاه این دو کتاب در متون دعایی مسیحیت و اسلام در این پایاننامه بر این دو کتاب تأکید میشود. لذا علاوه بر صحیفه سجادیه و مزامیر داوود بر دیگر متون دعایی مانند: دعای کمیل و دعای ابوحمزه ثمالی از میان دعاهای مهم در اسلام، و دعای ربّانی، دعای صبح و شب، و برخی دیگر از دعاهای اساسی در مسیحیت، گزینش و بررسی شده است.یکی از مواردی که اهمیت و ضرورت موضوع را نمایان میسازد، جایگاه دعا و ارتباط با خدا در زندگی انسان است، به گونهای که دعا و پرستش بخشی جدایی ناپذیر از حیات معنوی فرد با ایمان است و نقشی حیاتی در رشد شخصیت روحانی او دارد. در واقع فردی که وقت کافی به دعا نمیدهد و در برنامه روزانهاش زمانی مشخص، به دعا اختصاص نمیدهد، نمیتواند زندگی پیروزمندانه و شخصیت بالغی داشته باشد. پس دعا را میتوان مهمترین بخش زندگی روحانی شخص با ایمان دانست به این معنا که اگر مهمترین هدف آفرینش انسان را ارتباط با خدا بدانیم، دعا فرصتی برای این ارتباط است و به این هدف تحقق می‌بخشد.[1] دعا اختصاص به بخش خاصی از زندگی ما ندارد از آنجا که رابطهای دوستانه با خداست و این رابطه در همه ابعاد زندگی ما انسانها جریان دارد و بر همه آنچه انجام دادیم و می‌دهیم، تاثیر گذار است.[2]از سوی دیگر انسانها به مثابه بخشی از خلقت، پیوسته در حال دعاکردن هستند، به گونهای که هیچ لحظهای از زندگی، خالی از دعاکردن نیست؛ و همه حالتهای طبیعی که از قلب تفکیک ناپذیرند، روح دعا هستند. بنابراین هر چه قلب اراده میکند، دعا است. و اگر تمایلات و آرزوهای قلبی به سمت خدا نَرود، بی تردید به سمتی میرود که موجب دوری انسان از خدا میشود.[3] بنابراین دعا موضوعی مهم در ادیان است. پرداختن به دعا در حقیقت، پرداختن به بخشی از الهیات ادیان به شمار میرود. الهیاتی که خود را در عبارات دعایی آشکار کرده است.1-2. بخش دوم: مفهوم‌شناسی1-2-1. دعادعا یک فعالیت مذهبی بنیادین است و ماهیت آن ارتباط و گفتوگو با خداوند میباشد. این ارتباط ممکن است کلامی یا غیرکلامی باشد، لذا دعا، ارتباط انسان با امری مقدس یا گفتوگویی درونی با خداوند تعریف میشود.دعا در اسلام: دعا از ریشه «دَعَوَ» است و معانی متعددی دارد. ولی معنای اصلی و حقیقیاش خواندن و صدا کردن است. و در اصطلاح عبارت است از خدا را «خواندن» و به سوی او میل و رغبت پیدا کردن و با او «رابطه برقرار کردن» است، خواه این رابطه در قالب «اقرار» باشد یا ستایش یا تحمید و تسبیح و یا درخواست و یا طلب آمرزش و استغفار.[4]و ابنفارس در ذیل کلمه «دعا» میگوید: "الدّعاء أن تمیل الشیء الیک بصوتٍ و کلامٍ یکون منک، دعا آن است که کسی را با صدا و کلام خود متوجه خود کنی."[5]و در «تفسیر المیزان» تعریف دعا آمده است: "دعا آن است که از طلب برخیزد و زبان فطرت آن را طلب کند، نه این که زبان هرطور خواست حرکت کند."[6]شاید بتوان از مجموع تعریفهای دعا چنین استفاده کرد که بهترین و جامعترین آنها همان «طلب» به معنای عام است که شامل تمامی اقسام دعا نیز میشود.نتیجه آن شد در رساله حاضر دعا به معنای خواندن و صدازدن خداوند و ارتباط با او است. از این رو به هیچ وجه محدود به «حاجت خواهی» نمیباشد بلکه مطلق خواندن و سخن گفتن با خدا است.دعا از دیدگاه قرآن و روایات نیز بررسی شده است و آیاتی که به دعا اشاره شده است عبارتند از: (40: 14-60) (7: 55-180) (2: 86) (25: 77) (27: 62) (6: 53) (14: 39).[7]دعا در مسیحیت: دعا در انگلیسی معادل "prayer" آمده است درسنت مسیحی دعا از گفت و گو و ارتباط با خدا فراتر رفته و به نوعی متحد شدن با او است. از این رو تنها بر درخواست محدود نمیشود بلکه سپاس، ستایش، اعتراف و... و دیگر جنبهها را نیز به همراه دارد در سنت مسیحی هدف نهایی دعا تنها خواستن نیست بلکه تجلیل و ستایش نام خداوند نیز است.دعا یک بعد از زندگی مسیحیان نیست بلکه همان ماهیت آن است چنانچه تمام زندگی عیسی بیانگر همین ارتباط است.بر اساس کتاب مقدس دعا تنها یک فعالیتبشری نیست، بلکه یک گفتوگوی شخصی با خداوند حیّ و راستین است. دعا از سوی انسان آغاز نمیشود بلکه خدا آغازگر دعا است. خدا در انسان ایجاد انگیزه میکند تا آنچه را که خوشایند او میباشد، بخواهد و انجام دهد.(فیلیپیان2:12.13) و او محرک ما برای دعاکردن است،[8] لذا دعا تنها تسلیمشدن به ندای الهی است.[9]همانگونه که عیسیمسیح فرمود: همه افکار، آرزوها و تمایلات ما از قلبهای ما بر میآیند، دعا به ما کمک میکند تا قلبهایمان را به سوی خداوند بگشاییم تا او به واسطه روحالقدس ما را التیام بخشد و تقویت کند. قلب، جایی است که خداوند ما را لمس میکند. اگر ما با ایمان، امید و محبت زندگی کنیم، قلب محل سکونت خداوند میشود. به این دلیل است که سکوت برای بسیاری از افراد، قسمتِ لازم و ضروری دعا است. سکوت به ما یک فضای درونی را میدهد چرا که ما در دعاهایمان نیاز داریم تا در سکوت و آرامش به اعماق قلبهایمان دست یابیم و خدا را جستجو کنیم.[10]یکی از مفاهیم بسیار نزدیک به دعا در مسیحیت «تعمّق» است، چنانکه آموزههایاراکاوگریوس در باب دعا، در کلیسای شرق بنیادین شد. برای او، دعا خاموشی عقل و غرقشدن در خدا با بخش غیرعقلانی روح است. بنابراین از دیدگاه او دعا، تعمّق است. برای دستیابی به این تعمّق دو راه وجود دارد:1-رهایی از هوی و هوسها و تمایلات درونی.2- تمرکز در خلقت و بُعد ماهیت الهی.این امیال مانع از تأمّل میشوند و ما را از هدف دور میسازند، چرا که وجود این تصورات نمایانگر وابستگی ما به جهان مادی است، با رهایی از این افکار در مرحله دوم، تمرکز افکار بر روی خدا و غرقشدن در او است. تصور و ادراک او از دعا بر نظام رهبانی ارتدوکس غالب شد.چنانچه تعریف تایلور در باب دعا نیز همین نظریه را تأیید میکند. او دعا را اینگونه تعریف میکند:دعا یک فرارَوی و صعود از ذهن به سوی خداست. همه شکلهای این صعود: ستایش، اعتراف، سپاسگذاری و درخواست؛ زیر چتر دعا قرار میگیرند، بنابراین دعا ارتباط روح انسانی با خدا است. [1]. دروس مقدماتی در مورد زندگی مسیحی و اصول اعتقادات(بی‌تا)، ص28.[2]. Foster (1999).[3]. Jsvand and neil (2001), p.101,103.[4] ابنمنظور ( )، ج14، ص257.[5]. ابنفارس (1404ق)، ج2، ص279.[6]. طباطبایی (1417ق)، ج2، ص33، ذیل تفسیر (2: 186).[7]. مشکینی (1362).[8]. R. spear (2002), p.29,30.[9]. yves lacoste (2005), p.1369.[10]. Foster (1999), p.3.چکیدهجفهرست مطالب.. دفصل اول: کلیات... 11-1. بخش اول: موضوع‌شناسی.. 31-1-1. تبیین موضوع. 31-1-2. اهمیت و ضرورت.. 31-2. بخش دوم: مفهوم‌شناسی.. 41-2-1. دعا41-2-2. دعاهای اساسی مسیحیت.. 61-2-3. مزامیر. 81-2-4. صحیفه سجادیه. 9فصل دوم: مفاهیم و مضامین اصلی دعاهای صحیفه سجادیه. 102-1. مضمون اول: ستایش... 122-1-1. ستایش خداوند. 132-1-1-1. ستایش صفات ذات.. 152-1-2. ستایش فرشتگان. 182-5. مضمون پنجم: سپاسگزاری.. 212-9. مضمون نهم: تضرع و انابه. 302-11. مضمون یازدهم: اعتراض.... 322-12. مضمون دوازدهم: تغزل و عشق‌ورزی.. 342-14. مضمون چهاردهم: استعاذه38فصل سوم: مفاهیم و مضامین اصلی دعاهای مسیحی با تأکید بر مزامیر داوود 413-1. دعاهای اساسی در مسیحیت.. 443-1-1. دعای ربّانی (دعای خداوند)453-1-2. درود بر مریم مقدس... 453-1-4. دعای صبح.. 463-1-5. دعای شب.. 463-1-6. دعای آمرزش... 473-1-7. اعتقادنامه رسولان. 493-1-8. اعتقادنامه نیقیه. 493-1-9. مزامیر. 50فصل چهارم: مقایسه و جمع‌بندی.. 524-1. مقایسه. 534-1-1. مقایسه مضامین.. 534-1-3. مقایسه مضامین از نظر معنا584-4. پیشنهادات.. 64پی‌نوشت‌ها65فهرست منابع. 66